LEON CHWISTEK

Człowiek, który nie tworzy w każdej chwili życia jest nad brzegiem przepaści. Przynajmniej ja o ile nie tworzę. Trzeba przede wszystkim wiedzieć, że jakkolwiek mnóstwo rzeczy w życiu robi się z określonym celem, to jednak sam fakt życia jest i musi być bezcelowym. Słabi ujrzawszy tę prawdę odbierają sobie życie, słabsi wymyślają cele i wmawiają sobie, że w nie wierzą. Silni przyjmują tę prawdę zimno i idą naprzód. Leon Chwistek

Leon Chwistek był malarzem, krytykiem i teoretykiem sztuki a także matematykiem i filozofem. Członek awangardowego ugrupowania Formiści; twórca estetycznych teorii "wielości rzeczywistości" i strefizmu. Urodzony 13 czerwca 1884 w Krakowie, zmarł 20 sierpnia 1944 w Barwiszach k. Moskwy.
Był wybitnym matematykiem i filozofem. W 1906 uzyskał na Uniwersytecie Jagiellońskim tytuł doktora filozofii. Od 1906 przez dwadzieścia lat, z przerwami, nauczał matematyki w Gimnazjum J. Sobieskiego. W latach 1908-1909 kontynuował studia filozoficzne w Getyndze. W okresie 1914-1916 służył w Legionach Polskich. Od 1922 wykładał matematykę na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1930 objął katedrę logiki matematycznej na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. W 1941 opuścił Lwów wraz z armią radziecką. Osiadł w Tyflisie (obecnie Tbilisi), gdzie nauczał analizy matematycznej. W 1943 zamieszkał w Moskwie; tu został działaczem Związku Patriotów Polskich.
Około 1903-1904 studiował przez pół roku w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych pod kierunkiem Józefa Mehoffera. W czasie pobytu w Wiedniu w 1910 zafascynowało go weneckie malarstwo renesansowe. Przebywając w latach 1913-1914 w Paryżu pobierał naukę rysunku; poznał wówczas twórczość kubistów. W 1917 był współzałożycielem krakowskiej grupy Ekspresjoniści Polscy (przemianowanej w 1919 na Formiści) i został jej czołowym teoretykiem. Dla ukształtowania się formistycznej postawy Chwistka zasadnicze znaczenie miała estetyka francuskiego kubizmu i włoskiego futuryzmu, z których zaczerpnął koncepcję autonomicznej formy artystycznej uwolnionej od funkcji naśladowania natury.

Obrazy Leona Chwistka są zróżnicowane zarówno pod względem kolorystyki, jak i formy, jednak ich cechą wspólną jest odrealnienie przedstawianego świata, które przejawia się zniekształceniem relacji przestrzennych pomiędzy postaciami i przedmiotami lub geometryzacją przedstawianych figur. Najbardziej charakterystyczne dla twórczości Chwistka są niezwykłe dzieła ukazujące poszczególne stadia ruchu, dzięki czemu zarówno wielobarwne malowidła, jak i czarno-białe rysunki bardziej przypominają dynamiczne fragmenty filmów, niż statyczne, dwuwymiarowe obrazy. W artykule Wielość rzeczywistości w sztuce Chwistek pisze: „sztuka operuje zestawieniem kształtów, barw i napięć kierunkowych znajdujących się w rzeczywistości”.
W swych kompozycjach wprowadził zmienny rytm zgeometryzowanych i organicznych kształtów, które przenikają się i splatają, pokrywając całą płaszczyznę płótna. Podobnie jak dla futurystów, przedmiotem jego zainteresowania było miasto, którego syntetyczne wizje stworzył w swych akwarelach i obrazach olejnych ("Miasto I", "Miasto II", "Miasto", ok. 1919). Częstym tematem kompozycji Chwistka były taniec i pojedynek, motywy umożliwiające tworzenie dynamicznych układów "Salamandry", ok. 1921). Zasada przestrzennego symultanizmu służyła tu do analizy poszczególnych faz ruchu ("Szermierka", ok. 1920). Chwistek eksperymentował także w zakresie kolorystyki obrazów; czasem stosował tonację rozjaśnioną i świetlistą, kiedy indziej stężoną i agresywną. Znamienny dla jego formistycznej sztuki był także motyw fantazji architektonicznych. W latach 1919-1920 opublikował szereg artykułów na łamach czasopisma "Formiści".

Był zwolennikiem pluralizmu estetycznego, czemu dał wyraz w swej teorii wielu rzeczywistości i odpowiadających im konwencji obrazowania w malarstwie . Wyróżnił cztery typy rzeczywistości: popularną, fizykalną, wrażeń zmysłowych i wizji. W zakresie sztuk plastycznych odpowiadały im kolejno prymitywizm( odpowiadający rzeczywistości rzeczy), realizm( naturalizm- odpowiadający rzeczywistości fizykalnej), impresjonizm(odpowiadający rzeczywistości wrażeń) i futuryzm(odpowiadający rzeczywistości wyobrażeń). Chwistek proponuje postrzeganie świata kultury i sztuki jako konstrukcji wielowarstwowej. Wg niego, przyjęcie jednej tylko rzeczywistości czy też jednego rozumienia rzeczywistości prowadzi do paradoksów i nieporozumień. Tak więc, przyjmuje on realne istnienie:

Rzeczywistość rzeczy - malarstwo prymitywne (przedmiot przedstawiany zgodnie z wiedzą)

Rzeczywistość fizykalna - realizm, proponuje postrzeganie świata kultury i sztuki zgodnie ze studium natury, perspektywy, anatomii.

Rzeczywistość wrażeń - impresjonizm Chwistek proponuje wedle harmonii barwnej.

Rzeczywistość wyobrażeń - formizm (przezwyciężanie treści przedmiotu na rzecz objęcia rzeczy jednym spojrzeniem w stanie natchnienia).

Wprawdzie Chwistek rzeczywistości tych nie hierarchizował, lecz najwyższy walor twórczy przypisał futuryzmowi.

W 1922 artysta ogłosił kryzys formizmu, który wynikał - jego zdaniem - ze zbyt silnych związków Tytusa Czyżewskiego z futuryzmem. Rozwinięciem i kontynuacją formizmu stała się jednak opracowana przez Chwistka teoria strefizmu stanowiącego odmienną formułę malarstwa antynaturalistycznego. Zgodnie z regułami obrazowania artysty kompozycja była podzielona na strefy, charakteryzujące się dominantą jednej barwy i jednego zwielokrotnionego kształtu. Poszczególnych stref nie wydzielały linie; były one skontrastowane poprzez układy form i dobór barw. Strefizm, poprzez autonomizację płaszczyzny płótna i umowność przestrzeni malarskiej, stanowił pierwsze ogniwo w rozwoju polskiej sztuki abstrakcyjnej. W 1935 na łamach łódzkiego czasopisma "Forma" została opublikowana polemika między Chwistkiem i Władysławem Strzemińskim; była to konfrontacja strefizmu z unizmem, programu sztuki ludycznej, koncepcji biologicznego witalizmu z programem konstruktywistycznym, ideą sztuki zintelektualizowanej i społecznie użytecznej. Proponując antyunizm, Chwistek opowiadał się za twórczością spontaniczną pojmowaną jako reakcja na balast tradycjonalizmu i pustkę spekulatywnej abstrakcji. Artysta zajmował się także sztuką portretową; w latach 1926-1930 wykonał wizerunki około stu osobistości z naukowych i intelektualnych środowisk Krakowa. Indywidualne wystawy malarstwa Chwistka odbyły się w Krakowie (1927) i Lwowie (1934).

Chwistek uważa, że dzieło powinno tworzyć zamkniętą całość. Elementy dzieła powinny być tworzone wedle określonego prawa, czyli rytmiki kompozycji. Forma dzieła musi być zaczerpnięta z rzeczywistości. Chwistek uważa, że „rozwój sztuki niemożliwy jest bez teorii”. Indywidualność artystyczna rozwija się bardziej, kiedy trafia na opór narzucony jej przez teorię. Chwistek wielokrotnie podkreśla, że dzieje sztuki to przede wszystkim utrwalanie się zasad i kanonów, którym przeciwstawiają się artyści tworzący nowe zasady, obalając dotychczasowe kanony, szablony i kodeksy. Chwistek chciał skonstruować na tyle ogólną teorię by obejmowała ona historyczne etapy zmian w sztuce, by wyjaśniała je z uwagi na poznawcze uwarunkowania sztuki, oraz uzasadniała różnorodności jej zjawisk, w tym zmiany paradygmatu artystycznych form. Posługując się pojęciem teorii, Chwistek z jednej strony uwzględniał jej tradycyjny zakres, zgodnie z którym teoria konkretnej dziedziny sztuki formułowała normy i wartości, ważne dla określonej praktyki artystycznej, z drugiej strony - postulował znacznie szersze rozumienie teorii sztuki i jej funkcji, przez analogię do roli teorii w nauce. Przewidywał zatem, ze teoria pełnić będzie funkcje wyjaśniające, a zarazem będzie rodzajem narzędzia pozwalającego orzekać o różnych wartościach dzieła z nową rzeczywistością. Taka właściwością wyróżniał się formizm. Przypisywanie tak znacznego miejsca teorii w kulturze artystycznej wynikało nie tylko z przywiązywania wagi do uporządkowanego i uzasadnionego przedstawiania swych przekonań. Chwistek sprzyjał metodom psychologicznym na gruncie estetyki - samoobserwacja, autorefleksja, introspekcja oraz inne zachowania właściwe po prostu ludziom wrażliwym na przemiany zachodzące w ich własnych reakcjach na sztukę i inne zjawiska kulturowe czy zjawiska naturalne, nie pozbawione kulturowej perspektywy. Chwistek stwierdza, że „opublikowanie historii własnych przeżyć estetycznych powinno być obowiązujące dla każdego teoretyka sztuki i krytyka, tylko bowiem pod tym warunkiem można naprawdę wiedzieć z kim mamy do czynienia”. Wszystkie estetyczne doświadczenia każdego z nas prowadzić mogą - zdaniem Chwistka - do powstania indywidualnego systemu estetycznego. W ramach tego systemu zapisuje się w pamięci dzieła, które oceniamy najwyżej i inne, które mieszczą się na niższych szczeblach naszej estetycznej hierarchii. W przekonaniu Chwistka osobnik, świadom własnej hierarchii oceny dzieła sztuki, jest niezwykle bogatym człowiekiem. W jego posiadaniu znajduje się fikcyjne muzeum dzieł sztuki, „które może wywoływać w swojej wyobraźni, poić się nim do syta i marzyć ile tylko zechce”. Zdaniem Chwistka doświadczenia poczynione w ramach systemu estetyki indywidualnej winny zawierać szereg ważnych etapów analizy dzieła z punktu widzenia jego artystycznej wartości. Poddać należy analizie takie cechy artystyczne jak barwy i kształty oraz inne właściwości stanowiące o formie dzieła. Chwistek sadził, że nie istnieje „czyste widzenie”. Miało to być, w jego rozumieniu, „widzenie pozbawione treści”. Znaczyło to tyle, co interpretowanie struktury formalnej obrazu w taki sposób, ż zaprezentowanym w nim kształtom nie można przyporządkować żadnego elementu rzeczywistości. Otóż takie widzenie uważa Chwistek za niemożliwe. Dostrzeganie w obrazach kształtów znanych z doświadczenia codziennego, w miejsce abstrakcyjnego rysunku, spowodowane jest oczekiwaniem widza na przedmioty z życia wzięte. Jest to wynik przyzwyczajenia do występowania w dziele sztuki tematu mającego odniesienie do rzeczywistości empirycznej i że jest ona odtwarzana w obrazie. Na własny indywidualny system estetyki Chwistka mogły składać się kryteria estetyczne, mające charakter czysto formalny, jak sam mówi, będące wynikiem pogłębionej analizy rzeczywistości, analizy zasugerowanej przez założenia wielości rzeczywistości w sztuce. Teoria rzeczywistości, zarówno w filozofii, jak i estetyce, zachowuje do końca swój relatywistyczny charakter, jest ona otwarta na zmiany następujące wewnątrz zbioru przekonań o rzeczywistości, dotyczy to zwłaszcza typów rzeczywistości, ich ilości i rodzajów. Jest też otwarta na wszelkie inne zjawiska, stanowiące przedmiot jej interpretacji, zatem także na sztukę, w której różnorodność form i zmienność często, podobnie jak w nauce, rewolucyjna, jest według Chwistka istotnym źródłem jej artystycznej i poznawczej atrakcyjności.

Karol Chrobak, W pryzmacie rzeczywistości. O Leonie Chwistku, Dekada Literacka 2005, nr 1

Ludwik Bohdan Grzeniewski, Leona Chwistka Pałace Boga, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1979, s. 5.

Karol Estreicher, Leon Chwistek. Bibliografia artysty, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Kraków 1971, s. 46-53.

Karol Estreicher, Leon Chwistek. Bibliografia artysty, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Kraków 1971, s. 19-24.

Leon Chwistek, Wielość rzeczywistości w sztuce i inne szkice literackie, s.21.

Karol Estreicher, Leon Chwistek. Bibliografia artysty, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Kraków 1971, s. 149-169.

Teresa Kostyrko, Leona Chwistka filozofia sztuki, Instytut Kultury, Warszawa 1995, s. 65-71.

Karol Estreicher, Leon Chwistek. Bibliografia artysty, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Kraków 1971, s.

Jacek Jadacki, Leona Chwistka poglądy na sztukę, Warszawa 1973, s.23.

Leon Chwistek, Pisma filozoficzne i logiczne, t. I, Warszawa 1963, s.241.

Leon Chwistek, Pisma filozoficzne i logiczne, t. I, Warszawa 1963, s.244.

Teresa Kostyrko, Leona Chwistka filozofia sztuki, Instytut Kultury, Warszawa 1995, s. 116-140.

---