Czym jest literatura? Wyznaczniki literackości

Wiedza o literaturze- rezultaty wszystkich metod stosowanych do poznawania literatury, zawiera w sobie:

1. historię literatury

2. teorię literatury (zespół twierdzeń o istocie, odmianach i prawidłowościach; często dołącza się poetykę= struktura)

3. metodologię badań literackich (historia doktryn literaturoznawczych)

4. krytykę literacką

+dyscypliny towarzyszące (integracja dziedzin różnych nauk z literaturoznawstwem) np. psychoanaliza, filozofia, socjologia…

O tym, czy możemy coś nazwać literaturą lub nie, decyduje teoria literatury

Wyznaczanie cech charakterystycznych literatury wg J. Cullera w odniesieniu do koncepcji Markiewicza

A. (wg M.) „Pojęcie literatury jako działa sztuki bądź przeżycia estetycznego”

(wg C.) „Literatura jako przedmiot estetyczny” - zminimalizowanie funkcji użytkowej, zmaksymalizowanie przyjemności „Celowość bez celu” ważne dzieło samo w sobie. Teza ta jest bardzo wartościująca wyklucza znaczącą część literatury.

B. (wg M.) „Język” -> rozstrzygnięcie w dwóch aspektach

1) literacki wtedy gdy jest obrazowy

Obrazowość bezpośrednia (udawanie rzeczywistości- rzeczywistość znana i dostępna w świecie empirycznym) pośrednia (metaforyczna,

przenośne użycie wyrazów, abstrakcyjne kategorie.

2) Jeżeli jest specjalnie uporządkowany (naddane uporządkowanie-

Nastawienie komunikatu na sam komunikat, nie daje się wytłumaczyć zwykłymi potrzebami komunikacji językowej- całkowite odsunięcie od celu praktycznego. Samoistną wartość otrzymują układy językowe.

(wg C.) „Literatura jako wysuwanie na pierwszy plan języka” = 2 funkcja wg M

„Literatura jako integracja języka”= również 2 teza M.

-> Tezy o języku są zbyt szerokie, zarazem zbyt wąskie (dotyczą tylko poezji)

C. (wg M.) „Fikcja”

(wg C.) „Literatura jako fikcja”

D. (wg C.) „Literatura jako twór intertekstualny i autoteliczny” (nawiązuje do innych tekstów i jest samo zwrotny- literatura o literaturze-)

Arcydzieło - kicz

Dzieło sztuki- wytwór człowieka powstały w określonej intencji, w której widoczny jest zamiar artystyczny realizuje także wartości estetyczne

Cechy dzieła sztuki: - przedmiot zamknięty, skończony

- przedmiot niepowtarzalny, jedyny w swoim rodzaju

- w samym pojęciu dzieła sztuki zawarta jest ocena

- jest ściśle powiązane zarówno z twórcą jak i odbiorcą (!)

Przedmiot artystyczny
przedmiot estetyczny

(nasz własny indywidualny jednostkowy odbiór)

Arcydzieło a idea (Maria Janion)

ARCYDZIEŁO	IDEA
- wybuchowe -ponadczasowe -wynika z metafizyki (poza rzeczywistością) -możemy rozpoznać je na pierwszy rzut oka po jego kształcie - niepodważalne w strukturze maja trwała tożsamość	- trwa w czasie -nie trwa wiecznie - wynika z rzeczywistości, kontekstu -idee „workowate” „dziwaczne” podatne na odkształcenia

Arcydzieło- na poziomie techniczno-artystycznym doskonałe. Pełna realizacja dotychczasowych reguł, ale jednocześnie przekraczanie ich i wybieganie na przód. To powoduje że zostaje ono zapamiętane. Standaryzacja i innowacja

-oddziaływanie nie jest jednostkowe i indywidualne. Jest tak silne, że jego wpływ jest szeroki i potrafi „zmienić” rzeczywistość

-Wyzwala potrzebę interpretacji

- mechanizmy projekcji i identyfikacji

- Buduje zbiorową świadomość

-niewyczerpane źródło interpretacji (uniwersalność) z drugiej strony zmusza do milczenia, obezwładnia i onieśmiela- paradoksalna natura arcydzieła

- O arcydzielności decyduje czas. Próba przetrwania sensów.

Fikcja literacka

Proza - poezja

Intertekstualność

Julia Kristera '69 propozycja terminu; wg niej każde nawiązanie, relacja między tekstem a tekstem należy do intertekstualności. Zarzucano jej, że teoria ta jest zbyt ogólnikowa i schematyczna

Bachtin- intratekstualność- dialogowość wewnątrz powieści między słowami (ta teoria była inspiracją dla Julii Kristery)

Intertekstualność jako pojęcie jest stosunkowo nowe, lecz jako zjawisko- odwieczne. Współcześni autorzy czytają dawnych, czerpię z nich tekstów inspiracja, wykorzystują pomysły „plagiatowość”.

Wpływologia (XXIw) skupione na określeniu genezy zapożyczenia z jednego tekstu do drugiego. Czysto historyczno-filologiczne badanie, badanie przyczynowości- skąd?

Sposób pozytywistyczny- w badaniach intertekstualnych pytamy o funkcje jaką interteksty pełnią w nowym otoczeniu (co to znaczy?)

Schemat intertekstualności

Intertekstualność jest bezpośrednią reakcją na strukturalizm dominujący w I połowie XXw, który zawładnął całym literaturoznawstwem

Strukturalizm 1) wyabstrahowanie tekstu z kontekstów zewnętrznych (ważny jest sam tekst, przestają mieć znaczenie takie czynniki jak- gdzie powstał, kiedy, kto był autorem)

2) dzieło literackie jako skończona i zamknięta całość artystyczna

Intertekstualność jest więc zupełnie przeciwstawną teorią lit.

-> Intertekstualność jest zarówno cechą literatury, jak i metodą jej badania!

Rodzaje relacji intertekstualnych

1. Tekst- tekst (również twórczość- twórczość)

2. gatunek- tekst (również struktury językowe, style, żargony)

3. rzeczywistość- tekst (mimesis- naśladowanie)

1. autointertekstualność

2. Ø- tekst

3. Hipertekst

Intertekstualność jest interakcją zmienia się interpretacja A pod wpływem B- ożywienie literatury

Filozofia kompozycji

Kompozycja- budowa świata przedstawionego dzieła, układ i powiązanie jego elementów, sieć wzajemnych relacji między motywami oraz stosunków łączących motywy z konstrukcją.

Podstawowym zadaniem kompozycji jest uczynienie świata przedstawionego, światem wewnętrznie spójnym i samowystarczalnym, który może być uchwycony przez czytelnika w adekwatny sposób.

Celowa obróbka i organizacja materiału

Normy kompozycyjne- charakterystyczne dla danej epoki literackiej. Zespół zasad charakterystyczny dla danego gatunku. Związane z koncepcjami poznawczymi.

Rodzaje kompozycji

1. zamknięta- zwartość, porządek, skończoność. Zasygnalizowane uporządkowanie świata przedstawionego. Całość- początek, środek, koniec.

2. Otwarta- swoiste zatarcie granic pomiędzy poszczególnymi składnikami, fragmentaryczność, wieloznaczeniowość świata przestawionego, rozluźniony ciąg przyczynowo- skutkowy. (kompozycja Sternowska)

3. Łańcuchowa- głównie w utworach lirycznych. Polega na powtarzaniu i dopełnianiu przez następny segment słowa/zwrotu z poprzedniego segmentu

4. Pierścieniowa- liryka; Powtórzenie na końcu kilku/jednego wersów z początku (w epice= kompozycja klamrowa)

5. Ramowa- głównie dotyczy epiki- polega na zbudowaniu świata przedstawionego w układzie dwustopniowym (opowiadanie w opowiadaniu) Gdy ilość elementów jest większa niż dwa mówimy o kompozycji szkatułkowej.

Filozofia kompozycji „Żartu” Milana Kundery

Narracja

Narracja- wypowiedź monologowa prezentująca ciąg zdarzeń, usystematyzowana w porządku czasowym powiązana z postaciami i czasami w niej.

- w opowiadaniu- mówi o zjawiskach dynamicznych

-w opisie o zjawiskach statycznych (rozmieszczenie ich w przestrzeni, bieg narracji wyznacza kształtowanie się świata przedstawionego, fabuły, postaci, tła zdarzeń, osoby narratora i sytuacji narracyjnej)

Narrator- w prozie osoba fikcyjna skonstruowana przez autora, opisujemy go za pomocą

1. pozycji wobec świata w powieści- bohater czy zewnątrz, jaki ma dystans czasowy

2. stopnia widoczności w strukturze dzieła- jawność, chwyty metajęzykowe (ja piszę tę powieść, o czym piszę ja?)

Narracja autorska- 3osobowa, narrator jako opowiadacz ustawiony na zewnątrz świata przedstawionego, rozwija relacje

Pamiętnikarska- 1osobowa, narrator jako ja, mówi o zdarzeniach, których był świadkiem lub w nich uczestniczył.

Narracja według Franza Stanzela- trzy typowe sytuacje narracyjne

1. Narracja auktoralna (auktorialna)- 3osoba, narrator jest osoba samodzielna na równi z innymi bohaterami, ale nie uczestniczy w świecie przedstawionym (informuje, interpretuje i ocenia wydarzenia. Jest pomiędzy fikcyjnym światem powieści a realnym światem autora i czytelników. To co opowiedziane należy do przeszłości. Narrator wszechwiedzący.

2. Narracje personalna- znaczne ograniczenie wiedzy opowiadającego, punkt widzenia i zakres wiedzy zależy od wiedzy bohatera(ów), świat widziany jego oczami. Może być to również zapis świadomości- nie jest konieczny akt opowiadania.

3. Narracja w 1 osobie- łączy oba poprzednie typy. Narrator należy do świata powieści. Bohater, który posiada wszechwiedzę.

Fabuła- przebieg zdarzeń danych w czasie obiektywnym. Narracja jest nadrzędna nad fabułą- narracja to artystyczny sposób porządkowania fabuły.

Narratologia- zajmuje się schematami fabularnymi. Jest to badanie literatury w sposób systemowy. Strukturaliści próbowali odkryć sposób powstawania literatury budując coraz to nowe schematy.

Metodologia badań literackich

Przełom antynaturalistyczny- podział na nauki przyrodnicze i humanistyczne. Nauki humanistyczne to te, które zajmują się człowiekiem, proponują swoiste osobne od przyrodoznawstwa metody badania.

Nauka o literaturze

XIXw- badanie ograniczone do badania genezy utworu. Przekładanie wzorów z nauk przyrodniczych- drobiazgowa faktografia, porządkowanie, katalogowanie. Szukano praw działających w sposób determinujących. Zajmowano się historią, biografią. Czyli padania działały poza samym tekstem.

-> twórczość literacka jako świadectwa życia duchowego narodu.

-> unikanie wartościowania (jeżeli już to dotyczyło jedynie moralności)

-> funkcje literatury: mimetyczna, wychowawcza.

-> pomijanie zagadnień trudno uchwytnych, irracjonalnych, tajemniczych

-> obojętność na zagadnienie formalne- brak zainteresowania językiem, specyfiką języka, tym czym naprawdę jest literatura.

Metoda- uporządkowany i powtarzalny sposób postępowania prowadzący do osiągnięcia wyznaczonego celu.

Metodologia- metanauka- nauka o naukach, o sposobach postępowania. Opis i ocena zastosowanych metod. Krytyczna perspektywa względem metod

Metodologia literacka- wiedza o metodach badania literatury/ historia doktryn badań literackich.

Nowe XXwieczne teorie literatury

Pluralizm metodologiczny.

Wszystkie teorie są w lektorium, w postaci ładnej mapki.

---