44a. Podstawowe strofy w poezji polskiej. Powieść auktorialna a powieść personalna.
Małgorzata Baran
Podstawowe strofy w poezji polskiej
Strofa jest to powtarzająca się grupa wersów utworu — minimum dwa, maksimum kilkanaście, stanowiąca jego jednostkę kompozycyjną, w której obrębie powtarza się na ogół układ rymów. Strofy mniejsze są odpowiednikami wypowiedzeń w prozie, strofy większe — akapitów.
Budowa strofy (zwrotki) może opierać się na układzie rymowym, układzie treściowym i układzie niezależnych od rymu elementów rytmicznych (np. powtarzających się wersów o pewnej ustalonej liczbie sylab lub zestrojów akcentowych). Jednoczesne występowanie tych układów nie jest warunkiem istnienia strofy.
Podział tekstu na strofy ma tak samo arbitralny charakter jak podział na wersy, a czynnikiem konstytuującym strofę jest liczba wersów i ich postać metryczna, a także układ rymów, mający często charakter pomocniczy w kształtowaniu jakości strofy. Układ rymów w obrębie takiej samej liczby wersów różnicuje jakość strofy, na przykład tercet i tercynę, oktostych i oktawę.
strofa otwarta - jednolity tok zdania przebiega ponad podziałami stroficznymi, wyrazy rymowane przynależą do dwu strof; nie stanowi całości intonacyjno-składniowej oraz nie tworzy zamkniętego układu rymowego (odpowiedniki rymowe niektórych jej wersów występują dopiero w strofie następnej). Typową strofą otwartą jest tercyna.
strofa zamknięta - będąca zwartą i skończoną całością syntaktyczno-intonacyjną, objętą zamkniętym układem rymowym.
strofa heterometryczna - różnorozmiarowa, złożona z wersów o różnej rozpiętości sylabicznej albo budowie rytmicznej.
strofa izometryczna - jednorozmiarowa, składająca się z wersów o takiej samej rozpiętości sylabicznej albo budowie rytmiczne.
Podstawą klasyfikacji strof jest liczba wersów, zatem rozróżniamy następujące ich rodzaje: dystych
tercet
tetrastych
kwintylla
sekstyna
septet
oktostych
decyma
Z dłuższych strof najbardziej znany jest sonet. Każdy z tych rodzajów strof może mieć charakter bądź izometryczny, kiedy wszystkie wersy strofy posiadają ten sam kształt metryczny, bądź heterometryczny, kiedy wersy tej samej strofy mają różny rozmiar językowy i realizują różne metry.
DYSTYCH - najprostsza, choć wcale nie najczęściej używana strofa, zbudowana z dwóch wersów, łącząca wersy te rymem aa, bb, cc itd. Dystych jest zazwyczaj wypowiedzeniem złożonym z dwóch zdań, gdzie pierwsze zdanie kończy się w klauzuli pierwszego wersu, a drugie w klauzuli drugiego.
A temu jednemu gęśliki się złocą,
A drugi ma prosta ligawkę sierocą.
(M. Konopnicka)
Kiedy jednak rozmiary językowe wersów są stosunkowo długie, następuje częsty podział składniowy poszczególnych wersów.
Przykro, przykro jest dębowi, gdy robak go toczy,
Ale przykrzej nie móc płakać, gdy łez pełne oczy.
(A. Asnyk)
TERCYNA - najbardziej znana ze strof trzywersowych, należy do strof otwartych aba, beb, cdc itd. Rzadko pojawia się w polskiej wersyfikacji. Najczęściej występuje w rozmiarach 11(5+6) i 13(7+6). Występują wszystkie możliwe układy rymów. Tercyna wprowadzona została przez Kochanowskiego, później używana w baroku i romantyzmie, a także później. "Boska komedia" Dantego napisana jest właśnie tercyną.
TETRASTYCH - STROFA CZTEROWERSOWA - wykorzystuje wszystkie kombinacje rymowe. Obecna jest we wszystkich epokach wierszowania od średniowiecza do współczesności.
Odmianą strofy czterowersowej jest strofa saficka - zwrotka o przeznaczeniu lirycznym, podstawowy rozmiar to 11(5+6), ostatni wers kończy się po sylabie piątej.
Bardzo często spotykana jest strofa czterowersowa o rymie krzyżowym abab w odmianach izometrycznych i heterometrycznych.
Strofa stanisławowska - dystyngowana odmiana strofy czterowersowej o następującej charakterystyce:
10(5+5)a, 8b, 10(5+5)a, 8b.
W tej tu świątyni nie zmiennie mają
Pokój z przyjaźnią przymierze,
Twarz, serce, usta tu się zgadzają,
Nikt na się maski nie bierze.
(S. Trembecki, Na dom nowy)
Strofa mickiewiczowska - jedna z bardziej typowych strof czterowersowych o charakterystyce: 14(7+7)a, 10b, 14(7+7)a, 10b.
Z ogrodowej altany wojewoda zdyszany
Bieży w zamek z wściekłością i trwogą.
Odchyliwszy zasłony spojrzał w łoże swej żony,
Pojrzał, zadrżał, nie znalazł nikogo.
(A. Mickiewicz, Czaty)
Możliwy jest także jej inny kształt: 7a, 7a, 10b, 7c, 7c, 10b
Źle, źle zawsze i wszędzie,
Ta nić czarna się przędzie
Ona za mną, przede mną i przy mnie,
Ona w każdym oddechu,
Ona w każdym uśmiechu
Ona we łzie, w modlitwie i w hymnie...
(C. K. Norwid, Moja piosenka 1)
KWINTYLLA - STROFA PIĘCIOWERSOWA - spotykana niemal wyłącznie w poezji ludowej i w utworach stylizowanych na ludowe, na podstawie tego można przypuszczać, że cechuje się dużą przydatnością meliczną. Ze względu na meliczno-ludowy charakter prawie nie występują w niej przerzutnie - z reguły strofa zamknięta. Biorąc pod uwagę układ rymów wyodrębnić można 13 typów tej strofy, z czego 4 otwarte. Najczęściej wersy heterosylabiczne.
SEKSTYNA - najpopularniejsza strofa sześciowersowa, której układ rymów przedstawia się w sposób następujący: ababcc. Przejawia się niemal w całej wersyfikacji metrycznej. Z reguły jest składniowo i rymowo zamknięta, a najczęstszym rozmiarem wersu jest 11(5+6), ale spotykane są też inne rozmiary.
Poza sekstyną wśród strof sześciowersowych wyróżnia się następujące układy rymów: aabccb, aabbcc, abbacc, aabcbc, ababab.
STROFA OŚMIOWERSOWA - strofa o pochodzeniu epickim, występują w polskiej praktyce wersyfikacyjnej od XVII wieku - od momentu przekładu Jerozolimy wyzwolonej )przez Piotra Kochanowskiego) - napisana była oktawą, czyli ośmiowersem o układzie abababcc. Zasadniczy rozmiar wersu to 11(5+6).
Odmianą oktawy jest oktostych - znany z siedemnastowiecznej praktyki, nie ma ustalonego modelu rymów, dlatego oktostychem nazywa się każdy ośmiowersowy układ, nawet gdy rymowanie nie jest do końca zdyscyplinowane. Układy rymowe: ababcdcd, aabbccdd.
SONET - zawiera 14 wersów dzielonych zazwyczaj na dwie czterowersowe i dwie trzywersowe strofy. Strofy czterowersowe rymowane są według modelu abba, a trzywersowe dowolnie. Sonet jest strofą, nie spotyka się jednak utworów składających się z kilku takich strof.
Ze względu na sposób rymowania dwu zwrotek trzywersowych sonetu rozróżniamy jego typ włoski i francuski :
Typ włoski miał taki układ rymów: cdc dcd lub cde cde
Na gruncie wersyfikacji francuskiej z dwu tercyn sporządzono kombinację czterowersu z dystychem: cdde ee lub odwrotnie cc deed.
TRIOLET - skomplikowana strofa ośmiowersowa, stanowiąca zwykle, podobnie jak sonet, osobny utwór. Charakteryzuje się powtarzaniem pierwszego wersu w wersach czwartym i siódmym, a drugiego w ostatnim. Oparta na rymach: abaaabab.
Powieść auktorialna a powieść personalna
POWIEŚĆ - gatunek narracyjny (proza), odznacza się wielowątkową fabułą, zatem i wielością postaci wprowadzonych do świata przedstawionego, których losy zostają ukazane w kontekście społecznym, ekonomicznym, obyczajowym, politycznym, psychologicznym itd.
Struktura powieści realizuje się w narracji, której efektem jest świat przedstawiony, a więc postaci literackie uczestniczące w zdarzeniach tworzących fabułę.
Stanzel wyróżnia trzy podstawowe sytuacje narracyjne: pierwszoosobową, auktorialną i personalną. Dokonując podziału powieści ze względu na narrację (podział - Franz Stanzel) wyróżnić można powieść auktorialną i personalną.
Narrator auktorialny jest mniej skonkretyzowany niż pierwszoosobowy, ale nadal można mówić o jego obecności jako osoby - daje znać o swoim istnieniu przez rozmaite komentarze do przedstawianej fabuły, nie uczestniczy jednak w akcji. Nadal skonkretyzowany jest jako osoba, więc jego kompetencje poznawcze są na ogół ograniczone (wie tylko tyle, ile zdołał się dowiedzieć). Narrator personalny nie jest już właściwie narratorem, a bezosobową instancją narracyjną, nie ujawnia w żaden sposób swojego istnienia jako osoby poza samym aktem mówienia (pisania). Może to oznaczać zarówno zyskanie nieograniczonych kompetencji poznawczych, jak i skrajne ich ograniczenie.
Powieść auktorialna to taka, w której narrator komentuje wydarzenia, ale między nim a światem przedstawionym istnieje dystans. Narrator nie jest bohaterem, nie występuje w świecie przedstawionym. W grupie tej mieści się powieść klasyczna. Charakterystyczne jest pojawianie się dużej ilości wtrąceń, które mogą zmieniać się w dygresje o charakterze eseistycznym, naruszające jednolitość dzieła.
za pomocą narratora auktorialnego autor komentuje swoje dzieło, opowiadacz może oddalić się od osoby narratora
komentarze, ingerencje i wtrącenia ujawniają jego zainteresowania, stosunek do kwestii politycznych, społecznych
wtrącenia narratora wywierają wpływ na czytelnika
wyraźny dystans miedzy narratorem a światem przedstawionym
prawie zawsze narrator jest bardziej konserwatywny niż bohaterowie
ten typ powieści zdradza powinowactwo z humorystyczną, ironiczną prezentacją świata
Powieść personalna to natomiast taka, w której trudno wyczuć obecność narratora, gdyż czytelnik patrzy na akcję oczami bohatera. Brak w niej komentarzy do działań bohaterów, występuje tylko opis ich zachowań i myśli. Narrator w powieści personalnej wykazuje się dużym obiektywizmem i bezstronnością.
ścisłe i konsekwentne zachowywanie określonej perspektywy
brak osobistych rysów narratora
narracja w dużo mniejszym stopniu wpływa na czytelnika
punkt widzenia umiejscowiony w świadomości jednej z postaci powieści
przedstawianie (na ogół) krótkich odcinków czasu, skróty czasowe
występujące w niej główne postaci to często ludzie przeciętni, nawet niezbyt pociągający
Zarys teorii literatury, M. Głowiński, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński.
Poetyka. Wstęp do teorii dzieła literackiego., A. Kulawik.