43a. Wiersz stychiczny, strofa, strofoida. Powieść auktorialna a powieść personalna.
Wojciech Pietras
Powieść auktoralna a powieść personalna
Franz Stanzel wyróżnia trzy typy sytuacji narracyjnych w powieści, czyli sposobu, w jaki fikcyjny świat zostaje przedstawiony czytelnikowi. Są to:
Sytuacja narracji auktoralnej. Mamy z nią do czynienia, kiedy narrator jest wszechwiedzący, ma charakter osobowy, stojąc jednocześnie ponad światem przedstawionym. Ów świat jest mu całkowicie podporządkowany i właśnie takim go poznajemy, bo wszystko, co wiemy, pochodzi od narratora. Narrator taki jest kreacją, którą możemy w jakiś sposób określić, interpretować, gdyż może on posiadać i zdradzać poglądy i sądy zarówno o świecie powieści, jak i o rzeczywistości pozapowieściowej. W takiej narracji dominuje opowiadanie relacjonujące, a więc przedstawianie wydarzeń jako wyraźnie minionych, w sposób ogólny, niejako podsumowujący, bez wdawania się w szczegółowe opisy.
Sytuacja narracji pierwszoosobowej.
Sytuacja narracji personalnej. W tej sytuacji narrator traci swój osobowy charakter, na pierwszy plan wysunięty zostaje świat przedstawiony, który poznajemy niejako bezpośrednio. Narracja taka daje iluzję obiektywnego wniknięcia w świat powieści, gdyż jest prowadzona jakby z punktu widzenia któregoś z bohaterów utworu - czytelnik przejmuje w tym typie narracji ów punkt widzenia, z perspektywy którego snuta jest opowieść. Charakterystyczne jest dla tej narracji przedstawienie sceniczne, czyli sposób opowiadania nastawiony na szczegółowość, obrazowość, uczuciowość.
W oparciu o powyższe rozróżnienie Stanzel proponuje podział powieści na trzy typy: auktoralną, pierwszoosobową i personalną. O zaliczeniu powieści do któregoś z powyższych typów decyduje dominujący w niej rodzaj narracji (bo w obrębie jednej powieści mogą występować wszystkie trzy i swobodnie się ze sobą mieszać, uzupełniać).
Powieść auktoralna jest więc utworem, w którym dominuje narracja auktoralna. Taki charakter mają np. utwory Balzaka, Cervantesa, Dickensa. W powieści takiej na pierwszy plan wysuwa się narrator, który wie wszystko (lub tylko sprawia takie wrażenie), może komentować zdarzenia, które relacjonuje, wplatać różnego rodzaju dygresje, osądy czy własne przekonania. Jest on przewodnikiem po świecie powieści, na którego czytelnik jest bezwzględnie zdany. Wszystko to sprawia, że w powieściach takich brakuje obiektywizmu w przedstawianiu wydarzeń. Sprawiło to, że powieść auktoralna „zużyła się”, robiąc miejsce dla powieści innego typu.
W takich okolicznościach w drugiej połowie XIX wieku pojawia się powieść personalna. Przykładów dostarczyć tutaj może twórczość H. Jamesa, J. Joyce'a czy Kafki. W tego typu utworach narracja prowadzona jest w taki sposób, że narrator jest nieodczuwalną maską, przez którą czytelnik obserwuje świat powieści. Nie ma tu wszechwiedzy, bo narrator wie tylko tyle, ile bohater, którego perspektywę w danej chwili przyjmuje. Czytelnik zyskuje więc iluzję bezpośredniego uczestnictwa w opisywanych doświadczeniach. Jednocześnie zaś może wniknąć w umysł bohatera (mowa pozornie zależna), poznać jego myśli i uczucia z bliska, bez wyraźnej obecność pośrednika, jak to ma miejsce w powieści auktoralnej. Również wnioski i opinie czytelnik musi sobie wyrobić sam, bo nie są one podane na tacy. Nawet jeśli owe przekonania i odczucia są zbieżne z tymi, które chciał wywołać w nasnarrator, to mamy wrażenie, że do wszystkiego doszliśmy sami.
Powieść auktoralna została wyparta i jeśli współcześnie powstaje, to cechuje ją ironia(przykładem ironicznej powieści auktoralnej może być Czarodziejska góra T. Manna).
(na podstawie: F. Stanzel, Typy powieści w tomie drugim naszej Antologii)
Wiersz stychiczny, strofa, strofoida
Podstawowym elementem wersyfikacyjnym jest wers. Jest to też podstawowa jednostka rytmiczna i kompozycyjna w utworze poetyckim. Jeśli wersy nie są „pogrupowane” w większe całostki kompozycyjno-rytmiczne, to mamy do czynienia z wierszem stychicznym. Utwór taki ma postać „ciągłą”, niepodzielną. Przykładem mogą być Pan Tadeusz, kwestie wypowiadane przez bohaterów dramatów (jeśli dramat jest pisany wierszem), a z utworów lirycznych - np. Topielec Leśmiana.
Wersy mogą jednak tworzyć w obrębie utworu całostki o regularnych rozmiarach i układach. Całostki takie nazywamy strofami. Strofa może się składać najmniej z dwóch, a najwięcej - z kilkunastu wersów. Mniejsze strofy są dla utworu wierszowanego tym, czym są wypowiedzenia dla prozy; większe stanowią odpowiedniki akapitów. Przy pomocy układu i rodzaju rymów, rozmiarów i ilości wersów tworzyć można rozmaite strofy. Najmniejszą z nich jest dystych (strofa dwuwersowa), następnie wyróżnić możemy takie podstawowe rodzaje strof jak: tercyna i tercet (trzywersowe), tetrastych (4 wersy), kwintylla(5), sekstyna (6), septyna(7), oktostych i oktawa (8), decyma (10). Popularnym większym rozmiarem strofy jest sonet. Ponadto strofy możemy podzielić ze względu na to, czy wszystkie wersy w obrębie danej strofy mają identyczny rozmiar (strofa izometryczna), czy też różnią się między sobą (strofa heterometryczna). Możliwość kombinacji jest ogromna. Już Kochanowski wypracował 51 rodzajów strof, a Konopnicka, tworząca w czasie, gdy rozmiary wersów można było różnicować również za pomocą układu i rozmiaru stóp (wiersz sylabotoniczny), stworzyła ponad 500 różnych typów strof.
Jeżeli segmentacja utworu ma charakter nieregularny, czyli poszczególne wyodrębnione fragmenty składają się z różnych ilości rozmaitych wersów, to takie nieregularne segmenty nazywamy strofoidami. Strofoid[u Kulawika w Poetyce ma rodzaj męski] zazwyczaj odpowiada fragmentowi tekstu, po którym w mowie występuje pauza o charakterze składniowym. Można więc mówić, że jest on odpowiednikiem akapitu w prozie. Należy pamiętać, że strofoid ma pod względem kompozycyjnym i prozodyjnym charakter autonomiczny, co związane jest z treściowym podziałem tekstu.
(na podstawie: A. Kulawik, Poetyka).