POWIEŚĆ POPULARNA W XX- LECIU MIĘDZYWOJENNYM
Literatura popularna a literatura wysokoartystyczna
Współzależność literatury wysokoartystycznej i popularnej jest szczególnym przypadkiem zjawiska intertekstualizmu. Rozróżnić bowiem można intertekstualizm wewnątrzobiegowy, gdy związane są ze sobą utwory tego samego obiegu (np. jedna książka literatury popularnej nawiązuje do innej -też popularnej.) i międzyobiegowy (czyli wpływa na siebie książka wysokoartystyczna i popularna). Może być tak, że utwór wysokoartystyczny nawiązuje do literatury popularnej, jak i sytuacja odwrotna: gdy utwór popularny sięga po formy właściwe literaturze wysokoartystycznej. Osobnym zagadnieniem jest przechodzenie utworu z jednego obiegu do innego, np. z wysokiego do popularnego -np. Don kichot z la Manczy Cervantesa czy Podróż Guliwera Swifta, lub z obiegu popularnego, młodzieżowego do wysokoartystycznego (przypadek Alicji w krainie czarów czy Kubusia Puchatka). Cały XX wiek cechuje synkretyzm (tak jak wcześniej romantyzm: zacieranie granic międzygatunkowych, tworzenie nowych gatunków mieszanych, sięganie do wzorców literatury ludowej), które współcześnie wyznaczają rozwój literatury postmodernistycznej. Nawiązania międzyobiegowe wyjaśnia sie m.in. przyczynami psychologicznymi, historiozoficznym, pragmatycznymi, socjologicznymi.
Psychologicznymi -ludzie czują potrzebę obcowania z tym co prymitywne, proste. Zdaniem Gombrowicza powieść dla mas „powinna trafić do najniższych instynktów. Powinna być wyżyciem się wyobraźni brudnej, mętnej, podrzędnej. Powinna być zrobiona z sentymentalizmów, żądz, głupot”.
Wyjaśnienie historiozoficzne mówi o „duchu czasu”, który chce się wyrazić w zacieraniu między tym co wysokie i niskie. Bruno Jasieński sądził, że poeci w ogóle są zbędni, bo współczesny poemat pisze miasto. Komunikaty o wypadkach, plotki, prognozy pogody, informacje o strajkach, morderstwach, samobójstwa: „oto jest prawdziwa gigantyczna poezja”.
Z przyczyn pragmatycznych wymieniano głównie dwie. Po pierwsze, nawiązanie do literatury popularnej poszerza krąg odbiorców, a co za tym idzie pomnaża dochody autora :). W XX-leciu międzywojennym zachęcały do tego sukcesy finansowe Dołęgi-Mostowicza. Po drugie, odwołanie do literatury popularnej pozwala skutecznej sterować masami ludzkimi; tak argumentowali przede wszystkim pisarze związani z lewicą; głosili hasło „Artyści na ulicę”. Zdaniem Jasieńskiego główną wadą literatury wysokiej jest to, że nie umie „zapłodnić tłumów”, jest spokojnym paseistycznym samogwałtem”.
Argumentacja socjologiczna wskazywała, że powstaje nowe niezróżnicowane społeczeństwo, traci więc sens podział na obieg popularny i wysokoartystyczny. Najpierw mówiono o powstaniu społeczeństwa bezklasowego w wyniku rewolucji socjalistycznej. Nowy typ literatury książkowej miała zapewnić „literatura faktu”, adresowana do społeczeństwa bezklasowego. Jako drugą przyczynę ujednolicenia współczesnego społeczeństwa wymienia się rozwój cywilizacyjny, a przede wszystkim zwielokrotnienie środków przekazu i informacji przekazywanych przez nie. Sprawia to, ze świat staje się globalną wioską, każdy może być nadawcą i odbiorcą, pisarzem i czytelnikiem (Mc Luhan) Nowy impuls przyniosły ruchy kontrkultury, sukcesy pop-artu, literatury pop; to właśnie tworzy ostatnią fazę literatury - postmodernizm.
Literatura wysokoartystyczna w Polsce XIX i XX wieku odwołuje się zarówno do literatury obiegów niższych (jarmarcznego, ludowego, popularnego), jak i do literatury dziecięcej i młodzieżowej. Nie mniej ważną dziedziną odwołań są nowe formy kultury popularnej, w której pojawiają się elementy literackie: kabaret, widowisko muzyczne, plakat, szyld, reklama, kino, telewizja, komiks. Wspomniane odwołania mają najczęściej charakter genologiczny, tzn. przejęte są gatunki, np. ballada, powieść kryminalna, baśń, skecz, song, piosenka), bądź też wytworzone przez te gatunki stereotypy: np. niewinność uciśniona, czarny charakter, zagadka kryminalna, szczęśliwe zakończenie. A także naśladownictwo stylu i pewnych kategorii estetycznych: z jednej strony sentymentalizmu, czułostkowości, z drugiej-przynależnej do kultury śmiechu obsceniczności i pornografii Najczęściej wszystkie te odwołania, zwłaszcza w literaturze nowszej mają charakter ironiczny, prowadzą do pastiszu i parodii, co potęguje grę intertekstualną.
Z obiegu jarmarcznego i ludowego najczęściej przywoływana jest ballada dziadowska, ludowa, podwórkowa (od romantyków aż po Mirona Białoszewskiego), apokryf, przepowiednia, zwłaszcza o końcu świata (od Gałczyńskiego po Miłosza). Z literatury popularnej przejmowano zwykle wzorce i stereotypy powieści kryminalnej (niektóre utwory Gombrowicza, Parnickiego), powieści grozy i tajemnic (np. Tadeusz Miciński), powieści fantastycznej (np. Witkiewicz). Z literatury dziecięcej i młodzieżowej przejmowano abecedariusze, utwory nonsensowne wzorowane na „nursery rhymes”, ale najznakomitszy przykład to fantasy, odmiana baśni (Themerson)
Z nowych form kultury masowej oddziaływał przede wszystkim film, przenosząc do literatury zarówno swe zasady kompozycyjne, jak i typowe fabuły (eksperymenty poetyckie Jana Brzękowskiego), powołując do istnienia nowe gatunki (nowelę filmową, powieść filmową). Równie ważnym czynnikiem był kabaret, dostarczający wzorów kupletu, piosenki, monologu scenicznego, skeczu, blekautu (tu wiele utworów od Żeleńskiego-Boya przez Tuwima po Mrożka). (Blekaut to wygaszenie świateł na scenie dla oddzielenia od siebie scen sztuki albo samodzielnych krótkich scenek; scenka satyryczna albo groteskowa, przedzielona od innych poprzez wygaszenie świateł)
Literatura wysokoartystyczna przekazywała literaturze popularnej zarówno niektóre swoje gatunki (np. powieść kryminalną stworzył Edgar A. Poe, western James Cooper), jak i poszczególne chwyty formalne: autotematyzm (posługiwał się nim już Paweł Staśko w dwudziestoleciu międzywojennym), dyskursywizację powieści. Szczególnie często do literatury wysokiej odwołuje się literatura dla dzieci i młodzieży: autotematyzm i skomplikowana konstrukcja czasowa pojawiły się w napisanym w 1922 utworze Bronisławy Ostrowskiej „Książka jutra, czyli tajemnica drukarni”.
Powieść popularna razem z rozlicznymi swoimi podgatunkami należy do szerszego zjawiska literatury popularnej, zwanej też zwłaszcza przez niemieckich badaczy - literaturą trywialną, a nawet brukową (choć tę ostatnią nazwę rezerwuje się na ogół dla produkcji niższego niż trywialny obiegu.) Do literatury popularnej zaliczamy także m.in.: zeszytowe powieści, takież serie, zawierające różne anonimowe przeróbki zagranicznych tekstów lub ich anonimowe kontynuacje, powieści obrazkowe, opowiastki czerpiące z motywów folkloru miejskiego lub wędrujących motywów cudzoziemskich, zbiorki pieśni dziadowskich, ballad podwórkowych, piosenek, senniki, książeczki o magii i czarnoksięstwie.
Współżycie literatury wysokiej, kanonicznej i ludowej czy popularnej jest najdawniejszą bodaj właściwością kultury literackiej czasów nowożytnych. Owa literatura „tandetna” stanowi zdumiewającą skarbnicę reliktowych wątków i form literatury wysokiej, szczególnie -jak sugeruje Hernas -barokowej albo też dawniejszych postaci literatury popularnej: sentymentalnej powieści mieszczańskiej, preromantycznej powieści grozy, romansu łotrzykowskiego, awanturniczego, a wreszcie najstarszych wątków heroiczno-baśniowych czy apokryficznych.
O wzajemnym współistnieniu kultury wysokiej i popularnej świadczy np. fakt, że Witold Gombrowicz to autor awangardowej „Ferdydurke” ale i gazetowego kryminału- thrillera „Opętani”. Ma więc swoją logikę kulturową fakt, że bohaterka książki klasyka międzywojennej powieści popularnej, Dołęgi Mostowicza „Pamiętnik pani Hanki”-dama z tak zwanych najwyższych sfer, czytuje i cytuje zarówno Miłaszewską, jak Nałkowską i Dąbrowską, zarówno Dołęgę -Mostowicza, jak i właśnie „Ferdydurke” Gombrowicza. Wielu pisarzy funkcjonujących swego czasu w obiegu wysokim i jego instytucjach, np. w Polskiej Akademii Literatury, dziś widzimy jako twórców literatury popularnej. Są to np. Goetel, Choynowski, Miłaszewska, Weyssenhoff, Makuszyński, Kisielewski, Smolarski, Morcinek.
O przynależności utworu do literatury popularnej decyduje właściwie jej poetyka. Służy ona zaspokojeniu „potrzeby bycia gdzieś indziej”, utwór taki jest nastawiony na doraźne zaspokojenie, kompensację społeczną i psychiczną. Uczestnik obiegu popularnego wywodzący się z niższej sfery społecznej i kulturowej łaknie imaginacyjnego przemieszczenia się w niedostępne mu kręgi bogactwa i prestiżu. Motyw „z chłopa król” czy „kopciuszka” -musi mieć znamiona cudownego przypadku lub nagrody za nadzwyczajne właściwości bohatera. Literatura popularna jest więc nade wszystko zachowawcza: gatunek ale też stereotypy (dlatego nazywa się lit. popularną literaturą „prawd statystycznych”, „obiegowych” czy też „zredukowanych”). Czytelnik zyskuje tu jednocześnie poczucie bezpieczeństwa, błogosławioną szansę identyfikacji, a zarazem ucieczki od ciężarów i zagrożeń egzystencji społecznej i jednostkowej. Inną cechą jest ogromna ruchliwość cząstek fabularnych, tempo, zaskakujące zwroty akcji. Powieść popularna mnoży więc wątki zagrożenia, prześladowania, ucieczki, porwania, zaskoczenia, cudownej lub złowrogiej odmiany losu, nagłego powstawania lub zamierania uczuć. Z upodobaniem posługuje się najstarszymi motywami literatury i folkloru: tajemnicy rodzinnej, odnalezienia straconego dziecka, przebrania i maski, zamiany ról społecznych, utraty pamięci itp. Niezbywalną właściwością fabuł popularnych jest happy end. Perypetie w lit. popularnej służą stałej zasadzie ostrego przeciwstawiania czarnych i jasnych charakterów, winy i kary, dobra i zła(kontrasty, antytezy-zasadą konstrukcji) Powieść popularna wymaga nade wszystko bohatera, z którym czytelnik może się utożsamić. Bohater taki obdarzony jest kompletem zalet wrodzonych, jak postacie z mitów czy baśni. Zalety te wyróżniają go z otoczenia. Psychika postaci jest uproszczona, zredukowana, ale silnie ekspresyjna. Dusza zaś znajduje zaś swój wyraz w wyglądzie zewnętrznym, on też wartościuje bohaterów - szlachetni są piękni, złoczyńcy - szkaradni, bywa też piękno -demoniczne. Wartości marzone a niedostępne w życiu spowija się w piękne osłony, ozdabia, dekoruje bogato. Zarówno treści jak i środki przekazu popularnego odwołują się do gwałtownych stanów uczuciowych i dążą do melodramatu. Język narracji i dialogów jest nade wszystko emocjonalny. Cechuje go często eksponowana „poetyckość”, która nasyca potrzebę ozdobności i baśniowości, nobilituje tez odbiorcę. Styl uwznioślający współistnieje na ogół z trywializmami, dosadnością, brutalnością.
Produkcja, dystrybucja, odbiór
Autor utworu popularnego nastawiony jest na realizację nie własnej ekspresji twórczej, lecz potrzeb osobowościowych czytelnika. Autor, gdy uda mu się napisać „bestseller” staje się gwiazdorem, osiąga ogromne nieraz dochody, a równocześnie poddany zostaje presji czytelników, domagających się kontynuacji pisarstwa tego samego rodzaju. Autorzy, którzy nie osiągnęli sukcesu, nie budzą ciekawości, ich nazwiska stają sie anonimowe, przypisane tylko do jakiejś serii np. harlequina lub gatunku literackiego.
Funkcje kultury popularnej:
1. Terapeutyczna- przeżywanie zastępczych doświadczeń oraz emocji -np. utożsamienie się z bohaterem
2.Regulacyjna- kształtowanie cech charakterystycznych dla danej kultury, przekazywanie jej wartości tak, by mogły głębiej zakorzenić się w świadomości członków grupy (np. reklama towarów kolonialnych w Polsce międzywojennej jako wyraz tęsknot mocarstwowych słabego, nowopowstałego państwa)
3.Integracyjna- stwarzanie poczucia przynależności do grupy i przekonania o jej spójności, wywoływanie jednolitości reakcji przez wspólnotę doświadczeń- np. imprezy sportowe, koncerty muzyki pop, defilady wojskowe, pochody 1-majowe w Polsce niepodległej
4. Estetyczna
_______________________________________________________________________________________________
Literatura popularna -lata 20.
Prasa nie jest jedynym w okresie międzywojennym stymulatorem literatury ludycznej (w prasie była drukowana w odcinkach większość utworów). Już pod koniec lat 20. zjawia się osobliwy gatunek literatury popularnej-powieść filmowa. Z początku były to beletryzacje głośnych filmów, później pojawiają się utwory samodzielne, imitujące bądź tematykę popularnych filmów, bądź ich poetykę, zasady konstrukcji.
W latach 20. wśród producentów powieści popularnej dominują pisarze wysokiego obiegu, zaś zdecydowaną przewagę zyskuje:
gatunek romansu obyczajowego (w kierunku powieści społeczno-obyczajowej, tematyka polityczna)
W powieści popularnej ujście znajduje nade wszystko orientacja endecka. Były to utwory pisane w obronie pozycji ziemiaństwa i szlacheckiej tradycji przeciw rewolucjonizmowi i komunizmowi. Stąd tradycyjne wątki powieści trywialnej: spisek ciemnych sił, opozycja przyjaciel-wróg, dobro-zło, wina-kara wymierzone są w złowrogi mit żydokomuny, odnoszą się do perypetii wygnańców z kresowych majątków, zagarniętych przez rewolucję, do machinacji politycznych z lat I wojny światowej czy początków niepodległości. (jest to tzw. romans kresowy i bolszewicki)
Adam Grzymała Siedlecki w powieści „Samosęki” zagrzewa dwór do obrony przed dążeniami chłopstwa do parcelacji ziemi, Maciej Wierzbiński wypowiada się za strywializowanym nietzscheańskim ideałem silnego człowieka jako panaceum na konflikty społeczne. Osobliwą pozycją w tym rodzaju jest dylogia Zygmunta Kiesielewskiego- „Juliusz Syreń” i „Błąd” , ambitna w pomyśle historia dojrzewania ideowego i psychicznego młodego inteligenta, a potem jego wielkich zamierzeń społecznych, a jednocześnie…karykaturalna antologia pomysłów i wątków prozy Żeromskiego, szczególnie „Przedwiośnia” Bohater powieści zdobyte w czasie szturmu bolszewików na Pałac Zimowy skarby carów przemyca na Zachód i po powrocie do ojczyzny podejmuje czyn społeczny, mając przekazać ten majątek narodowi: wznosi mianowicie miasto przyszłości -Słońców -kooperatywę mieszkaniową robotników z założonej przez siebie fabryki mydła. W mieście ma też powstać „świątynia bóstwa”- ducha słonecznego. Ciemnota i wrogość robotników niweczą to dzieło, wreszcie Syreń ginie z ręki jednego z nich. Trywialna imitacja modernistycznego stylu, erotyzm à la Przybyszewski i awanturnicza biografia bohatera niechybnie wpisują te książki do skarbca literatury popularnej.
Powieść trywialna podejmująca w latach 20. tematy „z życia” ma swoje ulubione dziedziny: zachwianie struktur społecznych, nowobogaccy, szwindle i występki w powojennym świecie, barwne życiorysy ludzi wracających z bezkresnych obszarów Wschodu, objętego pożarem wojny i rewolucji, do skromnych posadek urzędniczych i pokus dancingu, jazzbandu i kobiet emancypowanych (np. powieść Stanisława Dzikowskiego „Dziewczyna z szarymi oczyma”, powieści Kiedrzyńskiego)
Kronikarzem mieszczańskiego obyczaju starał się być Alfred Aleksander Konar, jego powieści kojarzą pozytywistyczną dydaktykę z próbami modernistycznej krytyki filistra.
Osobną formułę moralizatorskiej dydaktyki w popularnej powieści wypracował:
KORNEL MAKUSZYŃSKI w paru swych książkach dla dorosłych: „Po mlecznej drodze”, Słońce w herbie”. Były to utwory pisane w tonacji love story. Były one inkrustowane obyczajowo-sytuacyjnym humorem z wyraźnymi aluzjami do struktury anegdoty, kończące się happy endem. Przeciwstawny satyrze i czarnemu humorowi dowcip Makuszyńskiego był ważnym elementem higieny psychicznej, ściśle powiązanym z życzliwym otwarciem ku bliźniemu. Pisał także o powieści z życia cyganerii warszawskiej. Poeta, powieściopisarz, felietonista, recenzent teatralny. Zasłynął jako autor książek dla dzieci i młodzieży (one powstawały raczej w latach 30., ale niektóre w latach 20.). Pisał zarówno powieści dla chłopców: „Szatan z VII klasy”, jak i dla dziewcząt: „Panna z mokrą głową”, „Awantura o Basię”, „Szaleństwa panny Ewy”. Na pierwszy plan wysuwały się tu wydarzenia decydujące o losach bohatera(ki), układające się w tok wielkiej, intrygującej akcji. Punktem wyjścia zazwyczaj był tragiczny wypadek bądź też szczególnie trudna sytuacja materialna. Rozstrzygnięcie dylematu polegało często na pomyślnym rozwikłaniu tajemnicy czy też rozwiązaniu zagadki. W niektórych przypadkach działania bohatera były wzorowane na schematach powieści awanturniczo-detektywistycznej. Pisarz korzystał również obficie z konwencji baśniowej- „O dwóch takich co ukradli księżyc”, „Przyjaciel wesołego diabła” Był zarazem (wspólnie z Marianem Walentynowiczem) twórcą popularnych opowieści rysunkowych dla najmłodszych. Te zapowiadające komiksy obrazkowe książeczki, których akcja została oparta na schemacie podróży dookoła świata, ukazywały się w okresie Bożego Narodzenia jako książeczki „pod choinkę” W 4-tomikowej serii „120 przygód Koziołka matołka” i w 3 tomikach „Awantur i wybryków małej małpki Fiki-Miki” stworzył Makuszyński, wzorem dawnej bajki, ale i ówczesnego komiksu spod znaku Myszki Miki, oryginalne postacie zwierzęcych bohaterów.
Chociaż niemal w każdej powieści popularnej tego okresu znajdziemy tę samą tendencyjność polityczną i dydaktyzm społeczny w obronie wiary katolickiej i hierarchii społecznej, w latach 20. można wyróżnić pewną odmianę: treści te ogniskują się w micie szlacheckiego dworku, utraconego w rzeczywistości, lecz trwającego niezłomnie w duszach. Mit ten uosabiają i pielęgnują kobiety, przeniesione na grunt miejski lub na posady u obcych. Stereotyp fabularny każe nagrodzić wierność dla tego mitu szczęśliwym małżeństwem z bogatym ziemianinem lub przemysłowcem. Powieści te zawierają swoisty instruktaż: nakaz podejmowania przez zrujnowanych uchodźców z kresowego dworku zawodów praktycznych, wśród których ulubionym przez powieść popularną jest zawód ogrodniczki. Ten nurt reprezentują najwyraziściej: Wanda Miłaszewska („Ogrodniczka”, „Cmentarz i sad”, „Stare kąty”, „Młyn w Bożej Woli”), Zofia Kossak-Szczucka- „Dzień dzisiejszy”, Aniela Kallas -„Świat obiecany”, a także Włodzimierz Perzyński. Ta grupa powieści zdaje się kontynuować pewne wątki młodopolskiej twórczości Marii Rodziewiczówny (mała dygresja: W XX- leciu z bardziej znanych książek napisała „Lato leśnych ludzi”- Grupa młodych ludzi spędza w lesie kilka letnich miesięcy. Opis życia w głuchej puszczy jest pretekstem do ukazania piękna i siły natury, a także jej ozdrowieńczego wpływu na człowieka. Utwór jest inspirowany duchem skautingu - bohaterowie doskonalą się poprzez współżycie z naturą i wspólną pracę.)
Kobieta pojawia się tu jako wzór osobowy i występuje w samodzielnej funkcji. Wzór ten prezentowany jest w 2 wersjach:
1) wiktoriańska-stanowi apoteozę cnót biernych, rezygnacji, dobroci, obowiązku i pracy. (książki Wandy Miłaszewskiej, i Anny Zahorskiej a także powieść Kazimierza Zdziechowskiego-„Podzwonne” i dylogia Marii Heleny Szpyrkówny „Kariera Haneczki” i „Skłamane szczęście”). Anna Zahorska pisała także żywoty świętych.
2) emancypacyjna- podsuwa ambitny wzór samodzielnej pracy, partnerstwa wobec mężczyzny, siły charakteru (Perzyński, Kallas) W książce Anieli Kallas- „Świat obiecany”, jej bohaterka młoda inteligentka-nauczycielka w szkole gospodarstwa wiejskiego, działaczka społeczna, wrażliwa na krzywdy społeczne, jednocześnie naiwnie wierząca, że rząd rozwiąże problemy nierówności socjalnej.
Warto także wspomnieć o powieściach przedstawiających środowisko artystyczne. Jednym z twórców jest Julian Krzewiński-(także aktor, librecista operowy i operetkowy, musicalowy, scenarzysta filmowy). Tytuły: „Baletnica”, „Demon filmu. Powieść z życia Warszawy”. Ich cechą charakterystyczną jest drastyczne współistnienie scenerii sfer wyższych z obrazami życia marginesu. Np. w powieści „Baletnica” -awanturniczy i baśniowy model kariery artystycznej dziecka mętów warszawskich-Lodzi Hipś, primabaleriny baletu Diagilewa, potem diwy opery paryskiej i nowojorskiej. Obrazy życia artystycznego są melodramatycznie upiększone.
W niektórych swych powieściach próbuje dać warszawską odmianę powieści apaszowskich. (apasz przest. rzezimieszek, bandyta, chuligan, zwł. paryski., więc wydaje mi się, że powieść apaszowska to powieść o środowisku bandytów itp.) |
|
|
|
Ostatnia jego powieść realizuje te schematy w ciekawy, ekspresjonistyczny sposób: jest to odmiana historii o kryzysie i upadku wielkiej metropolii, z której ocalała tylko para młodych.
Romans sentymentalno-obyczajowy
Helena Mniszkówna
Jej romanse sentymentalno-obyczajowe można uznać za forpocztę literatury masowej XX wieku. Wszystkie jej książki cieszyły się ogromną popularnością, miały od kilku do kilkunastu wydań, a o ich druk zabiegały największe firmy (Geberthner i Wolf, Arct, Idzikowski, Rzepecki). Przeciwnie reagowała krytyka literacka, zaliczając jej twórczość do tzw. literatury „dla kucharek” Napisała romanse z życia wyższych sfer: „Trędowatą” w 1903 , „Ordynata Michorowskiego” w 1910, „Gehennę”, biografię cesarzowej Elżbiety: „Królowa Gizella” w 1914 (więc jeszcze w okresie Młodej Polski) Pisała także powieści współczesne o tematyce obyczajowo-społecznej: „Pustelnik” (1919), a nawet wyraźnie polityczne: „Sfinks” (1922), „Powojenni” (1929), „Dziedzictwo” (1927). Wydała także baśń fantastyczną na tle mitologicznym: „Pluton i Persefona” Miejscem akcji większości powieści były kresy wschodnie. Niestety młodopolska maniera sprawiła, że nazbyt emocjonalnie przeżywany krajobraz stawał się kiczowaty. Podobnie jeśli chodzi o psychologiczną warstwę powieści: nadmiar ekspresywnych, skonwencjonalizowanych tropów. Komercjalne walory melodramatów Mniszkówny natychmiast wykorzystał i pomnożył film. „Trędowata” już w XX - leciu miała 2 ekranizacje, nakręcono też „Ordynata Michorowskiego” i „Gehennę”
STEFAN KIEDRZYCKI
Komediopisarz, scenarzysta, autor rewii, a także romansów obyczajowych, w większości przerabianych na filmy. Był to niezwykle „płodny” aktor- ponad 70 utworów. Związany przez całe życie z dziennikarstwem miał znakomite wyczucie zmiennych mód literackich. Typowo komercjalne, dostosowane do potrzeb rynku były też tytuły jego utworów: często hiperbolizowane, oparte na antytezie: np. „Fatalne miłosierdzie”, „Pocałunek wojny”, „Żona i nie żona”, „Krzyk w nocy”. Pisał też powieści sensacyjno-detektywistyczne. Miłość, kobieta, zdrada, grzech-to słowa-klucze całej jego twórczości. W powieściach, w których wykorzystuje naturalistyczno-ekspresjonistyczna młodopolską poetykę, kobiety są zawsze piękne, przewrotne i nieco okrutne. Dla kaprysu, czasem z nudów, dręczą zakochanych mężczyzn, wystawiając na próbę ich uczucia i godność.
JULIUSZ GERMAN
Romans sentymentalny zawdzięczał wiele modernizmowi- taki styl reprezentował właśnie ten autor. Wiąże on postawy dekadenckie z nietzscheańskim witalizmem i koncepcją mocnego człowieka, Rozmiłowany był też w kulturze szlacheckiej, motywy sienkiewiczowskie (krzepienie serc, motyw obrony kresów, przetrwania na rubieżach, gloryfikacja mitu Polaka-obrońcy Ojczyzny, dzielnego i silnego mężczyzny, wojna jako witalistyczna męska przygoda, ideał pięknego i walecznego rycerza-kochanka). Trywializacją erotyki modernistycznej jest z pewnością u Germana „rozmodlenie erotyczne”, spokrewnienie doznań religijnych i cielesnych czy swoiście potraktowany mit Androgyne, realizowany w ostatecznym spotkaniu dwóch tęskniących do siebie dusz, wreszcie metempsychoza. Możemy też spotkać wątki spirytystyczne. Stylistyka młodopolska spełnia także w sposób modelowy funkcje eskapistyczno-terapeutyczne, jej sztuczność i walor uwznioślający podkreślają baśniowość opowieści. Wszystkie powieści Germana zdają się być jedną książką, tak schematyczne są ich elementy (temat artysty, romans sentymentalny, fabuła sensacyjno-przygodowa) i tak jednolicie podporządkowane idei wiążącej-perypetii miłości zagrożonej i na koniec spełnionej, miłości niemal kosmicznej i pełnej ekstazy, po młodopolsku spoufalonej ze śmiercią: („Jacek i Jackowa dola”), zwłaszcza że często skojarzonej z sytuacją wojenną. Bohaterowie Germana są zawsze niezwykli, upodobnieni do artystów. Sceneria szlacheckiego życia wiejskiego stanowi raj utracony Germana. Przykłady powieści: „Iwonka” „Światła z daleka”, „Skrzydła” („Iwonka” to tzw. romans dworkowy, jest on wpisany w rodzimy pejzaż, przestrzeń natury, na ogół kończy się szczęśliwie) Apoteoza ziemiańsko-szlacheckiej kultury to też uwielbienie polskich kobiet (Iwonka jest czysta, szlachetna, ale odważna i harda mimo biedy i dramatycznych przeżyć-jest młodziutką dziewczyną, córką poety, matki w ogóle nie pamięta, wychowywana przez ojca, zostaje sierotą, bo ojciec też umiera. Zdana na własną pomysłowość i siły, praktycznie bez grosza, bierze los w swoje ręce, zostaje nauczycielką na drugim końcu Polski w dworku. Uczucia jednak wszystko komplikują-zakochuje się w niej syn gospodarza-Bogdan i zaprzyjaźniony z domem dowódca kresowego pułku-Jerzy Grot. Jego właśnie wybierze Iwonka, sprawy jednak wcześniej komplikuje czarny charakter- Gabriel-Żyd, szef mafijnej organizacji, która niszczy naród polski-dąży on wszystkimi metodami do zdobycia dziewczyny pościgi, porwanie, uwiezienie, ucieczka. Niezwykle barwne postaci, rodem z „Trylogii”, żywe dialogi, wyszukany pełen poety zmów język narratora. Sukces „Iwonki” zachęcił Germana do napisania dalszego ciągu-po roku ukazała się „Iwonka i gwiazdy”.)
PAWEŁ STAŚKO
Klasyk polskiego romansu popularnego. Najbardziej zrywa z purytańskim modelem romansu, w jego twórczości widoczne są wpływy powieści Tetmajera. Recenzenci początkowo przychylnie wypowiadali się na temat jego twórczości, za kilka lat jednak jego nazwisko stało się synonimem złego smaku i erotycznej „rozwiązłości”. W pierwszym okresie twórczości-wpływ wysokoartystycznej literatury młodopolskiej zwłaszcza w warstwie stylistycznej. Pisał dużo a artystach, np. „Hetera. Romans buduarowy” (romans buduarowy-jedna z odmian romansu, fabuła wątła, za to erotyka pełna zmysłowości, pobudzająca fantazję, język manieryczny, wyszukany), „Romans autora z bohaterką powieści”. Erotyczne pomysły Staśki były zgodne z duchem epoki, kpiły z mieszczańskiej moralności i przyznawały artystom szczególne przywileje. Głosiły pochwałę zmysłowości, miłość namiętną pomimo jej groźnego piękna. W miarę postępującej stereotypizacji postaci i konwencjonalizacji wątków, romanse Staśki zmieniają się w parodie modnych powieści. W latach 20. porzucił melodramatyczne zakończenia i oferował czytelnikom happy end (bo takie były potrzeby rynku, moda).
STEFAN KRZYWOSZEWSKI
Prozaik i dramaturg, miłośnik francuskiego teatru bulwarowego stał się jednym z głównych „producentów” tej odmiany sztuki (klasyk komedii mieszczańskiej) Napisał m.in. takie sztuki jak: „Kolumbina”, „Szał”, „Panienka z dansingu”, pisał dużo także w okresie Młodej Polski. Utwory powieściowe: np. „Rusałka”
Romanse sentymentalno -obyczajowe pisały też: Maria Helena Szpyrkówna i Kazimiera Alberti (proweniencja modernistyczna, Alberti -pejzaż tatrzański: Tatry, narty i miłość-powojenne upodobanie do tężyzny i sportu, pejzaż tatrzański jako symbol egzotyki, pierwotności i prymitywu.
Inni twórcy romansów sentymentalnych: Zdzisław Kleszczyński, Aurelia Wyleżyńska, Henryk Zbierzchowski (ten najczęściej łączy sentymentalny wątek z perypetiami bohemy), Tadeusz Konczyński, Stanisław Dzikowski, Maciej Wierzbiński (nobilituje w swych romansach mężczyznę ze sfery niskiej, imitującego wszystkie cechy kultury wysokiej, żyjącego w wolnym związku)
Lata 20. zapoczątkowały też rozwój innych gatunków powieści popularnej: pojawia się
romans awanturniczy, często egzotyczny, spokrewniony z sensacyjno-kryminalnym- np. Jerzy Bandrowski (starszy brat Juliusza Kadena-Bandrowskiego) napisał powieść przygodowo-sensacyjno -egzotyczną Po tęczowej obręczy (wątki kopaczy złota, Indian, San Francisco, Ku-Klux-Klan, bezludna wyspa, cudowne uratowanie, kręcenie filmu, słynna śpiewaczka, żona miliardera, Chiny, strasznie dużo tam się chyba dzieje) Inny utwór to sentymentalno -fantastyczno-awanturnicza historia „Lintang”. Odnowił też gatunki odziedziczone po Młodej Polsce: powieść fantastyczną z odmianą spirytystyczno-okultystyczną i satanistyczną.
Powieści przygodowej patronuje w latach 20. pisarz wysokiego obiegu -Piotr Choynowski, członek PAL-autor książki „ Młodość, miłość, awantura”, będącej inspiracją dla innych twórców.
Edward Ligocki pisze powieści przygodowe z elementami powieści sensacyjnej czy szpiegowskiej, np. „Noc na Palatynie”
Inni twórcy tego nurtu: Mieczysław Smolarski -„Pieśń ulicy”, pierwsze powieści Antoniego Marczyńskiego-„Czarna Pani”, „W podziemiach Kartaginy”.
Egzotyka w literaturze popularnej
Najbujniejszy okres rozwoju egzotyki w literaturze popularnej przypada na XX-lecie międzywojenne. Dotyczy to przede wszystkim powieści, ale także rozwijającej się wtedy literatury faktu (reportaże, korespondencje, listy podróży itp.) w mniejszym zaś stopniu innych form: librett operetkowych, tekstów utworów tanecznych (egzotyka pojawiała się najczęściej w słowach tang i fokstrotów). Miarą powszechności egzotyki w literaturze XX -lecia było pojawienie się odmiany gatunkowej: powieść egzotyczna. Uprawiali ją przede wszystkim Marczyński, Staśko, Ossendowski. Szczególnym przypadkiem były powieści popularne z kręgu literatury katastroficznej, poświęconej bliskiej przyszłości i przewidywaniem konfliktów rasy białej z Japończykami i Chińczykami, „ żółtemu niebezpieczeństwu” (Ossendowski)
Powieść kryminalna w odmianie detektywistycznej-Antoni Marczyński, daleko za nim pozostają: Adam Nasielski i Marek Romański
powieść historyczno-kostiumowa
fantastyczna
próby science -fiction -powieści przyszłościowej. Mieczysław Smolarski- powieści fantastyczno- naukowe: „Miasto światłości. Powieść z dni przyszłych”, „Podróż poślubna pana Hamiltona”. (były to utopie przyszłościowe. W „Mieście światłości”- bohater reperuje maszyny kierujące od stu lat życiem w Mieście, Miasto zaludnione jest osobnikami o szczątkowych i sterowanych sztucznie (napoje spokoju, radości, rozkoszy) cechach, maszyny za nich pracują. Żyje jednak sztuka-muzyka, poezja dekadencka, działają grupy okultystyczne, na cześć bogini Astarte zabija się czarnego byka) „Podróż poślubna pana Hamiltona” nie jest już utopią katastroficzną, lecz raczej opowieścią humorystyczną- miejsce akcji-Warszawa, na dachach domów stacje kolei powietrznej, zamiast gazet wyświetla się kolorowe obrazy na ścianie ratusza, życie ma tu pewne ograniczenia: reglamentuje się prawo do podróży statkami sterowymi ido rozmnażania, bo jest przeludnienie .Pewne zbieżności pomysłów Smolarskiego i Aldousa Huxleya (znanego pisarza angielskiego, twórcy powieści zawierających refleksje nad przyszłym losem cywilizacji): idea wspólnoty światowej, chemiczne sterowanie osobowością, usuwanie silnych wzruszeń, miłość sprowadzona do fizycznej zabawy, olbrzymie domy, komunikacja napowietrzna, wroga konfrontacja doskonałej cywilizacji z życiem pierwotnym. Ogromnie dużo jest jednak różnic między pisarstwem tych twórców.
powieść filmowa-rozwinie się w latach 30. Specjalistką w tej branży była Zofia Dromlewiczowa, autorka licznych powieści dla młodzieży i dzieci. Debiutowała nietypowo-scenariuszem. Potem powstają „obrazki filmowe”: „Trzydniowy kochanek” (to chyba nie dla dzieci..), „Dziecko kina. Powieść dla dzieci i młodzieży”, w latach 1929-1934-siedem powieści stanowiących beletryzację scenariuszy filmowych, np. „Pod dachami Paryża. Powieść podług scenariusza filmowego René Claire'a”. Drugim literatem służącym przemysłowi filmowemu był Józef Relidzyński.
Lata trzydzieste: rozwój
Powieść popularna uniezależnia się od literatury wysokiego obiegu, wiąże otwarcie z rynkiem masowym, czerpie inspiracje z gazety i filmu. Powieść popularna lat 30. porzuca dydaktykę społeczną. Literatura trywialna daje wyraz nowej obyczajowości: jej bohaterowie wynurzają się z agresywnego drobnomieszczaństwa, są często awanturnikami, aferzystami, pną się ku górze społecznej hierarchii. Nikodem Dyzma Dołęgi Mostowicza pełni jakby symboliczną rolę w świecie powieści popularnej lat 30. rządzonej prawami gangsterskimi, siłami pieniądza, gwałtu, występku i seksu. Królem tego świata jest „mocny człowiek” W omawianym dziesięcioleciu zanika też inspiracja młodopolska, pojawia się nowy język i nowa „norma literackości”. Najwięcej może śladów modernizmu zostało w książkach Ferdynanda Antoniego Ossendowskiego:
FERDYNAND ANTONI OSSENDOWSKI
Ten płodny autor był synem polskiego lekarza osiedlonego w Rosji, chemikiem, ekspertem wielkiego przemysłu w Rosji carskiej, uczestnikiem rewolucji w 1905 i więźniem caratu. Pobił rekord przekładów z języka rosyjskiego w dwudziestoleciu Wrócił do kraju w 1922 r., pierwsza polska książka-relacja podróżnicza- „Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów. Konno przez Azję centralną” (przełożona na 15 języków) Uprawiał niemal wszystkie gatunki powieści popularnej przeplatając je i łącząc, gdyż „ramą” gatunkową każdej jego książki była historia przygód: wojennych, historycznych, egzotycznych i współczesnych, nieodmiennie okraszonych zagadką, miłością i zbrodnią, a nasyconych polityką, wszystko jedno czy działy się we współczesnej Polsce, na Polesiu („Nauczycielka”), w Europie, wstrząsanej wielką wojną światową („Pięć minut do północy”), na Dalekim wschodzie po rewolucji 1917 („Szanchaj”), w Maroku wśród walczących Beduinów, na Syberii wśród polskich skazańców. Zmysł do fabuł przygodowych służył mu dobrze w licznych powieściach dla młodzieży czy książeczkach dla dzieci. Doświadczenie podróżnik a wiedzę geografa spożytkował w kilkunastu reportażach i relacjach z egzotycznych wędrówek, a także szkicach popularnonaukowych o niektórych regionach Polski. Zyskał też duży i szczególny rozgłos powieścią „Lenin” (przełożona na 10 języków)- była bestsellerem! Powieść ta odegrała znaczna rolę w uświadomieniu światu, jak przeprowadzono rewolucje październikową. Historycy wypominali mu jednak wiele nieścisłości.
To, co klasyfikuje utwory Ossendowskiego jako przynależne do lit. popularnej to: niewspółmierność efektów fabularnych i bogactwa scenerii do nieuleczalnie stereotypowych idei. Zagadnienia społeczne i polityczne świata wstrząsanego wojnami trywializują się pod ciśnieniem melodramatu i sensacji. Tam gdzie nie starcza obrazów egzotyki krain i kultur, Ossendowski dopycha utwór informacją wręcz podręcznikową, często też zamiast pokazać wewnętrzne uczucia bohatera czymś poruszonego pokazuje w sposób skrajnie wyjaskrawiony zmianę fizyczną (a nie psychiczną).Ta metoda osiąga apogeum w powieści „Biesy”. (Plagiatowy tytuł i różne szczegóły utworu wskazują na ambicje dorównania Dostojewskiemu..)
Bohater Ossendowskiego w niezliczonych wariantach jego utworów ponawia stale ten sam schemat quasi-rozwojowy: cyniczny, twardy i okrutny, przeszedłszy najcięższe doświadczenia losu, a nawet występku, osiąga postawę ewangeliczną dzięki uczuciu skromnej i miłującej kobiety Bohaterowie Ossendowskiego obdarzeni są ponadto, w zgodzie z przepisami gatunku- wyjątkowymi cechami i talentami.
Inne ambicje przejawia produkcja Tadeusza Dołęgi- Mostowicza
TADEUSZ DOŁĘGA-MOSTOWICZ
Zyskał on trwalszą poczytność. Nie próbował imitować literatury wysokoartystycznej. Był też dziennikarzem (po 1930 r. związany z prasą czerwoną, dlatego czytając jego książki, wydaje się, że beletryzuje gazetowe doniesienia o skandalach w „wielkim świecie”, o karierach i ich klęskach, obyczajach „gwiazd ekranu i sceny”). Odniósł olbrzymi sukces już pierwszą powieścią -„Karierą Nikodema Dyzmy” (powieść z kluczem, pod nazwiskami bohaterów kryją się autentyczne postaci ze współczesnego życia politycznego. Zarówno ta, jak i następna książka Mostowicza - „Ostatnia brygada”, nosi podtytuł -powieść współczesna. To sygnał, że Mostowicz miał ambicje stworzenia popularnej wersji powieści społeczno-obyczajowej o konfliktach teraźniejszości. Miał to być „Balzak dla wszystkich” -drapieżny, satyryczny, odsłaniający brudną podszewkę oficjalnego obrazu elity rządzącej. Mostowicz kompromituje poziom i moralność czołowych dygnitarzy państwowych, wśród których może dojść do najwyższych stanowisk prostak i cham, gdyż ucieleśnia ideę „mocnego człowieka”, pożądanego i oczekiwanego. Awans Dyzmy, milionowy biznes Andrzeja Dowmunta z „Ostatniej brygady”, machinacje doktora Murka-to zawsze wielki „bluff”, „skok gangstera”,kombinacje aferzysty. Uczony dokonuje eksperymentów na ludziach i porywa ofiary w sposób kryminalny, prokurator Alicja Horn zamienia w czasie śledztwa dowody rzeczowe, dobre rodziny mają szafy pełne szkieletów…, roi się od nieślubnych dzieci i skandali obyczajowych. Apologia brutalnej siły, oszustwa i cynizmu sąsiaduje z sentymentalną sztampą ewangelicznych cnót- (Znachor, Profesor Wilczur). Bliska pornografii drastyczność wątków erotycznych obok stereotypu wiernej idealnej miłości romantycznej -„Ostatnia brygada”. W tych dychotomiach zwycięża jednak zawsze zwulgaryzowany nietzscheanizm, apoteoza człowieka wyższego nad normy moralne. Bohater ten ma jak przystoi wszelkie talenty, jest geniuszem bez wykształcenia na dodatek szczególnie pięknym, wywierającym ogromny wpływ na ludzi. Taki wzór osobowy realizuje najjaskrawiej w postaci Pawła Dalcza („Bracia Dalcz i Ska”), jaśnie pana gangstera, którego celem jest: „Władza! Potęga! Boskość!” Ów nadczłowiek powieści popularnej lat 30. ma u Mostowicza swoją wersję żeńską- prokurator Alicja Horn (postać tytułowa powieści z r. 1933) to pozornie wzór kobiety władczej, samodzielnej, ale stworzony tylko po to, by skompromitować go (w utworach Mostowicza wyraźnie zaznacza się mizoginizm i weiningeryzm (od nazwiska filozofa niemieckiego Ottona Weiningera, słynnego „wroga kobiet”). Kobiety Mostowicza to bowiem tylko samice, kierowane zwierzęcym instynktem „rui i porubstwa”, podstępne i wrogie.
Tematem u Mostowicza jest także demoralizujący wpływ bezrobocia.
Realistyczną, reportażową technikę łączy Mostowicz z cały katalogiem najstarszych pomysłów fabularnych: przebranie, zamiana dzieci, utrata pamięci, pościg, zasadzka, cudowne ocalenie. Powieści M. pełne są rezonerstwa, w długich, gwałtownych i aroganckich tyradach rozstrzyga się tu i sprowadza do gazetowego komunału kwestie przemian cywilizacji i społeczeństwa czy modne tematy intelektualne. Wszelkie racje ulegają rozmydleniu lub ukrytemu zaprzeczeniu, zostaje więc zakłócona jednoznaczność norm moralnych (charakterystyczna dla powieści popularnej). Dodać należy, że retoryka w powieściach Mostowicza ma inną jeszcze właściwość: długie wypowiedzi postaci zdają się być niemal parodią dyskursu intelektualnego, w istocie pozbawionego sensu. Są to tyrady jakby „znakowe” wypełniające stereotyp refleksji, wywodu myślowego, wyższej rozmowy w wielkim świecie i przeznaczone do zaspokojenia wyobrażeń odbiorcy. Mostowicz jest bowiem wieszczem sfrustrowanego drobnomieszczanina i ćwierćinteligenta, który marzy, aby się wybić. M. pozwala czytelnikowi identyfikować się ze swoim „królem życia”, wręcz zaprasza odbiorcę do współtworzenia opowieści, czyni to np. przez sygnały językowe narratora- potoczne sformułowania (utożsamienie narratora z poziomem czytelnika).
U schyłku lat 30. w postawie autora nastąpił jakiś wyłom. W 1939 ogłasza nową książkę- „Pamiętnik pani Hanki”. Powieść ta objawia, że autor ma dystans do własnej produkcji i jej odbiorcy, jego bohaterka jest wytworem kultury „homogenizowanej” i trywialnej, narrator jej dziejów-już nie.
Parę słów o powieści „Znachor”- powstała w 1936 r. jako riposta pisarza na wzmagającą się w Polsce atmosferę niepokojów społecznych, oraz konsekwencje wielkiego kryzysu. Główny sensacyjny wątek fabularny odwołujący się do tradycji powieści tajemnic-to dzieje wybitnego chirurga, który po bandyckim napadzie stracił pamięć i przez kilkanaście lat błąkał się po kraju m.in. jako wiejski znachor. W cudowny sposób uratował własną córkę, a postawiony w stan oskarżenia za przeprowadzenie niezgodnej z prawem operacji, dzięki przypadkowej interwencji dawnego współpracownika odzyskał świadomość. Wg pisarza powieść ta miała przenieść czytelnika w świat ludzi dobrych, realizując stereotypy cudownego odnalezienia, miłości panicza i ubogiej dziewczyny ( podobnie jak w „Trędowatej” Mniszkówny) czy niewinności uciśnionej. Pomimo tej stereotypowości M. udanie sportretował ówczesny wiejski i małomiasteczkowy folklor, przeciwstawiając go niemoralnej cywilizacji stolicy.
Tak jak Dołęga- Mostowicz był autorem bestsellerów społeczno-obyczajowych, tak z kolei Irena Zarzycka wniosła do powieści popularnej lat 30. własną odmianę romansu sentymentalnego:
IRENA ZARZYCKA
Wszystkie jej powieści odtwarzają ten sam schemat perypetii miłosnych i powielają ulubioną przez autorkę postać. Pierwowzór i schemat bohaterki zawiera pierwsza i najgłośniejsza powieść Zarzyckiej- „Dzikuska” (1927) Bohaterką jest Ita Kruszewska, panienka z dworku, brak jej miłości, ojciec ciągle pracuje, bracia też się nią nie zajmują, dlatego pozostawiona samej sobie bardziej przypomina dzikuskę, jej nauczycielem zostaje przystojny Witold Leski, który ma ją „cywilizować”. Łatwo w powieści tej odnaleźć motywy baśniowe -„brzydkiego kaczątka”, „śpiącej królewny”, „kopciuszka” Tak więc bohaterka Zarzyckiej jest przede wszystkim bardzo młoda, ma od 16-20 lat, to kobieta-dziecko, lolitka i zarazem sienkiewiczowski „hajduczek”, czupurna, niesforna i samodzielna dziewczyna, często osierocona przez jedno lub oboje rodziców, więc głodna uczuć. Ucieleśnia dwuznaczny erotyzm żywiołowego dziecięcego uroku (Zarzycka zawsze w opisie swych bohaterek używa zdrobnień: „buzia”, „nóżki”, „kędziorki”) i nieuświadomionego jeszcze, lecz bardzo bujnego temperamentu. Mocno perwersyjne gry młodych bohaterek uświęcone są kardynalnym rozróżnieniem „brudnego” erotyzmu światowo -dancingowego i „czystego” pragnienia miłosnego ( erotyzm tzw. „światowy” jest zły, bohaterki Zarzyckiej uosabiają te dobry, jasny.) „Panny Irki”, „dzikuski”, „jawnogrzesznice” „kwiaty jabłoni” Zarzyckiej wyczarowane są przez sentymentalny umysł gimnazjalistki, pensjonarki, która literackie skojarzenia z zakresu szkolnego programu i sztubacki żargon łączy z poetycznością bajki dziecinnego pokoju i przemysłu rozrywkowego: modnego przeboju, rewiowego spektaklu, filmu. Teresa Walas uznała „Trędowatą”, „Dzikuskę” oraz im podobne za odwzorowanie mitu o Eros i Psyche. Dzieje bogów -kochanków stoją u początku wszelkiej literackiej opowieści o „zachodach miłosnych”. Owa pensjonarka -łobuziak staje się tez w powieściach Zarzyckiej przekaźnikiem zdemokratyzowanego obyczaju tych lat. Najczęściej udziałem bohaterek tej autorki są dzieje wędrówki ku sobie dwojga przeznaczonych dla siebie serc są najczęściej zarazem walką z przeciwnościami życia. Drugim bowiem uderzającym rysem tych „dzikusek” jest siła charakteru i niepokorność, głoszą one nakaz ujmowania losu we własne ręce, wytrwałej pracy, dumy i dobroci zarazem. Stąd historia miłości jest zarazem opowieścią edukacyjną: przeszkody w połączeniu kochanków służą do tego, by przez tęsknotę i cierpienie ukształtować i zahartować dusze bohaterów. Dzikuska wychowana przez kochającego młodzieńca, lekkomyślny i płytki hulaka przemieniony w wartościowego człowieka dzięki wytrwałej pracy nad nim młodziutkiej, lecz mądrej dziewczyny („Okruch zaklętego zwierciadła” „Kwiat jabłoni”) czy wreszcie przemiana samowolnej i egoistycznej jednostki dzięki cierpieniu miłosnemu („Córka wichru”, „Pałac wśród gór”) to stały wzorzec fabularny książek Zarzyckiej. Wzór literackości Zarzyckiej daleki jest od Młodej Polski. W „Córce wichru” formułuje jakby program własnego pisania: jednego z bohaterów tej książki wyposaża w cechy niewątpliwie autobiograficzne. Mówi tam, że nie pisze dla krytyków, ale dla ludzi, którzy szukają w jej książkach marzenia a jej bohaterowie wstydzą się kłamstwa i fałszu, a nie robią świństw, panny nie pokazują pępków na dancingach;)
W latach 30. rozkwita powieść sensacyjna
ANTONI MARCZYŃSKI
Autor „Podziemi Kartaginy” pisał książki należące do różnych typów: powieści współczesne „krajowe”- Straszna noc” i nade wszystko egotyczne (m.in. parę powieści o handlu żywym towarem) i fantastyczne („Rok 1947”, „Powieść z niedalekiej przyszłości”), o przyszłej wojnie chemicznej lotniczej- „Upiory Atlantyku”, powieść felietonową -„Władczyni podziemi”, powieści humorystyczne -„Kaprys gwiazdy filmowej”, szpiegowskie, sensacyjno-detektywistyczne i filmowe, wreszcie reportaże i powieść dla młodzieży. Wszystkie jednak bez wyjątku były zarówno sensacyjne, jak przygodowe, ponadto w dużej części zabarwione humorystycznie. Marczyński stale podróżował po Europie, Afryce i Ameryce więc miał z czego czerpać inspiracje, pisał o handlu narkotykami, wojnami kolonialnymi, wielkimi klęskami życiowymi, skandalami w świecie filmowym. Konkretność i tempo współczesnego reportażu i filmu łączył z umiejętnością zaspokajania tęsknot czytelnika do „dalszego ciągu” przygód ulubionych bohaterów: osiem jego powieści ma swoje dopełnienie w drugiej, a nawet trzeciej książce. Jego książki były pisane „techniką powieści odcinkowej” Łączyły je zazwyczaj te same postacie, np. komicznego dziennikarza, zarazem detektywa-amatora, Rafała Królika, którego zamiłowanie do trunków i kobiet wikła w niebywałe, śmieszne a groźne przygody, z nich wychodzi jednak bez szwanku i ujmuje przestępców dzięki szczęściu i błyskotliwej inteligencji
Niektórzy twórcy powieści popularnej zagranicą (podaję tych, którzy tworzyli w okresie odpowiadającym polskiemu XX-leciu)
Maurice Dekobra- pisarz i dramaturg francuski- unowocześniona fabuła łotrzykowskiej powieści łączyła awanturnicze wątki z egzotyką przestrzeni, zręcznie odmalowywał atmosferę podróży. Indywidualną cechą pisarstwa Dekobry jest szczególny rodzaj humoru, sceptyczny i nieco szyderczy, nazywany „metafizycznym pesymizmem”, jego powieści tłumaczono na 27 języków. Przykłady: „Dama w wagonie sypialnym”, „Purpurowa gondola”
Pittigrilli (właśc. Dino Serge) - autor bardzo niegdyś popularnych, skandalicznych książek tłumaczonych na 16 języków. W dwudziestoleciu nazywano go pornografem, w Polsce zajmował w XX -leciu 7. miejsce na liście najpopularniejszych pisarzy, wydawnictwo Alfa opublikowało większość jego książek. Tytuły: zbiór nowel „Pas cnoty”, „Kokaina” powieść „18 karatów dziewictwa”
Maurice Leblanc- pisarz francuski, znany przede wszystkim jako twórca postaci dżentelmena- włamywacza: Arsena Lupin, który pojawia się w jego cyklach książkowych. Kradnie zwłaszcza dzieła sztuki, nie popełnia jednak zbrodni. Bohater ten niczym Janosik zabiera bogatym, a daje biednym. Przedstawiany jest jako postać sympatyczna.
Edgar Wallace- angielski pisarz, autor przede wszystkim licznych powieści kryminalnych i sensacyjnych, a także romansów i dramatów. Najbardziej znaną jego powieścią sensacyjną jest „Gabinet nr 13”. Detektyw -przeważnie ze Scotland Yardu, uczestnik także wątku erotycznego, dużo elementów powieści grozy: zamki, itp.
Agatha Christie- pisarka angielska, autorka ok. 60 powieści kryminalnych (część ukazała się już w XX -leciu międzywojennym). Np. „Mordrestwo w Orient Expressie”, „A…B…C”. Pierwszym jej znaczącym utworem kryminalnym jest „Tajemnicza historia w Styles”, już tu pojawia się detektyw Herkules Poirot. W powieści „Zabójstwo Rogera Acroyda” -dużym zaskoczeniem dla czytelników było uczynienie narratora tej powieści- Jamesa Shepparda mordercą. Takie niezwykłe rozwiązanie fabularne spowodowało oburzenie środowiska autorów kryminalnych wręcz „wykluczenie” za naruszenie jednej z reguł pisania tego typu powieści. Charakterystyczną cechą twórczości Christie jest oparcie motywów zbrodni na znajomości ludzkiej natury.
Opracowanie na podstawie: Słownik literatury popularnej pod redakcją Tadeusza Żabskiego
Literatura polska 1918-1975, t.2. 1933-1944
1