Temat: Warunki rozwoju prasy w XX- leciu międzywojennym.

Mianem dwudziestolecia międzywojennego określamy okres między odzyskaniem przez Polskę niepodległości ( 11 listopada 1918) a wybuchem II wojny światowej(1 września 1939). Skutkiem I wojny światowej jest zmiana układu sił wśród państw. Niektóre stały się niepodległe, inne zbiedniały, a jeszcze inne pogrążyły się w chaosie. Wielkie mocarstwa europejskie utraciły swoje dotychczasowe znaczenie w świecie, natomiast największą potęgą wśród państw kapitalistycznych stały się Stany Zjednoczone. Rosja przeżyła Rewolucję Październikową co zaowocowało powstaniem nowego państwa socjalistycznego. Polska po 123 latach niewoli stała się niepodległym i niezależnym państwem. Czas upragnionej wolności nie trwał jednak długo, ponieważ już po 21 latach Polska stała się obiektem hitlerowskiego ataku.

W tamtych czasach rozwinęła się także bardzo nauka i technika, powstało m.in. radio, lotnictwo. W 20-leciu nakręcono 267 pełnometrażowych filmów, które przyniosły sławę reżyserom, aktorom i twórcom filmowych melodii: Hance Ordonównej, Adolfowi Dymsze, Eugeniuszowi Bodo i wielu innym. To wszystko umocniło jakby pozycję człowieka w świecie. Jednak dalej nie zostały rozwiązane większość problemów społecznych. Do głosy doszli wtedy materialiści, głosili oni, że możliwości poznawcze człowieka są nie ograniczone, mówili, że świat jest materialny, że stosunki gospodarcze kierują człowiekiem.

Lata dwudzieste i trzydzieste to czas, coraz powszechniejszej motoryzacji i elektryfikacji, zmiany obyczajów: koedukacyjne szkoły, krótkie sukienki, męskie garnitury o kroju dziś obowiązującym, tańce towarzyskie, jazz, kino a pośród tego wszystkiego ilustrowane gazety i reklamy. Również sztuka, literatura, teatr i muzyka rozwijały się wspaniale. Działał teatr, a jego głównymi ośrodkami są Warszawa, Wilno i Lwów. Muzyka tego czasu prezentowała najwyższy światowy poziom. Narodziła się muzyka popularna rozpowszechniana za pomocą radia i pierwszych płyt. Reasumując w dwudziestoleciu między wojennym miał początek taki świat jaki my znamy.

ROZWÓJ USTAWODAWSTWA DOTYCZĄCEGO WOLNOŚCI PRASY W POLSCE MIĘDZYWOJENNEJ

W okresie międzywojennym miała miejsce ideologiczna walka klas, grup społecznych i narodowościowych, partii politycznych i organizacji społecznych. Bronią w tej walce była prasa często polityczna, która przedstawiała postulaty, założenia czy hasła programowe.

Większość dzienników i tygodników politycznych miała charakter organów partyjnych. Były one finansowane przez instytucje kapitalistyczne bądź władze państwowe.

Najszerszy zasięg oddziaływania miała polska prasa burżuazyjna. Prasa prawicowa z kolei była najlepiej rozwinięta pod względem ilości czasopism i wysokości nakładów. Można w niej wyróżnić prasę endecką, chadecką, konserwatywną, klerykalną, chłopską. Natomiast prasa informacyjno brukowa stroniła od podejmowania tematów politycznych, aby nie wzniecić konfliktu z władzami państwowymi. Po przewrocie majowym powstała prasa sanacyjna związana z BBWR a później z OZN.

Czasopisma socjalistyczne i lewicy chłopskiej stanowiły osobną grupę. Występowały one z krytyką ustroju burżuazyjnego i domagały się jego reform. W opozycji do prasy burżuazyjnej stała prasa rewolucyjna, która domagała się przeobrażeń społeczno-ustrojowych. Grupa ta to czasopisma komunistyczne. Na początki 1919 ukazywały się legalnie potem jednak zeszły do podziemia, gdyż inspirowane były przez Komunistyczną Partię Polski działającą w konspiracji. A legalną działalność czasopism komunistycznych uniemożliwiały prześladowania władz państwowych. A zatem brak swobody rozpowszechniania przez partię komunistyczna swej ideologii przyczynił się do wolności prasy w Polsce międzywojennej.

Z powodu wielonarodowościowego charakteru Polski w dwudziestoleciu międzywojennym istniała prasa mniejszości narodowych. Największą swobodą polityczną i kulturalna cieszyła się mniejszość niemiecka, która wydawała czasopisma prawicowo – centrowe o zabarwieniu nacjonalistycznym.

Z kolei rozwój prasy mniejszości ukraińskiej i białoruskiej napotykał różnorodne przeszkody ze strony władz polskich. Prasę tej mniejszości możemy podzielić na dwie grupy. Jedna to czasopisma nacjonalistyczne opowiadające się za utworzeniem niepodległej Ukrainy i Białorusi. Druga to czasopisma rewolucyjne walczące o wyzwolenie społeczne min. białoruska „Hromada” i ukraiński „Sel-Rob” .

W Polsce wydawana była również prasa żydowska, która była zbliżona do prasy polskiej. Mniejszość żydowska najliczniej wydawała czasopisma liberalne i lewicowe. Drukowane były w tzw. żargonie lub w języku polskim.

Olbrzymi wpływ prasy na Zycie polityczne i społeczne powodował, że rządzący nie będąc w stanie podporządkować sobie prasy całkowicie, starały się krępować swobodę jej działania. W tym celu utworzono systemy prawnej reglamentacji prasy. Państwa zaborcze pozostawiły na terytorium Polski różne systemy prawne dotyczące pr4asy. Ustawodawstwo prasowe niemieckie zachowało się w Wielkopolsce, na Pomorzu i na Górnym Śląsku. Opierało się ono na ustawie prasowej z 1874 r., kodeksie karnym z 1871 r. i ustawie postępowania karnego z 1877 r. Przepisy te miały tendencje liberalne, nadzór nad prasa przekazywały władzom sądowym.

Austriackie prawo prasowe utrzymano w całości na obszarze byłej Galicji, gdzie w listopadzie 1918 r. zaczęła działać Polska Komisja Likwidacyjna. Prawo to było przestarzałe, wprowadzono go po zniesieniu cenzury prewencyjnej. Następnie w 1862 r. wprowadzono ustawę prasową, która regulowała wydawanie i rozpowszechnianie czasopism. W 1867 r. wydano szczegółowa instrukcje, która określała udział władz administracyjnych w sprawowaniu nadzoru nad prasą. Ustawodawstwo karne austriackie okazało się wygodne dla władz polskich po 1918 r., gdyż realizacja różnych wariantów polityki prasowej nie napotykała trudności w znalezieniu odpowiednich podstaw prawnych.

Na obszarze byłego Królestwa Kongresowego obowiązywał jedynie rosyjski kodeks karny z 1903 r. Przewidywał on surowe sankcje karne za propagowanie haseł walki klasowej i dążeń do zmiany ustroju społecznego. Do wybuchu I wojny światowej nie obowiązywała ustawa p4rasowa rosyjska z 1905 r. a okupanci obszaru Kongresówki wprowadziły cenzurę prewencyjna, która obowiązywała do listopada 1918 r. Dopiero rząd Jędrzeja Moraczewskiego zniósł cenzurę prewencyjną i proklamował wolność prasy. Nie przywracając ustawy prasowej z 1095 r. spowodował, ze na terenie Królestwa Kongresowego przez kilka tygodni po odzyskaniu niepodległości panowała nieograniczona wolnośc prasy.

Na posiedzeniu Rady Ministrów 26 listopada 1918 r. Stanisław Thugutt minister spraw wewnętrznych chciał aby środkiem przeciw działania agitacji stało się zawieszanie pism a jeśli czasopisma będą wychodziły pod zmienionymi tytułami twierdził, że należy aresztować osoby odpowiedzialne za ten proceder. Prace gabinetu Moraczewskiego nad projektem ustawy dotyczącej prasy nie ustawały. Efektem tego było przyjęcie 2 stycznia 1919 r. projektu dotyczącego prasy, ale nie został on jednak przegłosowany. Kolejny rząd Ignacego Paderewskiego 25 stycznia 1919 r. zatwierdził projekt przygotowany przez poprzedni gabinet. Parę dni później przyjęto dekret o zakładach drukarskich i składach druków. Dawał on możliwość kontrolowania drukarni przez władze i możliwość przeciwdziałaniu nielegalnemu drukowaniu książek i czasopism.

Rząd Moraczewskiego 3 stycznia 1919 r. zdążył ogłosić dekret o stanie wyjątkowym. Upoważnił on Radę Ministrów w celu utrzymania bezpieczeństwa i spokoju publicznego do wprowadzenia stanu wyjątkowego. W zakresie nadzoru nad prasą stan wyjątkowy dawał prawo zarządzania konfiskat i zawieszania czasopism. Nowy rząd Paderewskiego użył stanu wyjątkowego do walki z prasą rewolucyjną, socjalistyczną i lewicową prasą chłopska. Poseł Ignacy Daszyński 10 kwietnia 1919 r. zgłosił wniosek aby znieść stan wyjątkowy. W efekcie Sejm przyjął dwa wnioski o zniesieniu stanu wyjątkowego i wydaniu ustawy, ze stan wyjątkowy stosowany będzie wyłącznie do czasopism komunistycznych. Była to zapowiedź całkowitej likwidacji prasy komunistycznej. Ale obok licznych wydawnictw nielegalnych jak np. „Czerwony sztandar”, bezwzględnie ściganych przez władze państwowe, KPP prowadziła przez całe dwudziestolecie międzywojenne również legalna działalność wydawnicza.

Ustawa z 25 lipca 1919 r. mówiąc o zabezpieczeniu spokoju i bezpieczeństwa państwa w czasie wojny nie mówiła nic o przestrzeganiu przez prasę tajemnicy wojskowej. Ponieważ coraz częściej dochodziło do wyjawienia tajemnic wojskowych wydano przepis o charakterze prewencyjnym. Ugrupowania polityczne posiadające w 1921 r. swych przedstawicieli w Sejmie chciały umieścić w Konstytucji demokratyczne zasady dotyczące wolności prasy. Konstytucja 17 marca 1921 r. mówiła o wolności prasy w kilku artykułach, odrzucała ona cenzurę prewencyjna i system koncesyjny na wydawanie druków. W świetle tej konstytucji poseł nie mógł być redaktorem odpowiedzialnym, każdy obywatel miał prawo swobodnego wyrażania swoich myśli i przekonań w dowolny sposób. Dopuszczała ona przedrukowywanie i rozpowszechnianie sprawozdań z jawnego posiedzenia Sejmu i Komisji Sejmowych. Rozprawy sądowe miały być jawne za wyjątkiem tych przewidzianych w ustawach szczegółowych, istniała możliwość drukowania z nich sprawozdań. W świetle art. 126 Konstytucja ma moc obowiązującą z chwila jej ogłoszenia w praktyce jednaj postanowienia Konstytucji dotyczące wolności prasy miały charakter deklaracyjny. Art. 124 pozwalał Radzie Ministrów za zezwoleniem prezydenta zawieszać wolność prasy w przypadku wybuchu wojny, rozruchów wewnętrznych, zamachu stanu.

Rządy przywykły do sprawowania władzy za pomocą ustawy z 25 lipca 1919 r., lecz z chwilą ratyfikacji przez Sejm traktatu ryskiego kończył się stan wojenny a tym samym wygasła moc obowiązująca ustawy. Rządzący od razu zgłosili poprawki, które rozciągałyby tę ustawę również na cza spokoju. Jednak nie udało się ich przyjąć. Nie wstrzymano prób zwalczenia działalności ruchu rewolucyjnego. 27 września 1921 r. zgłoszono wniosek o uznanie działalności komunistycznej za zbrodnię zdrady stanu. Wniosku jednak nie przyjęto a uchwalono jedynie rezolucję wzywającą rząd do ścigania i karania agitacji komunistycznej. 4 listopada 1921 r. minister spraw wewnętrznych Stanisław Downarowicz wniósł do Sejmu projekt ustawy o zwalczaniu knowań przeciwpaństwowych, która przewidywała prawo władz administracyjnych do konfiskowania i zawieszania czasopism. Ustawa została przyjęta już w pierwszym czytaniu. Drugi projekt ustawy zakładał wyeliminowanie przestępstw zmierzających do przewrotu społecznego. O agitacji komunistycznej mówił art. 3. Przewidywał on między innymi: „Kto w zamiarze przygotowania lub ułatwienia w przyszłości gwałtownego obalenia istniejącego w Rzeczypospolitej ustroju społecznego…

1. szerzy choćby niepublicznie, drukiem lub w inny sposób, poglądy do tego celu zmierzające, zwłaszcza do wprowadzenia ustroju rad;

2. podnieca do uchybiania obowiązkom służby wojskowej lub szerzy niechęć do tej służby

3. wzywa do nienawiści między poszczególnymi klasami lub grupami ludności;

4. rozsiewa fałszywe wieści lub używa innych sposobów celem wywołania podburzeń lub zaniepokojenia ludności;

5. podnieca do nienawiści lub pogardy względem władzy…ulegnie karze ciężkiego więzienia od lat 2 do 10"¹

Ustawy te wywołały szeroki odgłos w społeczeństwie. KPRP i PPS prowadziły akcję protestacyjna. Prasa rewolucyjna namawiała robotników do bojkotowania poczynań rządu.

Choć konstytucja marcowa nakazywała władzy ustawodawczej i wykonawczej dostosować przepisy prawa karnego do zasady wolności prasy to i tak z powodu licznej zmiany gabinetów nie udało się to dokonać. Dopiero na wiosnę 1923 r. powstał zunifikowany projekt ustawy prasowej przygotowany przez rząd Władysława Sikorskiego, lecz po zapoznaniu się z opinią dziennikarzy ustawa została wrócona do etapu przygotowania. Dopiero dnia 23 października 1923 r. projekt ustawy wpłynął do Sejmu. Zakładał on usunięci cenzury prewencyjnej i stanowił kontrolę sądową dla wszelkich kroków represyjnych wobec prasy. Projekt ten nie został przyjęty.

Po przewrocie majowym rządy sanacyjne chciały usprawnić kontrolę nad prasą opozycyjną. Rząd Piłsudzkiego korzystając z przysługujących mu uprawnień 4 października 1926 r. wydał rozporządzenie z mocą ustawy o karach za rozpowszechnianie nieprawdziwych wiadomości oraz za zniewagę władz i ich przedstawicieli (DzURP, nr 110 z 1926 r., poz. 640). Ustawa ta spotkała się z ogólnym protestem zarówno czasopism jak i dziennikarzy. W efekcie rozporządzenie to nie zostało przyjęte. Dopiero 22 kwietnia 1927 r. Rada Ministrów uchwaliła dwa projekty rozporządzeń sprawach prasowych, oba projekty podpisano 10 maja 1927 r. a weszły one w Zycie z dniem 8 czerwca 1927 r. Był to cios wymierzony w prasę opozycyjna. Dekrety przeprowadziły unifikację prawa prasowego. Zaostrzały kary zwłaszcza pieniężne. Oba rozporządzenia zostały znowelizowane pod koniec 1927 r. Poprawki te dawały władzom możliwość łatwiejszego ścigania przestępstw prasowych. Nowelizacja stała się przedmiotem obrad Sejmu 19 września 1927 r. Obradujący poparli wniosek Komisji Prawniczej, która chciała odrzucić rozporządzenia. Sprawa trafiła do Sądu Najwyższego, gdyż wcześniej uchylenie było w formie ustawy. Sąd Najwyższy uznał, że Sejm może uchylać rozporządzenia w dowolnej formie. Rozporządzenia pomimo ich uchylenia zachowały swą moc obowiązującą. Kary pieniężne spowodowały upadek wielu czasopism, a redaktorzy , którzy chcieli swoje gazety przed upadkiem obronić umożliwili kontrolę władzy, co dało początek prawnemu istnieniu cenzury prewencyjnej nie zlikwidowało to jednak rozbieżności poglądów między rządem a Sejmem na problem uchylenia prawa prasowego.

Tak więc stare przepisy prasowe obowiązywały aż do wydania prawa prasowego w 1938 r. Z kolei porozumienie prasowe polsko – niemieckie zawarte 24 lutego 1934 r. potem uzupełniane i rozszerzane nakładało na Polskę obowiązek ochrony osoby Hitlera i stosunków panujących w Niemczech od ataków prasy polskiej. podobne porozumienie zawarto z Litwą w 1938 r. W konstytucji z 23 kwietnia 1935 r. wolność prasy znów została okrojona. Pozostawiono tylko wolność prasy, która nie powinna przekraczając granicy dobra powszechnego. Uchwalenie konstytucji kwietniowej nie miało jednak wpływu na ustawodawstwo prasowe. Jak pisze Michał Pietrzak w swej książce pt. „Reglamentacja wolności prasy w Polsce” od lutego 1930 r. kiedy przestało obowiązywać prawo prasowe z 10 maja 1927 r. aż do listopada 1938 r. kiedy został wydany nowy dekret prasowy, władze sanacyjne sprawowały nadzór nad prasą przy pomocy starych w przeważającej części zaborczych przepisów prawa prasowego.”

Polski Związek Wydawców Dzienników i Czasopism opracował w 1930 r. projekt ustawy prasowej, zaczęto nad nim dyskutować, ale prace nie wyszły poza etap przygotowań. W 1932 r. Ministerstwo Sprawiedliwości opracowało kolejny projekt ustawy prasowej i Rada Ministrów przyjęła go 30 stycznia 1933 r. Trafił on do Sejmu ale nie dyskutowano nad nim. Kolejne rządy nadal pracowały nad ustawą prasową, ale nie opracowały odpowiedniej. W lipcu 1936 r. przeprowadzono na terenie całego kraju likwidację czasopism propagujących hasła frontu ludowego. 16 listopada 1938 r. Rada Ministrów uchwaliła projekt nowego dekretu prasowego. Prasa opozycyjna przyjęła projekt krytycznie, ale 21 listopada 1938 r. dekret został podpisany przez prezydenta. Projekt nie przewidywał zawieszania pisma, pomijał przepisy z dziedziny materialnego prawa karnego, pomijał możliwość dobrowolnej cenzury, powiększył liczbę osób, które nie mogły pełnić funkcji redaktora. Dekret ten jai i późniejsze akty uzupełniające potwierdziły proces likwidacji praw i swobód obywatelskich, wśród których wolność prasy odgrywała dominującą rolę.

Odzyskanie- po przeszło wiek trwającej niewoli- niepodlegeo bytu państowego, stanowiło fakt o decydującym znaczeniu dla dalszego istnienia i rozwoju prasy polskiej. Dzięki powstaniu jednolitego państwa, polskie wydawnicta prasowe mogły stanowić własny układ odniesienia.

Czynniki, tzw. "warunki rozwoju prasy" rzutowały na formę i treść w jakich przejawiła się działalność prasowa. Wyróżnić możemy warunki mające charakter ogólny:

1) warunki polityczne

2) wrunki społeczno- kulturowe

3) warunki ekonomiczne

4) warunki "technologiczne' związane z powstawaniem i rozpowszechnianiem prasy (tj. łączność, komunkacja, baza poligraficzna oraz przemysł papierniczy).

Ad.1. Warunki polityczne.

Polska Niepodległa powstała jako państwo kapitalistyczne. Wladzę ustawodawczą reprezentował wybrany w głosowaniu powszechnym parlament, władzę wykonawczą rząd odpowiedzialny przed parlamentem. Charakterystyczną cechą sytuacji w Polsce był brak stabilizacji stosunków społecznych, częste a niejednokrotne i szybkie zmiany układy sił politycznych oraz rozdrobnienie polityczne, które w równej mierze było wynikiem skomplikowanej struktury społecznej kraju. Przez długi okres, gdy powstawało nowe państwo, toczyły się zacięte walki klasowe i polityczne: o reformę rolną, ustawodawstwo społeczne, organizację naczelnych władz państwowych oraz naturalnie, o Konstytucję. Sytuacja w kraju stała się wówczas dość wyjątkowa, co było przyczyną wywołania ogólnego buntu wśród klasy robotniczej. W tamtym okresie działało kilkadziesiąt partii i związków politycznych legalnych, półtajnych i konspiracyjnych, w tym stosunowo silna Komunstyczna Partia Robotnikow Polskich ( późniejsza Komunistyczna Partia Polski).

„Mobilizacja” opinii pulicznej była zjawiskiem trwałym, choć głównie zainteresowania przesuwały się az na problemy gospodarcze, innym razem na polityczne, czy gospodarcze.

Rok 1926 to pewnien przełom na froncie gospodarczym. Wówczas rozpoczął się długotrwały okres przewartościowania kryteriów ideowych, rozłamów i konsolidacji wzdłuż innych linii podziału, przechodzenia do odmiennego układu struktury władzy, w której przewaga parlamentu na rządem została zamieniona ( władza wykonawcza prowadziła przez okres „kija i marchewki”, do brutalnego nacisku administracyjnego na życie polityczne). Od 1933 roku nasilało się niezadowoenie społeczne- wyrażające się rosnącą liczbą strajków zarówno robotniczych jak i chłopskich ( bojkot targów miejskich)- zbiegło się w 1935 roku ze śmiercią Józefa Piłsudzkiego i krachem dotychczasowej akcji politycznej rządu zmierzającego do unneszkodliwienia opozycji. Wybory w 1935 roku przyniosły w rzeczywistości klęskę ośrodkom rządzącym: zbojkotowała je ponad polowa społeczeństwa a na ziemach etnograficznie polskich głosowało niewiele pond 30% uprawnionych. Lata 1936- 37 to okres charakteryzujący się falami masowych strajków. Doszło do licznych i krwawych stać z policją i siłami porządku ( w czasie 10- dniowego strajku chłopskiego w 1937 roku zgineło nie mniej niz 40 osob. Sam obóz rzadowy, który nigdy nie był wzorem jednolitości, przeżywał poważne konlikty wewnętrzne. Opozycja, po utracie przez centrowe ugrupowania ( w rodzaju chadecji) dowodów szerszego poparcia społecznego, była bardziej podzielona niż przed 1930 rokiem.

To jednak tylko krótki zarys klimatu społecznego, pozwalający dogłębnie wyczuć i zrozumieć ówczesne realia rozwoju prasy, która była jego integralną częścią. Kształtowała ona dawną scenę polityczną i system polityczny.

Granice Polski- zarówno te, które zostały potwierdzone akceptacją mocarstw zachodnich- jak i te, które ustalił pokoj ryski- nie były rubieżami pokoju. Długoletnie napięcie w stosunkach polsko- radzieckich, stały konflikt z Litwą, zaogniony spór o Śląsk Cieszyński z Czechosłowacją, wojna celna z Niemcami, wciąż ponawiane żądania rewizjonistycznych kół odwetowych w Niemczech, nieprzekonywująca proba polityki „środka” w wydaniu Józefa Becka i wyraźnie fałszywa „wielkomocarstwowa” propaganda niektórych kół rządzących, kazały opinii być czujnej nawet wobec tych przeciwników, których- jak Niemcy i III Rzeszę- usiłowano przedstawić jej jako niegroźnych w ogóle lub w bliższej przyszłości.

Tempo oraz charakter życia politycznego, stan napięć społecznych w kraju i uklad sił na arenie międzynarodowej są czynnikami, które rodzą zaangażowanie i „upolitycznienie”. A tempo to i panujące napięcia czyniły dobry grunt dla róznych form aktywności politycznej- w tym także, jak można sądzic, i dla prasy.

Uwarunkowania prawne:

Sytuacja prawodawstwa prasowego w Polsce od 11 listopada 1918 do 17 marca 1921:

1) w Wielkopolsce, na Pomorzu, na Górnym Śląsku:

- ustawodawstwo oparte na niemeckiej ustawie prasowej (1874), kodeksie prawnym (1871), ustawie postępowania karnego (1877). Ustawa ograniczała uprawnienia władz administracyjnych w zakresie inicjowania konfiskat prasowych. Nadzór nad prasą przekazywała władzom sądowym;

2) na obszarze Galicji:

- utrzymano w całości austryjackie prawo prasowe. Ustawa prasowa z 1862 roku przewidywała system kaucyjny (zniesiony w 1894) Konfiskatę czasopisma uznawano za samodzielny środek represyjny;

3) na obszarze Kongresówki;

- rząd Jędrzeja Mraczewskiego zniósł cenzurę prewencyjną i proklammował wolność prasy;

- dekret o tymczasowych przepisach prasowych z 1919 roku wzoroway na rosyjskiej ustawie z 1905 roku przyjmował system zgłoszeniowy przy powstawaniu czasopisma;

- porozumienie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Ministerstwa Sprawiedliwości z 1920 roku w sprawie wprowadzenia cenzury w zakresie wiadomości dotyczących spraw wojskowych;

4) Konstytucja marcowa 1921 (gwarantowała bardzo szeroki zakres swobód);

- gwarantowała obywatelom prawo do swobodnego wyrażania swoich przekonan oraz wolność prasy;

-artykuł 105 zakazywał jej cenzurowania oraz koncesjonowania edycji druków o charakterze informacyjnym. Uniemożliwiał także swobodę w rozpowszechnianiu na terenie całego kaju.

5) projekt zunifikowanej usawy prosowej z 1923 roku przygotowany przez rząd Wadysława Sikorskiego został wycofany przez Władysława Grabskiego;

6) przewót majowy oraz dojście do władzy obozu piłsudczykowskiego, w majcu 1926 roku, zmienilo sytuację polityczną w Polsce, zmieniło takze warunki funkcjnowania prasy;

- próby ograniczania swobody prasy (zwłszcza opozycyjnej);

-wprowadzono dwa akty wykonawcze;

- rozporządzenie prezydenta ( z października 1926 roku) dotyczące kar za zniewagę władz oraz rozpowszechnianie nieprawdziwych wiadomości za wprowadzanie w bład odbiorców poprzez oznaczanie przedsiębiorstwa tak by można było je utożsamić z innym przedsiębiorstwem;

- w maju 1927 roku prezydent wydał nowe rozporzędzenie o prawie prasowym, które zaostrzało kary finansowe, jak równiez zwiększyło ilość danych osobowych w zgłoszeniach o nazwisko i adres właściciela, użytkownika i dzierżawcy czasopisma, ograniczało kolportaż i zakazywało rozprowadzania pism, który był związany ze specyfiką pewnych miejsc i wiekiem kolporterów;

- umowa z 1928 roku pomiędzy „Ruchem” a Mnisterstwem Komunikacji uprawniała ministerstwo do wyłączania ze sprzedaży w kioskach „Ruchu” poszczególnych czasopism;

- rozporządzenie porząkowe w sprawie sprzedaży czasopism z 1930 roku stanowiło, że kolportaż wymaga zezwolenia komisarza rządu;

7) konstytucja kwietniowa 1935 rok- brak artykułu wolności prasy, tylko wolność slowa;

- dowodem na to, że sanacja nie uważała wolności prasy za jedną z podstaw ładu państwowego, było pomnięcie tej kwestii w konstytucji uchwalonej w 1935 roku. Ustawa mówiła o wolności sumienia, slowa i zrzeszeń z zastrzeżeniem, że ich gracą jest „dobro powszechne”

8) 1938 rok- dekret prasowy prezydenta RP- zmiany i zaostrzenie przepisów- rozszerzenie uprawnień władz administracyjnych przy wydawaniu decyzji o wstrymaniu pisma;

- na jego mocy, prawo zajęcia tekstów przysługiwało odtąd nie sądom, a władzom administracyjnym. Dekret zobowiązywał równiez gazety do zamieszczania komunikatów urzędowych, czyli w pewnym sensie gwarantował władzom wpływ na ich zawartość;

- wprowadzał drakońskie kary- wymierzanie oznaczało upadek bądź poważne kłopoty materialne, nawet najzasobniejszych tytułów;

- likwidował funkcję redaktora odpowiedzialnego- odpowiadał bezpośredni autor, prowadzący numer lub wydawca;

9) uzupełniające dekrety:

- także w listopadzie 1938 roku weszło w życie nowe rozporządzenie o ochronie nteresów państwa;

- ustawa (z 1938 roku) o ochronie imienia Józefa Piłsudzkiego.

Władze zyskiwały za pomocą wszystkich tych reulacji dość szeroką kontrolę prasy. Prawo nie było przy tym jedynym narzędziem, jakie stosowano w celu uzyskania dominacji na rynku prasy. Sanacja posługiwała się: zaostrzoną cenzurą, konfiskatami, które notowały dzienniki partyjne. Pisma opozycyjne z białymi plamami na pierwszej stronie stały się znakiem czasu.

Ad. 2. Warunki społeczno- kulturowe

Warunki społeczno- kulturowe, czyli stopień i charakter przygotowania społeczeństwa do korzstania z prasy wszelkiego typu, lecz w pierwszym rzędzie z prasy codziennej i ogólnoinformacyjnej.

W momencie odzyskania niepodległości Polska była ubogim krajem o przeludnionej wsi. W początku lat 20. mieszkańcy wsi stanowili ponad 64% społeczeństwa. Nieliczne były warstwa inteligencka i pracowników naukowych. Taka struktura powodowała, ze prasa w niewielkim stopniu docierała do obszarów pozamiejskich. Prasa stanowiła przede wszystkim atrybut świata inteligenckiego i miejskiego, a spora część społeczeństwa nie miała wyrobionego nawyku, ani potrzeby bycia informowanym poprzez prasę- sytuacja ta widoczna była w początkowym okresie odzyskania niepodległosci.

Prasa likwidowała analfabetyzm- niosła cywilizację (wg spisu powszechnego z 1921 roku 33% to analfbeci, ale bardzo popularne było wspólne czytanie).

Anafabetyzm był zjawiskiem częstszym wsród kobiet niż wsród mężczyzn.

M K

1921 30, 0 % 35, 7%

1931 17, 8 % 27, 9%

A tak wygląda jeśli przedstawimy tą rozpiętość przy uwzględnieniu glównego podziału osiedleńczego:

Miasto Wieś

1921 18,7% 38,1%

1931 12,2% 27,6 %

Tak wyglądał problem analfabetyzmu w przekroju ogólnopolskim.

Istotnym jego uzupełnieniem jest geografia analfabetyzmu, bowiem róznice między poszczególnymi regionami kraju były bardzo znaczne.

spis 1921 spis 1931 różnica

Woj. Centralne 31,7 22,3 9,4

Woj. Wschodnie 54,7 41,0 23,7

Woj. Południowe 31,5 24,2 7,3

Woj. Zachodnie 4,2 2,7 1,5

Ad. 3. Warunki ekonomiczne

Duży wpływ na poczytność prasy miały czynniki ekonomiczne ludności. Najliczniejszą kategoria II Rzeczypospolitej byli chlopi. Sumy wydawane przez nich na zaspokojnienie potrzeb kulturalnych ( nie licząc wykształcenia) rózniły sie zasadniczo w zależości od wielkośeci gospodarstwa i rejonu kraju, przy czym ten drugi wyznacznik jest w peweij mierze pochodny od pierwszego gdyż poszczególne regiony rózniły się dość poważnie w strukturze własności. Istniejące rezultaty badań ankietowych nad gospodarstwami chlopskimi pozwalają stwierdzić, że wydatki na gazety, ksiażki, pocztę wahały się np. w 1936- 1937 roku od 1 zł do 3,1 zł rocznie na osobę dorosłą w zalezności od wielkości gospodarstwa. W przekrou terytorialnym sumty te wynosily od 0,7 zł ( woj. Nowogrodzkie) do 6, 3 zł (wj . sląskie). Były one uzależnione tez od konkretnej sytuacji ekonomicznej całej wsi: w latach objętych badaniami najwyższe sumy wynosiły 5,2 zł (1928- 29 r.), zaś najniższe 1,6 zł (195- 36 r.). wynikało to z tego, iż w poszczegolnych okresach niepowodzeń ekonomicznych niektóre osoby zrezygnowaly z zakupu lektury, na rzecz zaspokojenia elementarnych porzeb zyciowych. Spadkowi sum przeznaczonych na cele kulturalne towarzyszyl w latach 1929- 1935, wzrost cen na artykuły przemysłowe, co jeszcze bardziej ogranczało krąg ewentualnych odboprców prasy.

Dla klasy robotniczej jednak okres kryzysu dał sie najbardziej we znaki gwałtownym wzrostem bezrobocia: w 1933 roku stan zatrudnienia wynosił 74% stanu z 1928 roku co przy stałym i wydatnym przyroście naturalnym oznaczało znacznie poważniejszy wzrost liczb bezwzględnych osób pozbawionych pracy. Z badan nad budżetami rodzin bezrobotych, ktore zostały przeprowadzone w 1932 roku, wynika, że wydatki rocznie na kulturę i oświatę- a więc łącznie z ksztalceniem dzieci, które w najuboższych rodzinach pracujących pochłaniały około ½ wydatkow tej grupy- wynosily średnio w Warszawie około 26 zł. Należy sądzić, że z sum tych nie wiecej niz 10-12 zl przeznaczone bylo na zakup gazet i ksiązek co pozwalało tylko na sporadyczne nabywnie prasy codziennej.

żdecydowanie na znacznie wyższym poziomie kształtowaly się wydatki an gazety i ksiazki wśród pracownikow umysłowych. Przeciętne wydatki wynosiły 88,80 zł rocznie.

Wedle szacunków Ludwika Landaua z 1929 roku, robotnicy pzemysłowi najwyższych kategorii dochodów stanowili okolo 12% (czyli okolo 200 tysięcy osób), a pracownicy umysłowi najniższej kategorii dochodów okolo 17% (czyli okolo 110 tysiecy)- byly to grupy społeczne, nawiązujące mniej wiecęj regularny kontakt z prasą codzienną- i zapewne także z czasopismami- posiadać mogło w tym samym okresie 55 tysięcy przedstawicieli wolnych zawodów.

Ad. 4. Warunki techniczne

Warunki technicze można podzielić na zasadnicze grupy: pierwszą bezpośrednio zwiazaną z produkcją wydawniczą i sprzęąną zarówno z czynnikami społecznymi jak i gospodarczymi określajacymi stopień czytelnictwa, do której należec będzie stan przemysłu papierniczego i poligrficzngo oraz drugą, do ktorej należeć będzie infrastruktura kmunikacyjna, tj. stan kolejnictwa i połączeń drogowych, rozwój poczty a także stan telekomunikacji, ktora w XX wieki stala sie najważniejszym środkiem przekazywania informacji dla prasy.

Waruki komunikacyjne, ktore wplywaja na mozliwosc dystrybucji prasy, byly na terenie polski ogromie zroznicowane, a dyferencjacja ta sięgala co najmeniej polowy XIX wieku i w istotny sposób ksztaltowała nie tylko stan aktualny dla okresu międzywojennego, lecz także oddziaływała w sposób długofalowy na mozliwość rozpowszechniania pism, a zwlaszcza dziennikow. W poczatkowych latach istnienia II rzeczypospolitej na 100 km kwadratowych powierzchni przypadało w byłym zaborze pruskim okolo 11,2 km linii kolejowych, w bylym zaborze austryjackim okolo 5,6 km, w bylym królestwie Polskim okolo 3,5 km a w województwach wschodnich okolo 2,5 km. W ciagu 20 lat jedyn postep zaznaczyl sie w pewnym zmniejszeniu tych rozpiśtosci poprzez rozwój linii kolejowych na ziemiach centralnych i wschodnich.

Podobnie zróznicowana była sieć pocztowa: np. W 1920 roku na 1 urzad pocztowy przypadalo 2954 mieszkanoc w Dyrekcji Poznansko- Bydgoskiej, 54 50 w dyrekcji Warszawskiej i az 79 380 w Dyrekcji Wilenskiej. Dla cyrkulacji prasy i docierania jej do najwiekszeo środowiska społecznego jakim byla w Polsce ludność wiejska, istotne znaczenie miała obsługa wsi przez listonoszy. Do 1936 roku instytucja listonoszy wiejskich istniała de facto tylko w województwach zachodnich, w których i tak przeciętne odległości od urzędów pocztowych były znacznie mniejsze niz w innych rejonach. Liczba listonoszy tej kategorii wynosila okolo 1,1- 1,4 tys., powazny wysilek organizacyny poczty i wprowadzenie obslugi wiejskiej takze w wojeodztwach centalnych zwiekszyl w 1938 r. Ich liczbe do kolo 5,8 tys.

Niemal identycznie rozkładały się rożnice w wyposażeniu poszczególnych regionoów kraju w urzadząniu łaczności przewodowej. Zasadniczo jednak sieć telefonicza i kable telefonicze łączyły wszystkie ważniejsze ośrodki miejskie, i choć po zniszczeniach wojennych ich stan techniczny i możliwości eksploatacyjne były poważnie naruszone w stosunkowo krótkim czasie zregenerowano system łącznosci i starano sie o dotrzymanie kroku postepowi technicznemu.

Takie były najogólniej rzecz biorąc warunki, w ktorych istaniała i rozwijała się prasa polska lat miedzywojennych. Sumując krótko przedstawione fakty i opnie można powiedzieć, że sytuacja narodowa sprzyjała rozwojowi prasy i jej upowszechnianiu .

Natomiast przemysł poligraiczny i papierniczy charakteryzowały sie przestarzałą strukturą, niskim stopniem koncentracji, niedogodna w poczatkowym okresie specjalizacja, a infrastruktura komuniacyjna nie byla na tyle rozwinieta aby mogła zapewnić regularne dostawy prasy dla ludnosci wiejskiej.

Czynniki obiektywne- a wiec przygotowanie intelektualne do lektury, poziom dochodów i struktura wydatkow ludności- działały raczej w niekorzystnym kierunku ograniczajac krag potencjalych nabywców pracy.

W każdym z tych trzech wypadków, podkreślic należy poważne zróżnicowanie Polski, które przejawiało się zarówno w dysproporcjach rozwoju gospodarczego, poziomu i nawyków kulturowych jak i odmiennych tradycjach politycznych, a w tym i udziału w życiu publicznym kraju. Procesy unifikacyjne- mimo ich wyraźnego postępu- nie zostaly zakończone, pozostawiając istotne różnice aż do końca omawianego okresu.

1 Michał Pietrzak „Reglamentacja wolności prasy w Polsce”, str. 47;