„LIST DO PIZONÓW” Horacy (krymska krytyka, a teoria literatury)
Poemat Horacego skierowany do Pizonów( wywodzili się od Kalusa-syna rzymskiego króla Pompiliusza), nie posiada żadnego wstępu, autor od razu przechodzi do zagadnienia artystycznej jedności dzieła- chodzi w tym wypadku o dzieło malarskie, ale postulat jedności odnosi się do wszelkiej sztuki , w tym również do sztuki poetyckiej. Groteskowe monstrum przedstawione przez Horacego nawiązuje do braku ładu kompozycji- niezachowania owej zasady jedności- rezultatem tego jest wyłącznie śmieszność (koncepcję jedności dzieła liter. odnajdujemy również w pismach Platona i Arystotelesa). Swoboda twórcza oprócz tematyki ma dotyczyć także kompozycji i stylu dzieła.
Licentia poetica ( swoboda poetycka) jest to prawo wypowiedzi poetyckiej do uzasadnionej względami ekspresywnymi swobody w przekraczaniu norm prozodyjnych, gramatycznych i semantycznych obowiązujących w danym języku- Horacy podkreśla, iż nie może ona wykraczać poza granicę zdrowego rozsądku i doświadczenia ludzkiego.
Następnie podaje on trzy przykłady z zakresu różnych sztuk, dowodzące konieczności zachowywania prawa jedności:
poemat, w którym do wstępu, zapowiadającego poważną treść, autor dołącza opis obniżający treść utworu
obraz, który ma przedstawiać rozbitka ratującego się z tonącego okrętu, zostaje upiększony „cyprysem”
zamiast amfory, którą miał utoczyć garncarz, powstaje mały kubek
Dzieło musi być (simplex et unum) jednorodne (tzn. bez owej „pstrokacizny”), jednolite- oparte na jednej koncepcji. „Zalety stylu”(virtutes dicendi) według Horacego często przekształcają się w wady stylu. Sztuka rozumiana jako opanowanie zasad tworzenia, stanowi podstawowy postulat horacjańskiej teorii poezji. Jeżeli nie kieruje się nią twórca, ucieczka przed wadami twórczości prowadzi do jego błędów. Horacy potwierdza istnienie szkoły gladiatorskiej prowadzonej przez Emiliusza Lepidusa, podając obecnego tam brązownika, który w swojej twórczości(np.wyrabia w brązie falujące włosy) nie potrafi skomponować całości dzieła.
Autor Listu podkreśla ,że warunkiem sukcesu jest właściwy wybór celu zgodnego z możliwościami artysty, a także z jego wrodzonym talentem. Brak harmonii pomiędzy ars(sztuką) i ingenium (talent) może prowadzić do niepowodzenia. Jako pierwszy etap tworzenia Horacy podaje wybór tematu(stosownie do „swej możności”, dalszym jest język, styl oraz kompozycja i szyk wyrazów(uwarunkowany przez pierwszy etap). Autor powinien dobierać ostrożnie słowa na zasadzie łączenia i porządku (ordo),a także z umiarem korzystać z nowych wyrazów, aby przedstawić w sposób zrozumiały swoją myśl. Nawiązuje tu do wyrazów utworzonych analogicznie do greckich. Porównuje tworzenie neologizmów do opadających z drzew liści. Wiele wyrazów odrodzi się, a te które współcześnie cieszą się uznaniem zaginą.
Horacy nawiązuje w Liście- do Homera i gatunków literackich, które stosował (epika bohaterska pisana heksametrem daktylicznym-sześciostopowym, dystych elegijny złożony z heksametru daktylicznego i pentametru-pięciostopowego, elegia żałobna, frenetyczna, epigramy wotywne). Mowa jest o Archilochu, który uważany jest wynalazcę napastliwej poezji satyrycznej pisanej w metrum jambicznym, która stosowana była w komediach i tragediach pisanych jambami. Autor powołuje się na Muzę jako animatorkę liryki, która nie miała tradycji, w przeciwieństwie do epopei czy jambu, kładzie nacisk na konieczność nadprzyrodzonej inspiracji w poezji lirycznej. Wspomina o hymnach na cześć bogów, eukomiach- pieśniach pochwalnych na cześć królów, którzy wg poetów wywodzili się od bogów, epinikiach- utworach sławiących zwycięzców w zawodach na igrzyskach, a także o swawolnych utworach biesiadnych(sympotycznych).
Horacy ilustruje zasadę decorum- zgodności tematyki i stylu na przykładach gatunków dramatycznych. Podkreśla, iż utwory powinny zająć właściwe sobie miejsce- zgodnie z jego istotą i prawami gatunków literackich- „przedmiot komiczny nie chce przedstawienia w wierszach tragicznych”. Dopuszczalny jest jednak pewien synkretyzm gatunkowy, który polega na wymianie określonych cech gatunkowych. Horacy podaje przykłady- Chremes, Tyestes, Telefus (bohaterowie komiczni i tragiczni). Długie wyrazy złożone były chętnie używane przez tragików greckich i rzymskich.
Horacy rozpoczyna wykład psychologii stylu. Podkreśla , że w myśl stoickiej teorii-natura modeluje w taki sposób umysł, że odpowiadając na zewnętrzne bodźce wyraża doznane emocje poprzez język. Poezja jest właściwa i przekonywująca, gdyż opisując emocje, przedstawia warunki, które je wywołały. Mówi o zgodności między stylem, a charakterem typów ludzkich , reprezentowanych przez bohaterów(ethos- wg Arystotelesa, wg Horacego jest on zależny od płci, wieku, narodowości postaci). Horacy daje poecie swobodę wyboru tematu i postaci- zgodnych z topiką mitologiczną lub stworzonych na nowo, zgodnie z zasadą wewnętrznej harmonii i konsekwencji. Poeta musi zachować `ethos' postaci mitologicznych, jeśli czerpie z tematu wziętego z tradycji- jednolitość charakteru postaci. Autor twierdzi, że nowe tematy i typy bohaterów są trudne do przedstawienia w sposób indywidualny. Uważa ,że „Iliada” nadaje się do opracowania dramatycznego -w aktach. Jest to łatwiejsze niż przedstawienie rzeczy nieznanych przedtem. Zastanawia się jak tematy tradycyjne przedstawić w sposób indywidualny, oryginalny, ale zgodny z naturą twórcy i jego talentem. Przedstawia prooemium do Odysei jako idealny wzór do naśladowania. Charakteryzuje sztukę epicką Homera. Homer nie zaczyna swego utworu od wydarzeń nie mający bezpośredniego związku z akcją. Stosuje on prawo jedności poematu- „miesza wymysły z prawdą ,aby środek zgadzał się z początkiem a koniec z końcem”.
Autor przechodzi do wykładu na temat dramatu. Zbliża się do typologii charakterów ludzkich poprzez opisanie czterech głównych okresów życia ludzkiego- dzięcięctwa, okresu młodości, wieku dojrzałego i starości wraz z opisem właściwości psychicznych każdego z nich. Horacy charakteryzuje akcję dramatyczną, odkreśla, że to, co jest widoczne dla oczu bardziej dociera do odbiorcy, a słabiej wzrusza umysły „to co wchodzi uszami”. Akcja sceniczna robi większe wrażenie niż relacja zwiastunów ( zdawali relację o wypadkach rozgrywających się poza sceną ). Bardzo ważną zasadą w dramacie antycznym była zasada nie przedstawiania na scenie `okropności'. W dramacie helleńskim obowiązywało „prawo pięciu aktów” potwierdzone przez Horacego, jeżeli sztuka chce być pożądana i powtarzana na scenie. Horacy wspomina o wprowadzaniu do tragedii bóstwa w celu rozwiązania zawikłanej akcji scenicznej, a także o ograniczeniu liczby aktorów w dramacie do trzech osób w jednej scenie. W dramacie powinien istnieć związek między partiami chóralnymi a akcją sztuki- chór powinien jak najlepiej spełniać funkcje aktora. Chór jako wyraz tendencji moralistycznej, która określa cały stosunek Horacego do poezji, powinien dochowywać tajemnicy powierzonej mu przez bohatera- jak w tragedii greckiej, zgodnie z rzymskim kodeksem honorowym. Horacy podkreśla rolę muzyki w dramacie. Według niego degeneracja muzyki jest wykładnikiem degeneracji społeczeństwa, a przez to wzrostu rozwiązłości i przepychu .Degeneracja muzyki wg Horacego towarzyszyła również zmianie stylu tragedii, widoczna w partiach chóralnych. Porównuje on odejście od roli chóru do niejasnych i dwuznacznych odpowiedzi wyroczni delfickiej. Horacy dramat satyrowy uważał za gatunek pośredni pomiędzy tragedią a komedią. Dramaty satyrowe pisali autorzy tragedii, powstał on nieco później niż tragedia. Tragediopisarz Pratinas wprowadził „nagich” satyrów jako postaci dramatu. Autor „Listu do Pizonów” przestrzega przed używaniem wzniosłego stylu poetyckiego w dramacie satyrowym. Zalecał styl pośredni. Styl i słownictwo powinno być dostosowane do `ethosu' mówiących postaci. Dramat satyrowy powinien zawierać znane słownictwo, aby każdy mógł twierdzić, że jest zdolny do napisania go.
Następnie Horacy rozpoczyna wykład na temat metrum w dialogach dramatycznych. Poddaje on krytyce technikę dawnych pisarzy rzymskich(np. Akcjusza, Enniusza). Zarzuca im nieudolność, pośpiech, a także nieznajomość reguł sztuki.
Trymetr jambiczny-podstawowa miara dialogów w greckiej tragedii, jedno metrum tworzą dwie stopy jambiczne-stąd nazwa sześciostopowego(trójmetrowego) wiersza jambicznego-trymetr. Posiadał sześć przycisków Jego rzymskim odpowiednikiem jest senar jambiczny. Rzadko zastępowano jamby przez spondeje (-`-).Nie było to możliwe w trymetrze greckim w stopie drugiej i czwartej. Wzorowanie się literatury rzymskiej na greckiej Horacy wyjaśnia jako mądre i rozważne dążenie do dorównania jej osiągnięciom. Zarzuca publiczności rzymskiej wyrażanie opinii, która nie była oparta na znajomości rzeczy. Horacy mówi o tym, że to Tespis był uważany za najwcześniejszego autora tragedii greckiej, a także o tym, że Ajschylos był twórcą tragedii ateńskiej, ustalił jej i styl i styl przedstawienia teatralnego (maski, koturny). Po tragedii nastała „stara komedia”, dla której charakterystyczne było atakowanie osobistości politycznych(w roku 486p.n.e.W IV w.p.n.e jej miejsce zajęła komedia „średnia”o charakterze obyczajowo mieszczańskim. Autor podkreśla, że tragedie rzymskie oparte są na tematach z historii rzymskiej(fabulae praetextatae), natomiast komedie na tematach z życia rzymskiego(fabule togatae).
Następuje wykład dotyczący poety. Horacy uważa, że początkiem i źródłem dobrego pisania jest mądrość- przeciwieństwo poglądu Demokryta-(twierdził, że prawdziwa poezja jest dziełem szaleńców). Horacy radzi poecie zwracać uwagę na „prawdziwe życie i obyczaje ”i czerpać inspirację z tego. Twierdzi, że Grekom Muza dala natchnienie. Według Horacego, dla miernych poetów nie ma miejsca; człowiek bez wiedzy fachowej nie powinien się brać do tworzenia poezji. Tymczasem w Rzymie dużo jest marnych poetów, którzy tworzą za odpowiednią opłatą. Trzy główne cele poezji hellenistycznej- uczyć, wzruszać, dawać przyjemność. Poeta powinien ucząc być zwięzłym, to co wymyśla dla przyjemności powinno być zgodne z prawdą. Poeta powinien łączyć pożytek z przyjemnością- bawić czytelnika ucząc go. Według Horacego, pierwszym źródłem dobrej poezji jest rozsądek. Bardzo ważne jest poznanie etyki; tylko Grekom udaje się połączyć przyjemne z pożytecznym.Horacy porównuje poezję do malarstwa(np. poezja jest jak obraz-bardziej cię ujmie, jeżeli staniesz blisko, drugi z większej odległości). Horacy mówi, że poezja była na początku nauczycielką, krzewicielką kultury. Nieuctwo nie wyda z siebie nic znaczącego. Prawdziwy poeta strzeże się pochlebców i ceni krytyków .Następnie autor mówi o doskonałości i mierności w sztuce. Zwraca się do starszego z Pizonów, chwali jego rozum i talent, ale zaleca ostrożność. .Mówi o poetach jako o twórcach ucywilizowanego społeczeństwa. Muza i Apollon przedstawieni jako bóstwa inspiracji poetyckiej. Horacy uznaje, że zarówno talent jak i sztuka decydują o wielkości dzieła poetyckiego. Pod koniec listu przestrzega przed różnymi postawami poetów.
To właśnie z „Listu do Pizonów” wywodzi się klasycyzm - prąd literacki czerpiący wzory z antycznej teorii poezji, stawiający za cel twórczości łączenie piękna i prawdy, harmonii i umiaru, naśladowanie natury i przestrzeganie jednorodności estetycznej. Postulaty zawarte w tym wierszowanym eseju pochodzą głównie z doświadczeń twórczych autora. List do Pizonów” jest utworem kierowanym do każdego artysty, zarówno poety, tragika, jak i aktora odgrywającego swą rolę na scenie. Horacy poucza nas jak należy pisać, czy odgrywać już zapisane, by wzbudzić w adresatach zamierzone uczucia. Nie zaprzecza temu, jak ważną rolę odgrywają w poemacie jego struktura, układ i forma, jednak priorytetowym określa pisanie utworów mających dar przenoszenia myśli odbiorców do miejsca wydarzeń. By w pełni swych zmysłów uczestniczyli oni i wczuli się w odgrywaną scenę. Wyraża swoje uwagi na temat relacji jaka powinna powstać pomiędzy bohaterem sztuki bądź poematu a odbiorcą. Dotyczą one niezbędnej jedności między nimi, ponieważ bez niej intencje twórcy zostaną odebrane w sposób odmienny od oczekiwanego. Jedynym sposobem osiągnięcia tej jedności jest staranne dobranie słów i wyrażeń, bezbłędnie przekazujących uczucia twórcy. Należy również zwrócić uwagę na sposób odgrywania swej roli przez aktora na scenie, gdyż nawet nieznaczne zmiany w sposobie przekazu mogą zakończyć się niepożądaną reakcją odbiorcy.