Rzymska krytyka i teoria literatury. Wybór BN II 207

Greckie początki

• Rzymska teoria lit. na przełomie wieków była pod stałym wpływem myśli greckiej, była ona dla rzymskiej myśli czynnikiem dynamizującym.

• Wśród badań dotyczących dziejów greckiej teorii lit. uważa się, że pierwszą fazą jej rozwoju są refleksje teoretyczne zawarte w poezji wczesnych poetów Hellady, ale mimo wysokiej świadomości tych pisarzy ciężko twierdzić, że myśli te składają się na określoną koncepcję literatury.

• Pierwsze dojrzałe i oparte na podstawach naukowych ujęcia pojawiają się w Grecji dopiero w V i IV w. p.n.e.

• Iliada i Odyseja – poezja rozumiana jako dar muzy. Poeta wg Homera dlatego cieszy się uznaniem, że otrzymuje inspirację bezpośrednio od Apollona i Muz – jego pieśni czynią ludzi nieśmiertelnymi. (Podobna koncepcja u Hezjoda – poeta ulubieniec muz, obdarzony przez nie darem pieśni. Jednak Muzy które pojawiają się w Teogonii Hezjoda ujawniają różnice między prawdą a fikcją literacką – pierwsze takie rozróżnienie. Zasługą Muz u Hezjoda jest także to, że dostarczają poecie tworzywa – tematyki i pomagają w jego obróbce).

• U Homera pojawiają się wzmianki o pewnych gatunkach literackich, a nawet próby niektórych z nich np. Pean na cześć Apollona, pieśń ślubna, ten czy hymn.

• Pindara (518-428 p.n.e.) uważa się za najwcześniejszego krytyka literackiego w Europie. W jego refleksjach teoretycznych pojawia się samoświadomość poetycka. Przyjmuje on koncepcje Homera i Hezjoda, ale nie chce uważać poety jedynie za narzędzie owej nadprzyrodzonej inspiracji, wg Pindara poeta jest także pośrednikiem między ludźmi a bogami, a jednocześnie tym, który daje nieśmiertelność ludzkim czynom. Poezja zatem dla Pindara stanowi rezultat naturalnego talentu, nie zaś efekt ćwiczeń czy techniki. Ważne w jego rozważaniach teoretycznych jest zwrócenie uwagi na funkcję poezji; dostrzega w niej tylko środek unieśmiertelnienia ludzkich czynów, ale też ważny czynnik społeczny. Podkreślając godność swojego poetyckiego powołania potępia kłamliwe opowieści Homera o bogach, twierdząc, że nawet boskie namaszczenie tego nie usprawiedliwia. Dużą zasługą Pindara jest także zwrócenie uwagi na „prawa” rządzące poezją. Uważa on, że nie każdy poeta dobrze je zna i radzi np. Skracanie hymnów i lepszy dobór materiału tematycznego.

- „stara komedia” attycka była mocno nasycona elementami krytyki literackiej: przedstawiciel jej Arystofanes (450-385 p.n.e.) podkreślał społeczną i praktyczną funkcję poezji, a w szczególności dramatu na tle stosunków społecznych i politycznych w Atenach w V w. p.n.e. Atakował on prądy literackie własnej epoki, ponieważ zauważał w nich tendencje sofistyczne i demagogię polityczną prowadzącą do dezintegracji ateńskiego społeczeństwa. Jego komedia Żaby to przykład udramatyzowanej krytyki literackiej (podejmują problem wartościowania twórczości wielkich tragików ateńskich, dając priorytet idealizmowi i wzniosłemu stylowi Ajschylosa nad realizmem i nowatorstwem Eurypidesa). Tym samym Ajschylos twierdzi, że poezja powinna spełniać zadania etyczne, a poeta ma być nauczycielem w procesie doskonalenia moralnego obywateli.

Od krytyki literackiej do teorii literatury: Platon i Arystoteles

- sofiści – początkowo wyraz oznaczał „nauczyciela mądrości”, potem przyjął pejoratywne określenie. Jedną z najistotniejszych kwestii jakie podnosili sofiści, było zagadnienie czy istotę poezji stanowią słowa, czy też zawarta w nich mądrość życiowa, tzn, czy podstawowym składnikiem poezji jest forma czy treść. Interesowały ich też problemy stosunku przyrody do sztuki, istoty piękna i zagadnienia tzw. „stosowności”.

- jednym z przedstawicieli sofistów był Gorgiasz z Leontinoi – wysuwał twierdzenie, że poezja jest ściśle spokrewniona ze sztuką wymowy. Nie ważna jest treść merytoryczna, ale umiejętność mówcy wywierania wpływu na audytorium. (Pierwszy teoretyk prozy artystycznej). Stworzył zręby terminologii teoretycznoliterackiej oraz był zwolennikiem iluzjonistycznej czy też apatycznej teorii słowa, czyli, że słowa wprowadzają duszę w stan omamienia (w pierwszym rzędzie odnosi się to do komedii i tragedii). Swoimi wywodami teoretycznoliterackimi wywarł wpływ m. in. Na mowy Izokratesa i Tukidydesa.

-W jednej ze swoich mów Izokrates stworzył listę gatunków prozaicznych: 1) mity i fabuły, 2) paradoksografie, ekonomio grafie, 3) historiografie, 4) wymowa publiczna i polityczna,
5) mowy doradcze.

- Platon uważał, że sztuki piękne mają istotny wpływ na kształtowanie charakteru jednostek
i na postawę moralną społ. Ostro akcentował społeczną rolę artysty. Miał antagonistyczny stosunek do poezji, ponieważ uważał, że fikcja literacka zniekształca prawdę, a dzieła literackie jaki i inne dzieła sztuki odbijają niedoskonały świat rzeczywisty, który stanowi jedynie blade odbicie świata idealnego. Poezja wg Platona Est nie tylko trywialna, ale
i niebezpieczna, ponieważ odwołuje się do namiętności, a powinny być poddane kontroli
i powściągane przez rozum. (ks. X Rzeczypospolita)

- Georgiasz – dwa rodzaje sztuki retorycznej wyróżnionej przez Platona: 1) sztuka, która uczy czegoś swoich słuchaczy i sama opiera się na jakieś wiedzy, 2) sztuka, która nie wymaga wiedzy, bo każde ludziom wierzyć jedynie w przekazywane treści. Platona interesuje jedynie treść mowy, nie zaś stosowne środki manipulacji i perswazji – forma i styl.

- W tym samym dialogu Platon stwierdza, że poezja i muzyka to formy pochlebstwa, bo służą jedynie „przyjemności”, a nie udoskonalaniu moralnemu słuchaczy .

- W koncepcji Platona są negatywne i pozytywne wypowiedzi na temat poezji. Negatywne – wypędził poetów z państwa, pozytywne – mity, fikcje literackie są niezbędnym elementem rozwoju duchowego człowieka. Muzyka pełni funkcję wychowawczą, bo jest relaksacyjna. Sztuka ogólnie to wg Platona niezbędna część życia, ale dzieli się na trzy zasadnicze kryteria: 1) zawartość moralna, 2) oddziaływanie moralne, 3) przyjemność. Platon po raz pierwszy wprowadza oprócz moralnych, kryteria estetyczne sztuki.

- Arystoteles odrzuca przede wszystkim koncepcję metafizyczną estetyki. Zajmuje się w przeciwieństwie do Platona samym pojęciem sztuki, a nie pojęciem piękna. Wg Arystotelesa muzyka łączy w sobie muzykę i poezję, ale idąc za Platonem również wystawił postulat cenzury na tego typu sztuki. Muzyce A. przypisuje trzy zasadnicze funkcje: rekreacyjną, wychowawczą i rozrywkowo – wychowawczą.

- Poetyka – poezja jaki i inne sztuki (muzyka, rzeźba, malarstwo, taniec) opierają się wg A. na naśladownictwie, ale różni się od nich środkami, przedmiotami i sposobami naśladownictwa. Mimesis wg A. nie opiera się na czystym naturalizmie: artysta nie musi przedstawiać rzeczywistości taką jaką ona jest, ale ukazywać rzeczy, które mają znaczenie ogólne i są typowe – kierując się zasadą prawdopodobieństwa i konieczności. Sztuki naśladowcze różnią się od innych tym, że naśladują, co w przypadku poezji oznacza, że „odgrywają” czy „przedstawiają”.

- A. dzieli poezję w zależności jak przedstawia ona ludzi – jako lepszych i gorszych niż w rzeczywistości, przy czym tragedia –dobre postacie, a komedia - złe, oraz w zależności od jej formy – na narracyjną (epos) i dramatyczną (tragedia, komedia). Za źródło poezji A. uważa naturalną skłonność człowieka do naśladowania.

- Sposoby naśladowania wg A. zależne są od tego czy autor przemawia sam od siebie (epika), albo każe przemawiać swoim bohaterom (dramat).

- Katharsis – nowożytna nauka nie potrafiła wówczas odpowiedzieć na pytanie, czy oczyszczające działanie poprzez wzbudzanie „litości i strachu” polegało na „oczyszczeniu” samych uczuć czy też na „oczyszczeniu” umysłu z uczuć; nie wiadomo także czy sam termin „katharsis” łączyć należy z jego zastosowaniem kulturowo – religijnym czy też
medyczno – fizjologicznym. (Przeważa ta druga koncepcja).

- Retoryka: wg A. retoryka to zdolność odkrywania w każdym wypadku środków przekonywania.

Środki przekonywania

Zew. Środki perswazji środki oparte na Środki które trzeba

Oczywistości odkrywać na nowo

Środki związane z:

Mówcą Słuchaczami zawartością mowy

- A. wyróżnił trzy rodzae wymowy: doradcza, sądowa i popisowa.

- Ethos – charakter mówcy i Pathos – emocje słuchaczy (litość, strach, oburzenie)

- Styl (lexis) i struktura (taxis) – teoretyk poddaje analizie kwestię zalet stylu, metafory, struktury zadań i periodów retorycznych, kompozycji mów.

Teoria i krytyka literacka epoki hellenistycznej (323 p.n.e. – I w. p.n.e.)

- w tym okresie kultura hellenistyczna straciła swoją spójność i obejmowała wiele krajów niegreckich. Literatura grecka rozwijała się wówczas w zmiennych warunkach politycznych
i społecznych. Teoria literatury tego okresu przeszła w ręce filozofów – moralistów oraz zawodowych uczonych.

- duże znaczenie w zakresie badań teoretycznoliterackich tego okresu miała szkoła epikurejska, która podobnie jak Akademia Platońska miała negatywny stosunek do Poezji
i doceniała jedynie jej możliwości wzbudzania uczuć, emocji, co miało zaburzać spokój
oraz myślenie mędrca. Wśród pism samego E p i k u r a odnaleziono rozprawy o retoryce, ale uczony ten uważał ją za naukę bezużyteczną, podobnie jak studia stylistyczne.

- szkoła stoicka przywiązywała większą wagę do badań nad literaturą, bardziej skupiali się jednak nad treścią utworu niż nad formą. Skłaniali się wobec alegorycznej interpretacji utworów literackich i przywiązywali dużą uwagę etymologii wyrazów i osiągnięć szkoły perypatetyckiej po A. i Teofraście.

- Duży wpływ na rozwój badań lit. miała nauka Aleksandryjska, a w szczególności dwie biblioteki i instytut naukowy – Muzeum założone w 280 r. p.n.e. – stały się największym ośrodkiem studiów lit. w ówczesnym świecie. Konkurencyjnym ośrodkiem badań był Pergamon, gdzie pod patronem królów Attalidów rozwijały się studia filologiczne, w oparciu o bogatą bibliotekę. Epoka hellenistyczna jednak nie pozostawiła żadnej pełne poetyki, jak to miało miejsce za czasów Arystotelesa, ale było kilka cennych dzieł o treściach teoretycznoliterackich :

• Poetyka Neptolemos z Parion – swoją teorię rozwijał opierając się na schemacie poezja – poemat – poeta, uważając wcześniejsze formy poetyckie za ustalone gatunki i modele lit. wyposażone w pewne cechy dystynktywne.

• O utworach poetyckich Filodemos z Gadary – występuje przeciwko sztywno rozumianej przez Neptolemosa schematycznej klasyfikacji problemów poetyki. Wg F. dzieło lit. musi być rozumiane jako nierozerwalna całość, problemy treści i formy nie mogą być traktowane jako odrębne, ponieważ wzajemnie na siebie oddziaływają. Przeciwny jest szkole stoickiej i perypatetyckiej, ponieważ uważał, że niemożliwe jest naśladowanie rzeczy za pomocą słów i że poezja nie stanowi jedynie narzędzia dla wypełnienia funkcji wychowawczej czy moralizatorskiej.

• O stylu traktaty stylistyczne Demetriusza i Dionizjusza z Helikarnasu – nawiązania do III ks. Retoryki A. Główne poruszane problemy: człony i okresy retoryczne, podział stylu na cztery rodzaje (bezozdobny, gładki, okazały i potężny), charakterystyka każdego z tych rodzajów.

• Retoryka Filodemosa z Gdadary – wyższość filozofii nad retoryką , wykazane różnice między nauczycielem mowy (sofistą) a mówcą. Sztuka retoryczna dla F. to nie tylko biegłość formalna, czyni z retoryki raczej sztukę przekonywania niż ścisłą techne.

Schyłek greckiej teorii i krytyki literackiej

• Traktat o wzniosłości – dzieło krytyki literackiej- dla wzniosłości mówcy nie wystarczy znajomość reguł, przepisów stylistycznych, nie wystarczy wzorować się tylko na wielkich pisarzy – niezbędna jest wrodzona zdolność do wielkich uczuć i natchnienie, dzięki któremu mówca poruszy słuchaczy.

• Jednym z najważniejszych pisarzy greckich I w. n.e. Jest Plutarch z Cheronei (46-120 n.e.) - twórczośc jego obejmuje pisma biograficzne i moralne, wśród których znalazły się eseje krytycznoliterackie: „Porównanie Arystofanesa”, ale zajmowała raczej stosunek moralisty.

• „Druga sofistyka” - dziedzina powstała w I poł. I w. n.e. - istotą było zwycięstwo mowy pisanej nad mową polityczną – stosowane przez greków w IV w. p.n.e. Druga sofistyka posiada pewna teorię - pomocne może być dzieło Filostrata „Żywoty sofistów”

• Lukin z Samosat (ok. 115- ok. 200 n.e.) - mówca sądowy i sofista – deklamator, potem twórczość satyryczno – filozoficzna. Wyznawca doktryny klasycznej . Trzy utwory: „Jak należy pisać historię”, „Nauczyciel retoryki”, „Leksyfanes”. 1 dzieło: 2 części – krytyka błędów historyków hellenistycznych i współczesnych, i warunki jakie powinno spełniać dobre dzieło historiograficzne. Historyk powinien być dobrym znawcą zagadnień polityczno-społecznych i powinien umieć tą nabytą wiedzę dobrze przekazać w piśmie, naśladując starszych, dobrych pisarzy. Lukian przeciwstawia się Cyceronowi i Dionizjuszowi z Helikarnasu, którzy uznawali historię i retorykę za jeden gatunek, ponieważ Lukian wyraźnie przeciwstawiała historię – poezji.

• Ostatni zwarty system retoryki zawarł w I w. n.e. Hermogenes z Tarsu – sofista i retor. Wypracował on w jednym ze swoich traktatów zasady retoryki i stylistyki greckiej. W traktacie O inwencji pisał o inwencji retorycznej, ale starała się trzymać schematu mowy, czyli określić schematy argumentacji wstępu i rozwinięciu tematu. Pismo O ideach rozróżnia siedem głównych idei stylu: jasność, wielkość, piękność, energia, nastrój, prawda i sugestywność. Przedstawicielami tych idei są głównie Platon i Demostenes.

• II w. n.e. To ostatni okres rozwju greckiej myśli krytycznej i teoretycznoliterackiej. Filostrat „Żywoty sofistów”, Diogenes Laetios „Żywoty filozofów” - raczej anegdoty z życia niż rozprawy krytyczne.

II Narodziny Krytyki i Teorii Literatury w Rzymie.

- ojcem lit. Rzymskiej jest Liwiusz Andronikus – wystawił tragedię i komedię w j. Łac. Wzorowane na lit. Greckiej. Kontynuatorem jego był Gnejusz Newiusz - też pozostaje pod wpływem greckim, ale w tragedii i komedii podejmuje ciekawą tematykę grecką. Największym jego dziełem poetyckim była epopeja „ Wojna Punicka” . Obaj Ci twórcy byli zarówno tłumaczami jaki i naśladowcami lit. Greckiej.

• Kwintus Enniusz – autor komedii, tragedii oraz epopei historycznej „Roczniki” w heksametrach. Wartośc jego prac polega na wypowiedziach krytycznych o jego poprzednikach. Uważał on, że poprzednicy nie odryli tajemnicy muz i nie byli świadomymi artystami.

Krytyka Literacka w kole Scypiona Młodszego

• skupił wokół siebie krąg wybitnych osób: pisarzy, historyków, filozofów, których łączyły wspólne upodobania intelektualne, a przede wszystkim umiłowanie kultury, lit. i filozofii greckiej (Terencjusz – komediopisazr, Lucyliusz – satyryk, Polibiusz – grecki historyk, Panajtios – filozof grecki, Gajusz Fanniusz - historyk, Marek Manilliusz – prawnik, i inni.)

• w kole Scypiona narodziła się nowoczesna koncepcja dojrzałości językowej. Wolnej od wszelkiego rodzaju błędów styl., solecyzmów (skł.), barbaryzmów (obcych naleciałości). Pod wpływem stoicyzmu pielęgnowano mowę prostą, której zaletami jest poprawność, zwięzłość, jasność, stosowność oraz umiarkowana ozdobność.

• Wykształcił się pewien kierunek myślenia o lit., których odbiciem są w dużym stopniu komedie Polibiusza Terencjusza Afra. Utwory jego spotkały się z chłodnym przyjęcie i krytyką ze strony rywali poety, ponieważ odbiorcy nie byli przygotowani na taką sztukę. Posądzano go o kontaminacje i plagiat.

• Gajusz Lucyliusz Satyry – pierwszy pisarz rzymski, który miał podobno krytyczne poczucie stylu. Stara się np. Rozróżnić poema od poesis. Zajmował się problemami ortografii i etymologii.

Początki badań filologicznych

• pierwszym filologiem rzymskim wymienianym przez Swetoniusza we wstępie do dzieła „O gramatykach i retorykach” był Lucjusz Eliusz Stilo – nauczyciel Cycerona i Warrona, jego badania obejmowały zagadnienia gramatyki, etymologii, krytyki lit., i starożytności.

• Porcjusz Licynus - „O poetach” - rodzaj krytycznej historii lit. Rzymskiej od początku do jego współczesnych czasów.

Marek Terencjusz Warron

• 600 woluminów pism – oryginalne teksty poetyckie, satyry typu menippejskiego, prace antykwaryczne (dotyczące dawnych kultów, obyczajów, instytucji, obrzędów), prawnicze, geograficzne, filozoficzne oraz filologiczne.

• Praca O języku łacińskim – o etymologii, fleksji i składni języka. Inne prace: „O kompozycji satyr”, „O poetach”, „O utworach poetyckich”, „O komediach Plauta”, „O Problemach Palutyńskich”.

• „Rhetorica ad herennium” - traktat retoryczny kierowany do Gajusza Henneriusza – pierwszy zachowany traktat retoryczny w j. Łac. Oraz przykładem przeniesienia i nawiązania terminów greckiej retoryki na rzymską przestrzeń retoryczną. Tekst zawiera dwa różne schematy: przedarystotelesowski (oparty na teorii przemówienia) i perypatetycki (oparty na regule pięciu zadań retoryki). We wstępie zawarte elementy, które jakie powinien posiadać dobry mówca: powinien potrafić podejmować problemy ważne dla życia społecznego i ma wiedzieć jak zyskać aprobatę słuchaczy. Mówca ma być kompetentny w trzech rodzajach mowy: wymowa popisowa, doradcza i sądowa i posiadać uzdolnienia w zakresie inwencji retorycznej, układu mowy, stylu, opanowania pamięciowego i wygłoszenia. Osiąga się to po przez trzy środki: teorię , naśladowanie i praktykę. W poszczególnych księgach wskazówki dla danego rodzaju mowy.

Epoka Cycerońska i czasy Augustowskie

• Gajusz Juliusz Cezar „O analogii”- zasadę dobrej wymowy stanowi właściwy dobór wyrazów.

• Nigidiusz Figulus – neopiotagorejczyk, encyklopedysta, wykładał w swoich traktatach problematykę lit., a w szczególności zagadnienia językowe

• Tulliusz Tiron - „O praktyce i metodzie j. Łac.” , „Problemy gramatyczne i retoryczne”

Cyceron jako krytyk poezji

• w jego pismach widoczna jest problematyka retoryczna, która związana jest z jego oratorską praktyką. Zna także dawną i współczesną jemu lit. Rzymską. W Obronie poety Archiasza okazuje entuzjazm lit. I poezji. Połowę tego dzieła poświęcił Cyceron pochwale poezji, dowodząc wartości poezji i nauki i ich znaczenia dla „dobra powszechnego”.

• Cyceron upodobaniem darzy dramat, a szczególnie tragedię.