Krytyka feministyczna: założenia, odmiany, przedstawiciele
Feminizm jest zjawiskiem bardzo złożonym, wielokierunkowym, z bogatą historią. Zanim pojawił się w literaturze, był ruchem o charakterze socjopolitycznym i sięgał korzeniami do XVIII wieku. Sam termin pojawił się we Francji w 1839 r. W Anglii w 1890, dopiero później w USA. Wyróżniono feminizmy:
ze względu na zaangażowanie w problematykę kobiecą: socjopolityczny i akademicki
stopień i formy zaangażowania: radykalny i liberalny
zróżnicowanie rasowe, etniczne, seksualne: feminizm kobiet kolorowych, kobiet Trzeciego Świata, lesbijski
Feminizm socjopolityczny- najwcześniejszy z odmian datowany od XVIII wieku. Ruch o charakterze społecznym i politycznym nastawiony na konkretną walkę z dyskryminacją kobiet i wszelkimi przejawami nierówności dostrzeganymi w sferze społecznej i kulturowej, w szczególności z nierównością wobec prawa. Wyróżniamy tu fem. pierwszej, drugiej i trzeciej fali.
Pierwsza fala: przełom XIX i XX wieku, jej hasło to równość płciowa, uzyskanie równych praw dla kobiet i mężczyzn (tu: Simone de Beauvoir „Druga płeć” cyt. „Nie rodzimy się kobietami- stajemy się nimi”
Druga fala- l. 60-80, najważniejsza była tu różnica płciowa, główne zadanie to określenie specyfiki różnic płciowych. Kobieta zaczęła być postrzegana jako taka, a nie w opozycji do mężczyzny. Wyróżniamy tu odmianę liberalną i radykalną. (tu: Betty Friedan „Mistyczna kobiecość”, Kate Millett „Teoria polityki płciowej”)
Trzecia fala: l. 90; ważna tu była różnorodność, wielość różnych grup kobiecych ( przedstawicielek różnych ras, kultur, społeczności). Upowszechniła się kategoria gender (społeczno- kulturowej konstrukcji płciowości odróżnianej od kategorii płci biologicznej).
Feminizm akademicki- odmiana fem. o charakterze intelektualnym, tworząca myślową podbudowę dla feminizmu socjopolitycznego oraz interpretująca wszelkie zjawiska dotyczące sytuacji kobiet. Rozwinął się w latach 60 na uniwersytetach amerykańskich, powołując do życia najpierw tzw. Badania kobiece, a następnie krytykę feministyczną i genderową. Był od samego początku kierunkiem interdyscyplinarnym i obejmował wszystkie dyscypliny humanistyczne- wiedzę o literaturze, socjologię, psychologię, historię kultury, sztuki, muzykologię. Prekursorka nurtu: Florance Howe, inne przedstawicielki: Gayatri Spivak, Barbara Johnson, Elaine Showalter. Badaczki ujawniały hierarchiczną strukturę relacji płciowych w społeczeństwach i kulturze zachodniej. Ukazywały odmienność pisarstwa kobiecego i wydobywały z niepamięci twórczość pisarek zepchniętych na margines. Rozwinęła się krytyka feministyczna- rozumienie, analiza i odbiór dzieła literackiego oraz języka literatury z punktu widzenia doświadczenia kobiecego. Badania kobiece rozwijające się w tym czasie nastawione były na gromadzenie wszelkiej wiedzy na temat sytuacji kobiet w historii, kulturze, życiu społecznym, politycznym, analizie doświadczeń i dziejów kobiet.
2 style krytyki feministycznej:
ginokrytyka- term. wprow. Elaine Showalter, rezygnowała z rewizjonizmu na rzecz afirmatywnego badania specyficznych właściwości kobiecego pisarstwa, analizowania kobiecej tradycji literackiej i doświadczeń kobiecych. Jej najsłynniejszą odmianą jest arachnologia Nancy K. Miller, która powstała w odpowiedzi na pomysł Barthes'a: metafora tkania pajęczej sieci i kobiety- pisarki jako pajęczycy podkreślać miała silny związek pisarek z tkanymi przez nie tekstami, a także naznaczenie tych tekstów własną cielesnością. Założenia: zdefiniować żeńskość i powiedzieć na czym polega odmienność pisarstwa kobiet, zbadać jego historię, style, tematy, gatunki, struktury, opisać normy kobiecej literatury, opisać kondycję kobiety- autorki, opisać fenomem kobiecego pisarstwa. Tworzenie kobiet jako akt podmiotowy- tworzenie dzieła i tworzenie siebie. Przekonanie, że twórczość kobieca bierze się z żeńskiej cielesności; uwydatnianie związku między twórczością kobiety i życiem codziennym.
Koncepcja ecriture feminine (pisarstwo kobiece)- Helene Cixous, Julia Kristeva Luce Irigaray, Julia Kristeva- termin określający kobiecy styl pisania i jeden z najbardziej wpływowych nurtów francuskiej krytyki feministycznej, przejawiający się przez konkretne praktyki pisarskie a nie założenia teoretyczne. Zdaniem Cixous pisarstwo kobiet jest nieokiełznane, swobodne, dzikie, tajemnicze. Dużo odwoływano się do psychoanalizy. W literaturze można ujawniać wszystko, co tłumi kultura i społeczeństwo. Bogata metaforyka erotyczna i cielesna. „Biały atrament”- obszary kobiecości, żeńska ekspresja podlegały systematycznemu tłumieniu przez kulturę patriarchalną (zapisywane były „białym atramentem”), a tylko dzięki praktykom pisarskim mogły się wydobyć na powierzchnię i uwolnić.
Odmiany krytyki feministycznej uporządkowała Elaine Showalter, wprowadziła term. ginokrytyka, przełomowy artykuł: Krytyka feministyczna na rozdrożu. To ona podzieliła krytykę feministyczną:
nurt rewizjonistyczny: badanie wątków mizoginicznych w literaturze i w wiedzy o literaturze, a także w poszukiwaniu i krytykowaniu rozmaitych form represji wobec kobiet oraz utrwalonych struktur patriarchalnych i stereotypów w pojmowaniu roli kobiet w kulturze. Zmierza do ujawnienia skrywanych związków między tekstualnością a seksualnością, rodzajami literackimi a rodzajami płciowych zróżnicowań. Nastawienie na demaskowanie męskiej represji w-c kobiet i męskiej dominacji w literaturze. W sumie było to negatywnym źródłem bezsilności.
Showalter mówi o 4 modelach odmienności kobiet:
biologiczny- źródło twórczości kobiecej w kobiecej cielesności (anatomia, fizjologia macierzyństwa), ciało połączone z umysłem. Kobiety w literaturze nie stronią od anatomicznych opisów, język ciała.
Lingwistyczny i tekstualny- czy istnieją jakieś determinacje płciowe, wpływające na sposób użycia języka przez kobiety? Rozważano istnienie specyficznego języka kobiet.
Psychoanalityczny- związki między psychiką pisarki a jej twórczością i relacje płci do tego procesu. Tu walczono ze stereotypem „wybrakowania kobiety” głoszonym przez Freuda i Lacana.
Kulturowy- wiązanie wszystkich wymienionych aspektów w kontekście kulturowym.
Feminizm ponowoczesny:
Ostra krytyka myśli Freudowskiej- zakwestionowanie mizoginizmu, oraz biologicznego determinizmu, ponadto krytyka jego idei- kobiety jako istoty niedoskonałej oraz zazdrosnej o penisa (co wywołuje skazy charakteru u kobiet). Feminizm ten postulował poddanie gruntownej krytyce monolityczny męski podmiot i otworzyć perspektywę innemu postrzeganiu kobiet w kulturze i innemu rozumieniu natury żeńskiej twórczości. Prowadzono badania indywidualnego kobiecego języka, parodiowano zachowania narzucone kobietom przez mężczyzn. Tworzył się projekt feminizmu kulturowego (istniała potrzeba napisania nowej historii kultury kobiet). Showalter mówiła, że nie można izolować pisarstwa kobiet od całej literatury. Należy analizować zmieniającą się kulturowo i historycznie relację twórczości kobiecej do twórczości męskiej i badać odmienność pisarstwa kobiecego, odnosząc je do całości tego złożonego historycznego i kulturowego procesu literackiego. Ginokrytyka kulturowa powinna precyzyjnie określić kulturową lokalizację kobiecej osobowości literackiej, jak również opisać siły oddziałujące na kulturowe pole poszczególnych pisarek. Krytyka feministyczna zorientowana kulturowo jest obecnie niewątpliwie jednym z najbardziej płodnych i przyszłościowo nastawionych nurtów feminizmu akademickiego. Za najważniejsze zadanie feminizmu uznać należy zmianę niesprawiedliwych , wciąż istniejących struktur dominacji i władzy, również tych wpisanych w teksty literackie i literaturoznawcze. Krytyka feministyczna powróciła do rewizjonizmu.
W teorii XX wieku istnieją 2 sposoby rozumienia krytyki i teorii feministycznej- dyskursu rewizjonistycznego (emancypacyjnego, politycznego), bądź afirmatywnego, nastawionego na wypracowywanie nowych języków opisu kobiecego doświadczenia i uczestnictwa w kulturze.