3. pojecie feudalizmu.

Termin feudalizmu został wprowadzony w XVII w. i jest on wieloznaczny, używa się go na określenie stosunków politycznych, gospodarczo społecznych, prawnych. Cechami dla niego charakterystycznymi były:

1. Ustrój społeczno- gospodarczy oparty na podzielnej własności ziemi (własność pełna, zwierzchnia, przysługująca panu feudalnemu i użytkowa, która posiadali chłopi)

2. Wielka własność ziemska

3. Eksploatacja ziemi przez uzależnionych ekonomicznie i prawnie od właściciela majątku chłopów.

4. Przejmowanie znaczącej części lub całość i zysków z tej eksploatacji przez właściciela (renta feudalna)

5. System społeczno-prawny, który utrzymywał w poddaństwie chłopów i blokował awans społeczny stanom niższym

Okres feudalizmu w Polsce przypada na przełom VI w. do schyłku XIX w.

W Europie zachodniej zastąpił niewolnictwo. Feudalizmie pojawia się pojecie własność, a co z tym idzie nierówności społeczne (bogaci i biedni). Ustrój ten doprowadził do znacznego zaniku wolnego majątku ziemskiego na rzecz włości senioralnej, przynoszą jednocześnie uzależnienia ekonomiczne i prawne chłopów (poddaństwo). Feudalizm to całokształt stosunków społecznych od upadku niewolnictwa do kapitalizmu.

4. Struktura społeczna państwa feudalnego.

Społeczeństwo feudalne dzieli się na warstwy (tzw. Stany społeczne)

Podstawowe grupy ludności wchodzące w skład społeczeństwa feudalnego noszą nazwę stanów społecznych. Wyróżniamy 3 stany społeczne: szlachecki, mieszczański i chłopski. Stany różniły się od siebie pozycją prawną w państwie feudalnym. Stan szlachecki był wyraźnie uprzywilejowany, natomiast stan chłopski najbardziej upośledzony, mieszczaństwo znajdowało się pośrodku.
5. Gospodarka doby feudalnej

Organizmy państwowe powstawały od VIII do X w. (Polanie - Gniezno).

966 - Mieszko I - wprowadzenie do państw chrześcijańskich.

Podstawą gospodarki było rolnictwo. Żarowy, wypaleniskowy systaem uprawy ziemi, np.: Żary, Zgorzelec, Żarki - od systemu gospodarownia.

Na początku feudalizmu dominowała GOSPODARKA NATURALNA (tendencja do samowystarczalności).

• większa część dóbr i siły roboczej w ogóle nie podlegała prawo rynku - nie przechodzi przez rynek. Nie ma wartości, która decydowałaby o procesie gospodarczym. Samowystarczające gospodarstwa chłopskie - stałe daniny, liczne powinności (dodatkowo ogranicza mozliwośc gospodarowania).

• właścicielami ziemi byli sami książęta. Od XII w. własność panów świeckich, rycerstwa, dwornych. W Polsce dominowała własność DZIEDZICZNA a nie system LENNY. Władca przejął zwierzchnią własność nad całą ziemią w państwie - nie zajętą przez feudałów tzw. REGALE (regalia - monopol: targowe, górnicze, łowieckie, rybołóstwa, mennicze).

W okresie rozdrobnienia politycznego postępował proces przemian. Po II poł XIII wieku postępuje rozwój GOSPODARKI TOWAROWEJ. Rozwój był związany ze społecznym podziałem pracy, czego wyrazem był podział pracy między miastem i wsią. Postępował wzrost ludności miejskiej i wiejskiej.

RYNKI LOKALNE - wymiana towarowa artykułów pochodzenia rolniczego, w niewielkiej odległości od miejsc zamieszkania, w formie cotygodniowych targów. Słaby rozój wymiany rynkowej spowodował powstanie zamkniętych jednostek gospodarczych. Bezpośrednia wymiana producent - konsument.

8. Osadnictwo na ziemiach polskich

Na ziemiach polskich intensywna akcja osadnicza trwała przez całe stulecie od połowy 13 wieku prowadzono ją wg wzorów, jakie stworzyły się wcześniej na zachodzie Europy a ponieważ do Polski dotarły one przez Niemcy nasze źródła mówią często o kolonizacji na prawie niemieckim po to żeby odróżnić ten ruch osadniczy na naszych ziemiach od wcześniejszego nazywanego osadnictwem na prawie polskim. Otóż pan feudalny, który chciał rozpocząć akcje osadnicza wg nowych wzorów musiał najpierw uzyskać od panującego przywilej zwalniający chłopów w jego włościach od bezpośrednich świadczeń prawa publicznego. Ten przywilej nazywamy immunitetem ekonomicznym zwany również skarbowym tzn. całkowite lub częściowe zwolnienie ludności zamieszkałej w majątkach feudałów duchowych lub świeckich, które zostały objęte tym przywilejem od określonych danych i posług na rzecz panującego władcy. Drugie zwolnienie było to zwolnienie dóbr z pod sądownictwa panującego tzw. immunitet sądowy ograniczający lub wyłączający sądownictwo urzędników królewskich królewskich także samego władcy na poddanymi osiadłymi w immunizowanych domach. Następnie właściciel dóbr mógł zawrzeć umowę z tzw. Osadźcą, zasadźcą, który występował w imieniu w pozostałych osadników przeważnie byli to przybysze z krajów niemieckich. Niemieckich nowej wsi zasadźcą otrzymywał dziedziczny urząd sołtysa gospodarstwo całkowite wolne od czynszu i szereg innych korzyści. Położenie osadników tych nowoprzybyłych było korzystniejsze od sytuacji rodzimej ludności polskiej. Nowi osadnicy otrzymywali równe nadziały ziemi przeważnie jeden łan (16-22ha). Zwalniano ich od świadczeń feudalnych a po upływie tzw. wolnizny płacili stosunkowo umiarkowany czynsz - czynsz w naturze i pieniądzu. Nie świadczyli żadnych robocizn lub, co najwyżej minimalne kilka dni w roku. Po dopełnieniu przewidzianych umową warunków mogli sprzedać swoje gospodarstwo i opuścić wieś. W XIVw również stosunki w dawnych wsiach zaczęto regulować wg nowych modelów. Stopniowo jednak na przełomie XIV i XV wieku te różnice zaczęły zanikać obie grupy zlały się w jednolity stan

9. MIASTA: POWSTANIE I ROZWÓJ

Nie ma zgodności co do powstania miast. Już od starożytności znane były na wschodzie i południu. Po upadku imperium Rzymskiego nastąpił kryzys osiedli miejskich. Na nowo zaczęły się rozwijać od IX wieku.

W Polsce miasta w systemie gospodarczym to skupiska ludzi żyjacych z zajęć pozarolniczych (od XI w., niektóre już wcześniej).

Najważniejszym systemem gospodarczym u schyłku średniowiecza był rozwój życia miejskiego (XIII) i pozostania w ścisłym związku z kolonizacją niemiecką. Największym zjawiskiem demograficznym w średniowieczu polskim była kolonizacja wewnętrzna na prawie polskim (przed XIII w.). Siła robocza sprowadzana z zewnątrz (pomoc przy pracy). Ekspansja romańska i germańska. W Polsce imigracja niemiecka, XII w. - kolonizacja holenderska, walońska, flamandzka.

KOŚCIÓŁ - czynnik powodujący napływ kolonizatorów. Do XIII w. życie koncentrowało się na wsi lecz niektóre osady zaczęły się wyodrębniać tworząc zalążki miast.

Lokacje miast dokonywano tam, gdzie istniały już tradycje wymiany handlowej (targi, podgrodzia). Zdazało się, że miasta budowano w dogodniejdzym miejscu (Wrocław, Kraków, Poznań). LOKACJA miast na prawie niemieckim łączyła w sobie:

1. Recepcja wzorów urbanistycznych - na podstawie PRZYWILEJU LOKACYJNEGO. Zakładano miasta w miejscu dotychczasowego n\miejskiego podgrodzia.

2. Recepcja prawa i zapisanie nim prawa polskiego (zwyczajnego).

3. Recepcja wzorów organizacji ustroju miejskiego, wzorem był Magdeburg.

Recepcja była zblizona do recepcji wzorów wsi:

zasadźca

Miasta miały duży dopływ ludności chłopskiej. Do połowy XV w. - napływ Niemców poważnie zmienił strukturę narodowościową (Kraków). Od XVI nastąpiła repolonizacja osadników. Na wzór Magdeburga powstały RADY MIEJSKIE. Na czele rady stał BURMISTRZ. Podniesiono kompetencje:

• RADA MIEJSKA miała prawa ustawodawcze (częściowo sądowe i wydawała WILKIERZ - dotyczył rzemiosła)

• BURMISTRZ

W miastach powstawały CECHY - jako organizacje zawodowe, zrzeszenia wolnych rzemieślników.

Najczęściej w przywileju lokacyjnym miasta uzyskiwały następujące PRAWA:

1. prawo urządzania targu w wyznaczonych do tego miejscach.

2. PRAWO MILI - zakaz zakładania jatek, karczm, kramów poza murami miast w promieniu mili (zapobieganie konkurencji ze strony niezrzeszonych tzw. PATRACZY).

3. Prawo urządzania wielkich JARMARKÓW (na czas ich trwania zawieszano niektóre zakazy handlu detalicznego dla obcych kupców).

4. PRAWO SKŁADU - miały je większe miasta:

- BEZWZGLĘDNE - obcy kupiec był zobowiązany do sprzedaży CAŁKOWITEJ towaru i nie mógł go wywozic dalej.

- WZGLĘDNE - wystawianie towaru na określoną liczbę dni.

Prawo składu można było egzekwować, gdyż istniał PRZYMUS DROGOWY - obowiązek uczęszczania po określanych szlakach.

5. PRAWO O GOŚCIACH - zakazywano obcych kupców dokonywania bezpośrednich tranzakcji handlowych. Handlu pomiędzy sobą kupców (zmniejsza zdolności konkurencją obiegu, zwiększa monopol miejscowych).

Powstał spór na tle narodowościowym. Mianowicie przyjęte u nas w XIII w. prawo miejskie - to prawo niemieckie, a jego rozpowszechnienie wiązało się często z imigracją ludności niemieckiej. Nacjonaliści niemieccy wysunęli więc wniosek, że miasta polskie były dziełem Niemców, że Słowianie, stojący na niskim stopniu rozwoju gospodarczego, miast nie mieli i sami stworzyć ich nie mogli. Niektórzy uczeni niemieccy szli jeszcze dalej upatrując w tym dowodu rasowej niższości Słowian i szczególnej kulturotwórczej roli narodu niemieckiego. Do rozstrzygnięcia sporu bardzo się przyczyniło rozszerzenie horyzontów badawczych przez badania porównawcze miast pozaeuropejskich oraz ruskich. Miasta te w większości przypadków nie posiadały żadnej autonomii i odrębnego prawa, trudno jednak odmówić “miejskości” tym wielotysięcznym nieraz ośrodkom handlowo - rzemieślniczym. Z kolei badania nad początkami miast zachodnio - europejskich w średniowieczu wykazały wiele analogii z początkowym okresem dziejów miast słowiańskich. Obecnie, mimo zastrzeżeń niektórych historyków, można stwierdzić z całą pewnością, że miasta polskie miały długą historię, poprzedząjącą uzyskanie prawa miejskiego i autonomii.

Grody:

Szczególną rolę odgrywały w organizacji osadnictwa i administracji państwowej w VII - XIII w.

Przestrzeń wewnętrzna grodu była niewielka nawet w największych ośrodkach. Grody zawierały:

• dwór mieszkalny dla księcia lub kasztelana

• zabudowania dla załogi

• budynki gospodarcze

• często niewielki murowany kościół

Szczupłość miejska w grodzie powodowała, że nawet przy niewielkich grodkach powstawały zabudowania zewnętrzne - tworzące - tzw. podgrodzia. Zamieszkiwali je często członkowie załogi grodu, którzy w okresie pokoju zamiast ciasnoty wewnątrz wałów, woleli sobie zbudować na podgrodziu zagrodę i uzupełnić swe utrzymanie przy pomocy hodowli czy nawet uprawy ziemi w pobliżu grodu. Wcześnie na podgrodziu zaczęli osiedlać się rzemieślnicy - szczególnie tacy, których obezność była dla grodu niezbędna, np.: kowal. Dalszy rozwój podgrodzia zależał od położenia grodu i jego roli w organizacji państwowej.

Naprzykład gród który był:

• rezydencją księcia (lub siedzibą kasztelana)

• usytuowany przy dogodnej przeprawie lub na skrzyżowaniu ważnych dróg

• ośrodkiem administracji państwowej.

Gromadziła się w pewnych okresach ludność dostarczając daniny na rzecz księcia, przybywający na wiec sądowy, pospolite ruszenie.

Rzemieślnicy osiadający przy grodzie z tymi zjazdami wiązali nadzieje na zwiększenie zbytu swoich wyrobów. Podgrodzie zwiększyło się nie tylko o rzemieślników, ale też o kupców, a nawet cudzoziemców. Rosła zamożność podgrdzia, dlatego powstała konieczność zabezpieczenia go przed najazdem wroga. Podgrodzie (miało często własny kościół) otaczało się również wałem i fosą. W X w. wszystkie ważniejsze ośrodki miejskie państwa Piastowskigo miały obok grodu warowne podgrodzie. Dla oszczędności przenoszono plac targowy poza wały, wewnątrz zabudowa była bardzo skupiona, z wyjątekim kościoła była to zabudowa drewniana. Gdy z kolei zabrakło miejsca w podgrodziu, osadnictwo zaczęło wykraczać za jego wały. Obok grodu i podgrodzia, przy prowadzących do niego drogach, powstawało uzupełniające kompleks miejski osadnictwo otwarte, rozrzucone często na znaczącym obszarze. Osady takie, związane z życiem miasta często otrzymywały własny kościół, stanowiły ich ośrodek, targowisko - konkurujące z targiem podgrodzia. Możnowładcy (zainteresowani dochodami płynącymi z miast) - zaczeli dążyć do nabycia posiadłości w pobliżu miasta, w którym mogliby osadzić rzemieśliników (by wziąć udział w targu książęcym lub nawet założyć własny i pobierać płynące z niej opłaty). Czasami możnowładcy mieli swoje dwory również w obrębie podgrodzia.

W ten sposób ustalił się typ polskiego miasta wczesnośredniowiecznego składającego się z:

• 
  
  grodu

• podgrodzia

• wieńca otwartych osad

Lokacja miast na prawie niemieckim:

Łączyła w sobie trzy elementy:

1. Recepcja wzorów urbanistycznych na podstawie przywileju lokacyjnego, najczęściej zakladano miasta w dotychczasowym miejscu targowego podgrodzia: plac prostokątny lub czworokątny (rynek), ulice biegły w 4 kierunkach świata. Osadnik otrzymywał siedlisko płacąc czynsz wieczysty po okresie tzw. wolnizny (wynoszącej od 2-24 lat).

2. Recepcja prawa i zastąpienie nim prawa polskiego (tj prawa zwyczajowego, niepisanego). Recepcja prawa polegała na przyjmowaniu prawa niemieckiego, podstawowego zwodu niemieckiego prawa zwyczajowego pisanego (zwierciadła saskiego z I połowy XIII w.Zwierciadło obejmowało zagadnienia ustroju, prawa sądowego - prywatnego, karnego i procesowego). Źródłem prawa miejskiego - pouczenie wydawane przez Magdeburg dla niektórych miast polskich (dla Wrocławia 1261, 1295) Zbiorem prawa miejskiego w Polsce były tzw. Weichbule magdeburskie obejmujące ustrój sądów itd. Dla Krakowa ułożył je w XIV w. Konrad z Opola. W wątpliwych przypadkach sądowych zasięgano w Magdeburgu orzeczenia sądu tzw. ortyle. Już po zjednoczeniu Polski dla podkreślenia suwerenności państwa i zapobieżeniu praktyce odwoływania się do Magdeburga, Kazimierz Wielki powołał w 1356 sąd wyższy prawa niemieckiego - sąd leński dla małopolskich wójtów, sołtysów z dóbr królewskich. Sąd 6 miast - Sąd Królewski (Kraków, Kazimierz, Bochnia, Wieliczka, Sęcza i Olkusza) - instancja odwoławcza od orzeczeń innych sądów wyższych.

3. Recepcja wzorów organizacji ustroju miejskiego. Wzorem był Magdeburg (lub Halle) a na północy Polski Lubeka (w strefie bałtyckiej). Bezpośrednio Magdeburg lub za pośrednictwem Chemna (tzw. prawo chełmińskie). Bezpośrednio Halle lub za pośrednictwem Środy Śląskiej ( tzw. prawo średzkie).

Recepcja wzorów organizacji ustrojów miejskiego była zbliżona do recepcji wzorów wsi. Zasadźca zostawał wójtem o szerokich kompetencjach:

• 
  
  miał władze administracyjno - sądową

• sądził współ z ławą

• mógł orzekać w sprawach zagrożonych karą smierci i karą okaleczenia

Na wzór Magdeburga powstała rada miejska we Wrocławiu w 1261 r. Na czele rady stanął burmistrz. Rada była organem ustawodawczym (częściowo sądowym) i wydawała wilkierz dotyczący organizacji rzemiosła miejskiego. W miastach powstawały cechy jako organizacje zawodowe wolnych rzemieślników jednej branży lub kilku pokrewnych. Cech był organizacją pomocy wzajemnej, bractwem religijnym i pełnił funkcje obronne w wypadku oblężenia miasta (straty dla cechów).

Miasto było z reguły wyjmowane spod władzy kasztelanów i otrzymywało własny sąd, złożony z mieszczan. Przewodnictwo nad sądem sprawował dzidziczny funkcjonariusz, zwany wójtem lub sołtysem, zazwyczaj wybierany spośród mieszczan przez pana miasta i pozostający jego lennikiem. W żadnej mierze nie można uważać wójtów-sołtysów za głowy miejskiego samorządu. Członkowie ławy (sądu miejskiego) - ławnicy, mianowani najpierw przez pana miasta w porozumieniu w wójtem-sołtysem, następnie uzupełniali się przez kooptację.

Dopiero z czasem obok wójta-sołtysa, przedstawiciela pana miasta (zazwyczaj księcia), pojawiła się władza złożona z reprezentantów wybieranych przez mieszczan (oczywiście pełnoprawnych, posiadających nieruchomości i płacących podatek miejski, tzw. szos). Tworzą oni radę miejską, skąd też w Polsce nazywano ich “rajcami”.

Skład ich nie był stały, podobnie jak i sposób rekrutacji. Na ich czele spotykamy przewodniczących, zwanych z niemiecka burmistrzami. W silniej rozwijajacych się miastach rada miejska, złożona z najbogatszych mieszczan, odgrywała z czasem coraz większą rolę, ograniczając znaczenie wójta-sołtysa i dążąc do zupełnego wyeliminowania tego książęcego przedstawiciela z zarządzania sprawami miejskimi. Na ogół to się udawało i sprawa kończyła się wykupem wójtostwa przez radę miejską. Odtąd zamiast wójta książęcego sądem ławniczym kierował urzędnik wyznaczony przez radę miejską, noszący też zazwyczaj miano wójta, ale oczywście nie mojący wiele wspólnego ze swym dostojnym poprzednikiem.

Rolnictwo - niska efektywność, najważniejsza gałąź produkcji; (80 - 90% ludzi); wynikało to z prymitywnej technologii;

trójpolówka - dzielenie ziemi na trzy pola (niwy): a) zboże b) ozime c) ugór;

metoda wypaleniskowa - zajmowanie obszaru, karczowanie lasu, palenie resztek, jest nawóz, dzięki temu była żyzna gleba, to prowadziło do koczowniczego trybu życia;

dwupolówka - a) zboże b) ugór

technika - prymitywna

narzędzia - motyka (socha), cep (do młucenia), żarna (starożytność - ręczne żarna), młyn wodny, wiatrak;

efektywność była uzależniona od warunków atmosferycznych itp.

Chłopi - nie byli niewolnikami, ale byli chłopami poddanymi (nie byli narzędziamimówiącymi); byli w sytuacji pośredniej (przypisani do danej ziemi, nie mogli się przemieszczać);

Trzy aspekty poddaństwa chłopów:

- zależność osobista (istota poddaństwa)

- sądowa (władzę sądowniczą nad chłopem miał jego pan - sądownictwo patrymorialne)

- gruntowa (chłop musiał płacić (świadczyć) rentę)

Własność - nie wiadomo kiedy ten termin pojawił się; instytucja związana z cywilizacją ludzką; jest bezwarunkowa i niepodzielna.

W gospodarce feudalnej własność ziemi była podzielna (chłop i jego pan) i warunkowa (pan miał obowiązek bronić chłopa, a ten miał obowiązek mu płacić za to rentę - powinność stanowa)

Trzy formy renty:

- naturalna (ustalone ile chłop miał zanieść na dwór; nie musiały być to pieniądze);

- odrobkowa (pańszczyzna) - chłop idzie na pańskie ple ze swoimi narzędziami i wykonuje całą robotę;

- czynsz (opłata pieniędzmi) - możliwe gdy mamy do czynienia z towarem, czynnikiem i pieniądzem

System pól otwartych - pole jest moje ale trochę otwarte dla innych (ma do tego prawo ktoś inny).

11. Przywileje szlacheckie i ich wpływ na ustrój wsi polskiej

Jedną z głównych przyczyn wewnętrznych powstania folwarku było narastanie znaczenia polityczno - gospodarczego szlachty, która uzyskiwała przywileje w XV w.

1355 - Ludwik Węgierski obiecał, że:

6. nie będzie pobierał podatków nadzwyczajnych poza normę zwyczajową

7. nie będzie korzystać ze stacji w dworach feudała

8. będzie wynagradzać straty wojen zagranicznych

1374 - Ludwik Węgierski - przywilej koszycki:

• uwolnienie szlachty od PORADLNEGO, tzw. wykupienie szlachty z niewoli (ustalił symboliczną opłatę jako symbol zwierzchniej władzy)

• ograniczył obowiązek szlachty w budowie zamków

1422 - przywilej czerwiński (Ludwik Węgierski):

• król nie będzie konfiskował majątku bez wyroku sądu

1454 - przywilej nieszawski:

• nie można uchwalić nowych praw i pospolitego ruszenia bez odwołania się do sejmików

Przywileje nieszawskie podbudowały rozwój demokracji szlacheckiej. Szlachta wykorzystała je do pogorszenia sytuacji włościan i mieszczaństwa, przede wszystkim jednak do umacniania wyzysku i ucisku chłopa.

1423 - rozwojowi folwarku szlacheckiego sprzyjał przywilej warecki:

4. zezwalał szlachcie na wykupywanie sołectw i usunięcie sołtysa. Proces ten trwał przez około 150 lat.

1563 - sejm w Piotrkowie:

• wydano akt zmuszający sołtysów do sprzedaży sołectw

• w ręce szlachty przechodziły: ziemia sołtysa i władza sądowniczo - administracyjna.

12. Obciążenie feudalne chłopów

W końcu XV w. szerzyła się tendencja do ograniczaenia przez szlachtę wolności osobistej chłopa i na przełomie XV - XVI w. doprowadzono do wmiany w stanowisku prawnym chłopów na drodze ustawodawczej, a następnie przez codzienną praktykę.

Problemem ściśle związanym z powstaniem gospodarki folwarcznej była PRACA PAŃSZCZYŹNIANA, na kórej oparty był folwark. Powstanie pańszczyzny było uwarunkowane wzrostem poddaństwa chłopów. Odrzucono przypuszczenie, że pańszczyzna wzrosła (od określonej w przywilejach lokacyjnych) wobec spadku wartości pieniądza.

Tendencja kształtowania się folwarku odbiła się:

• na uwarstwieniu ludności wiejskiej

• na powinnościach wobec dworu

ujemyn skutkiem były:

4. wzrost ciężarów feudalnych

5. coraz większa zależność chłopa od pana

Formy zależności:

• poddaństwo OSOBISTE - ograniczenie wolności osobistej. Ta forma zależnośći jest najważniejsza - z niej wynikały inne formy

• poddaństwo GRUNTOWE

• poddaństwo SĄDOWE

1496 - Konstytucja Piotrkowska stanowiła, że żaden poddany chłop nie może opuścić wsi bez zgody pana feudalnego. Zgody zazwyczaj pan nie udzielał, bo chłop był przywiązany do ziemi.

1520 - sejm dał szlachcie prawną możliwość egzekwowania pańszczyzny: przynajmniej dzień w tygodniu. Później jej wysokością zajmowała się szlachta (włącznie ze sprawami sądowymi).

Gospodarstwa rozpadają się na

XV - zachodzą zmiany w zakresie powinności włościańskich. Niewielkie folwarki dziedziców, pod względem gospodarczym były luźno powiązane z określonymi wsiami: uprawiano je pracą - nie własną - tylko parobków lub małorolnych specjalnie tan osadzonych.

1454 - przywilej nieszawski:

• nie można uchwalić nowych praw i pospolitego ruszenia bez odwołania się do sejmików

Przywileje nieszawskie podbudowały rozwój demokracji szlacheckiej. Szlachta wykorzystała je do pogorszenia sytuacji włościan i mieszczaństwa, przede wszystkim jednak do umacniania wyzysku i ucisku chłopa.

1423 - rozwojowi folwarku szlacheckiego sprzyjał przywilej warecki:

• zezwalał szlachcie na wykupywanie sołectw i usunięcie sołtysa. Proces ten trwał przez około 150 lat.

13.Rzemiosło.

W miastach pracowali rzemieślnicy. Byli zrzeszeni w „cechach” mających monopol na działalność gospodarczą. Nie każdy mógł się do „cechu” dostać. Produkcja rzemieślnicza była ograniczona ze względu na skalę, technikę. Ten kto próbował na własną rękę miałby pewne represje ze strony miasta.

Od XII - XIII w rósł popyt, a cechy krępowały rozwój gospodarczy. Powstawali partacze - pracowali niezależnie od miasta i „cechów” (byli niezrzeszeni). Pracowali na przedmieściach (jurydykach) - nie sięgała tam administracja i były to prywatne ziemie szlacheckie.

Powstało także chałupnictwo (nakład) w XII - XIII w. w płn. Włoszech, Flandrii. Pojawił się przedsiębiorca (nakładca), który zleca rzemieślnikom albo chłopom wykonanie jakiejś pracy (np. przędzalstwo) - zapłata w pieniądzach, lub w części tego towaru. Pracowali u siebie w chałupach, na swoim sprzęcie, tylko surowiec był nie ich. Więcej ludzi było zatrudnionych w produkcji (jej wzrost). Był to wyłom z „cechostwa”.

Kolejnym wyłomem była manufaktura (XVII w.). Tworzono prymitywną fabrykę, gdzie pracowali pracownicy na maszynach i z surowcem właściciela tej fabryki. Właściciel miał wszystkich na oku (sprzężyste zarządzanie) nie trzeba dowozić towaru; podział pracy (biegłość - wzrost wydajności). Upowszechniły się wtedy, gdy pojawił się masowy rynek zbytu na tanie towary dla dużej ilości ludzi. Taka produkcja mogła obsługiwać potrzeby:

- konsumpcyjne - powszechnego użytku dla ludzi (papier, skóry), produkcja na długie serie - manufaktury mieszczańskie

- państwo - armia - duża cząść armii to piechota (rozwija się broń palna) z poboru

- magnackie - eleganckie produkty wykorzystywały najemną siłę roboczą specjalistyczną oraz chłopów pańszczyźnianych, przynosiły straty - płytki rynek.

14. Organizacja i zakres wymiany towarowej na ziemiach polskich

Charakterystyczną cechą dla ustroju feudalnego była reglamentacja obrotu towarowego (pod tym względem feudalizm stanowił etap pośredni między początkowymi formami wymiany handlowej z okresu rozpadu wspólnoty pierwotnej a rynkiem doskonałym - właściwym okresowi kapitalizmu.

Upowszechnienie się gospodarki czynszowej spowodowało wzrost produkcji towarowej wsi. Bogacący się właściciele ziemscy stawali się coraz częstszymi odbiorcami produkcji rzemiosła miejskiego. Z kolei renta opłacana w pieniądzu zmuszała chłopów do sprzedaży części swej produkcji w mieście. Za uzyskane środki finansowe mogli oni kupic narzędzia rolnicze i przedmioty domowego użytku. Z drugiej strony rosnący popyt rozwijających się miast na żywność oraz surowce dla rzemiosła (drewno, smołę, wosk, skóry, wełnę i inne)był czynnikiem stymulującym rozwój towarowego rolnictwa. Na postęp gospodarki towarowej wywarła duży wpływ polityka Kazimierza Wielkiego, który usilnie popierał rozwój gospodarczy kraju zwłaszcza miast, rzemiosła i handlu. Mimo rozwoju gospodarki towarowej w znacznej części kraju większość gospodarstw w kaju zachowało cechy gospodarki naturalnej, zaspakajając we własnym zakresie swoje podstawowe potrzeby.

W wymianie towarowej zasadnicze (podstawowe) znaczenie odgrywał HANDEL WEWNĘTRZNY (przynosił wprawdzie mniejszy zysk niż zagraniczny, ale zdecydowanie przeważał pod wzgledem wielkości obrotów i udziału w zaspokojeniu potrzeb ludności). HANDEL WEWNĘTRZNY opierał się na HANDLU LOKALNYM, którego zasadniczą podstawą obrotu towarowego była wymiana między miastem a otaczającym regionem wiejskim. Wieś (chłopi, szlachta) dostarczała do miasta żywność i surowce pochodzenia rolniczego, kupowali zaś wyroby rzemieślnicze i inne produkty (sól, śledzie itp.) sprowadzane przez kupców nieraz nawet z dalekich stron. Odbiorcy produktów wiejskich a zarazem producenci miejscy występowali jako strona zorganizowana, ustalajaca ceny i warunki transakcji, toteż wymiana przynosiła korzyści przede wszystkim miastom, była formą eksploatacji wsi przez miasto.

Do połowy XV w. jednak, w związku z dużym jeszcze zakresem samowystarczalności gospodarczej wsi na ziemiach polskich i stosunkowo słabym rozwojem osiedli miejskich zakres wymiany towarowo - pieniężnej między wsią i miastem był ograniczony.

W samym mieście wymianę prowadzono:

• w warsztacie majstra

• w zakupionych lub wynajętych przez niego w tym celu jatkach, ławach (najczęściej pod ratuszem) oraz kramach kupieckich, gospodach, karczmach itd

• na targach tygodniowych (na placu targowym) - odbywały się raz w tygodniu w większych miastach dwa razy

• w domach mieszczan (handel obnośny)

• na jarmarkach - niemal każde miasto jednocześnie z lokacją było wyposażone w przywilej organizowania jarmarków - zazwyczaj 2-5 razy w roku. Na czas jarmarków przypywali do miasta bogaci kupcy z Polski i z zagranicy oraz drobniejsi detaliczni kupcy - kramarze, którzy posiadali stały kram w wiekszym mieście, rozwozili jednocześnie towary na targi w mniejszych miastach podtrzymując łączność między rynkami lokalnymi.

Obok handlu lokalnego funkcjonował handel krajowy, który polegał na rozprowadzeniu produktów wytwarzanych jedynie w niektórych rejonach lub produktów obcych, sprowadzanych tylko przez kupców znaczniejszych miast, na które było zapotrzebowanie w całym kraju (najbardziej poszukiwane - sukno i sól).

Feudalny rynek towarowy był rynkiem niedoskonałym to znaczy nie dochodziły tu w pewnym zakresie do głosu prawa popytu i podaży. W szczególności:

1. feudalna eksploatacja chłopa przez pana ograniczała swobodny kontakt ludności chłopskiej z rynkiem

2. cła wewnętrzne i myta wyznaczone przez właścicieli dróg i mostów, przez władze miejskie oraz władców terytorialnych utrudniały swobodny przepływ towarów

3. na rynku miejskim istaniły dodatkowe utrudnienia i opłaty (m.in. opłaty targowe); swobodny obrót towarowy był też hamowany przez instytucje wagi miejskiej, która w wielu przypadkach, zwłaszcza gdy wydzierżawiono ja w ręce prywatne, przybierała charakter czysto fiskalny

4. miasto wyznaczało jednostronnie ceny swoich towarów, natomiast o cenach produktów wiejskich decydowała ich każdorazowa podaż

5. monopol cechowy obejmował również strefę zbytu, to utrudniało wolną sprzedaż rynkową produktów rzemiosła - np. w czasie odpustów i innych uroczystości, także w czasie jarmarków, cechy limitowały produkcje piekarzy, piernikarzy i niektórych innych warsztatów - chodziło tu o to aby uniknąć nadprodukcji i nie dopuścić do odbniżenia ceny produktów.

Także kupcy występowali jako grupa zorganizowana. Tworzyli własne zrzeszenia na wzór cechów rzemieślniczych, organizowali współne wyprawy po towar zamiejscowy.

TRANSPORT napotykał w okresie średniowiecza rozliczne trudności. Jako koszt poważnie podniosły wspomniane już cła wewnętrzne, najczęściej o charakterze przewozowym, to znaczy pobierane niezależnie od kierunku,w którym szedł towar, oraz inne opłaty. Techniczne warunki przewozu były bardzo uciążliwe. Posługiwano się w dużej mierze wozami zaopatrzonymi w koła bose, tj. nie okute; rozpadały sie one przy lada okazji. Zwierzęta pociągowe, na ogół słabe, a często nieodpowiednio zaprzęgnięte, nie były w stanie uciągnąć większego ładunku. Drogi znajdowały się przeważnie w bardzo złym stanie, ich sieć była jeszcze słabo rozwinięta. Bezpieczeństwo na drogach pozostawiało wiele do życzenia.

Największe znaczenie na ziemiach polskich miały dwa szlaki handlowe; jeden biegł znad Morza Czarnego przez Lwów, Kraków do Wrocławia i dalej do Magdeburga i innych miast niemieckich, drugi z południa przebiegał przez Kraków, Łęczycę, Toruń do Gdańska. Inne drogi miały mniejsze znaczenie. Kupców obowiązywał przymus drogowy; nie wolno było im obchodzić komór celnych i miast leżących na głównym szlaku. Niektóre z tych miast uzyskały w XIII i XIV w. prawo składu, to znaczy kupiec jadący przez dane miasto z towarem musiał się zatrzymać na kilka lub kilkanaście dni i wystawić towar na sprzedaż. Było to tzw. wzgledne prawo składu. Bardziej uciążliwy dla kupca był bezwzgledny przymus składowy; w tym wypadku kupiec musiał sprzedać cały posiadany towar, nie wolno mu było udac się z nim w dalsza podróż. Bezwzględne prawo składu w stosunku do niektórych towarów uzyskiwały w różnym czasie miasta Wrocław, Toruń, Kraków i Lwów. Uprawnienia składowe okazały się poważnym hamulcem wymiany handlowej.

Prawo o gościach, które polegało na zakazie handlu w danym mieście pomiędzy sobą przez kupców z innych miast. Miało to na celu zmniejszenie zdolności konkurencyjnej obcego kupca i oddanie w ręce miejscowych monopolu handlu.

15. SYSTEM SKARBOWY

Podateki miały początkowo charakter doraźny, nakładane były przez panujacego według jego uznania. W miarę wzrastania potrzeb skarbu królewskiego stawały się dla szlachty coraz bardziej uciażliwe. Rozbicie dzielnicowe przyniosło poważne uszczuplenie dochodów państwa ( nadanie immunitetów zmniejszyło do niewielkich rozmiarów niegdyś rozległych powinności prawa książęcego; nadanie ziemi na rzecz Kościoła, moznowładców i rycerstwa okroiło bardzo znacznie majątki ksiażęce - od XV w. zwane królewszczyznami).

Kazimierz Wielki rozpoczął walkę o wzrost dochodów państwa. Wpływy do skarbca:

• podstawowym źródłem dochodów stały się majątki królewskie (zwłaszcza po wprowadzeniu prawa niemieckiego i zagospodarowaniu zeludnych terenów). Duże znaczenie miała rewindykacja zagarniętych w czasie zamieszek majątków panującego (za Kazimierza Wielkiego). Do XV w. ustaliły się następujące formy korzystania z dóbr ziemskich - królewszczyzn:

1. dzierżawienie za określoną kwotę pieniężną, rzadko dodatkowo pewne ilości produktów w naturze

2. zarząd własny (samorząd starostów, królewskich urzędników administracyjnych w Małopolsce tzw. wielkorządców) z określonym wynagrodzeniem dla zarzędcy i obowiązkiem wyliczania się ze wszystkich dochodów

3. gołe dozywocie - w nagrodę za zasługi dla państwa lub panującego dawano pewne majatki w odżywotnie posiadanie bez zadnych obciążeń na rzecz skarbu państwa (popularne za Władysława Jagiełły i Władysława III)

4. zastaw wierzycielom w zamian za udzielone pożyczki. Niektóre zastawy trzeba było wykupić przez zwrot pożyczonej kwoty. Inne bez tego po określonym czasie wracały do monarchy, nie trzeba było ich wykupywać (dochodem pozyczającego były dochody jakie dane ziemie przyniosły w czasie trwania długu)

bardzo poważne źródło dochodu - regalia

dochody z ceł (ożywienie handlu)

dochody z mennicy (związane z pogorszeniem monety)

Kazimierz Wileki wprowadził poradlne od wszystkich łanów chłopskich. Łany uprawiane bezpośrednio na rachunek panów feudalnych były wolne od podatku. Poradlne miało wielkie znaczenie dla budżetu państwa. Jednakże Ludwik Węgierski, chcąc zdobyć poparcie szlachty dla swych planów dynastycznych, wydał w 1374 r. przywilej koszycki, którey zmniejszał poradlne z dóbr szlacheckich do 2 gr z łanu. W roku 1381 podobną obniżkę uzyskało duchowieństwo świeckie; dobra klasztorne miały płacić po 4 gr od łanu chłopskiego. W wyniku tych wmian już za Władysława Jagiełły pojawiła się konieczność uzyskiwania zgody szlachty na podatek nadzwyczajny - pobór, uchwalony po raz pierwszy w 1404 r., co miało donosły wpływ na dlasze kształtownie się ustroju pańswta. Wszystkie te koncesje zostały w 1454 r. ukoronowane statutami nieszewskimi Kazimierza Jagiellończyka, zapewniającymi szlachcie wśród innych stanów szczególnie uprzywilejowane stanowisko.

odpowiednikiem poradlnego w miastach był SZOS (podatek proporcjonalny od majątku ruchomego i nieruchomego, z reguły wynosił 4-16% oszacowanej wielkościcałego majątku)

nadzwyczajny podatek od duchowieństwa zwany pomocą (subsidium charitativum). Od czasu do czasu Kazimierz Wielki dzięki zręcznej dyplomacji uzyskiwał od papieża pod pozorem walki z Tatarami przekazanie dziesięciny papieskiej z terenów Polski, a nawet świętopierza.

Różne daniny ludności żydowskiej

kary i opłaty sądowe.

Nie było podziału Skarbu na królewski i państwowy.

• Z dochodów państwa opłacano zarówno potrzeby króla i jego rodziny (szczególnie koszty utrzymania dworu i licznych rezydencji)

• oraz wydatki ogólnopaństwowe, zwłaszcza:

• wydatki na obrone państwa:

• na budowę i utrzymanie zamków

• na żołd (od początku XV w. wzrosło znacznie wojsk zaciężnych płatnych ze skarbu państwa); również szlachta podczas pospolitego ruszenia w chwili przekroczenia granicy państwa (zgodnie z przywilejem koszyckim) musiała otrzymać żołd.

• Dyplomacja - zwłaszcza dalekie a częste poselskie. Urzędnicy mieli uposażenie w dobrach ziemskich lub otrzymywali część dochodów z żup solnych, ceł, opłat targowych itp.

Za czasów Kazimierza Wielkiego została przeprowadzona centralizacja skarbu królewskiego. Przez pewien czas w poszczególnych księstwach tytularni skarbnicy - ale właściwy zarząd skarbem królewskim - skarbnik królewski. W 1361 król (z niewiadomych przyczyn) zlikwidował urząd skarbnika odtąd skarb w rękach poskarbiego.

15. SYSTEM PIENIĘŻNY

Pieniądz jako środek płatniczy na ziemiach polskich znany był już w czasach prechidtorycznych - wykopaliska.

Mieszko I bił własną monetę - srebrny denar.

Prawo bicia monety przysługiwało panującemu (ale od XIV w. wydzierżawiali oni najczęściej mennice przedsiębiorcom prywatnym np. spośród mieszczan królewskich). W okresie rozbicia dzielnicowego (XIII) przywilej bicia monety stał się udziałem władców dzielnicowych. Nadużywano do psując monetę, czyli zmniejszając w niej zawartość srebra. Dlatego dotychczasowa moneta nie mogła spełniać swego zadania w warunkach coraz silniejszego rozwoju międzynarodowych kontaktów handlowych Polski. Zastępować ją zaczęła obca moneta.

W XIV w. w kraju w obiegu były monety:

• tzw. szerokie grosze praskie

• monety brandenburskie

• monety krzyżackie

• monety węgierskie

• floreny

• dukaty

W przeciwieństwie do monet srebrnych dukaty i floreny zawierały stale tą samą ilość złota, co wzmacniało ich znaczenie w handlu miedzynarodowym.

Władysław Łokietek na wzór czeskiego grosza wprowadził nowe denary, wkrótce po koronacji (1320). wypuścił dukaty polskie w niewielkiej ilości (w praktyce w tym okresie Polska obywała się bez własnej złotej monety).

Kazimierz Wielki przeprowadził reformę systemu pieniężnego (koniec epoki denarowej, XIV w.). Rozpoczyna się epoka groszowa. Podstawą nowego systemu była 1 grzywna krakowska.

grzywna krakowska = 48 groszy

1 grosz = 12 denarów

Oprócz grzywny używano jako jednostki przeliczeniowej kopy groszy = 60 groszom. Stabilizacja pieniądza nie trwała jednak długo; stopniowo i w groszach zaczęto zmniejszać zawartość srebra. Grosze polskie nie zdołały wyprzeć z obiegu leprzych groszy czeskich. Grosze praskie uzyskiwały nadwyżke kursu ponad ich wartość nominalną będącą obok spadku kursu poniżej wartości nominalnejprzedmiotem spekulacji giełdowej. Zjawisko to za czasów Kazimierza Wilekigo było surowo karane - konfiskatą majątku a nawet śmiercią.

Rozwój życia gospodarczego (gospodarki towarowo - pieniężnej) wymagał uporządkowanego systemu monetarnego. Wobec istnienia licznej krajowej monety dotychczasowy system opierał się na zagranicznych pieniądzach (srebrnych i złotych).

Własną monetę bili książęta od czasów Mieszka I (charakter raczej prestiżowy), ale od Bolesława Śmiałego (1040-1081) upowszechniła się moneta polska (wiązała się z rozwojem wymiany na targach). Wtedy ustaliła się waga polskiej grzywny = 213 g srebra (240 denarów).

W ciągu XIII w. prawo bicia monety uzyskali w przywilejach:

• niektórzy biskupi

• niektórzy opaci

• miasta:

• Lwówek Śląski

• Góra

• Wrocław

• Brzeg

Na Śląsku pojawił się tzw. kwartruk - dwustronnie bity pieniądz.

16 i 52. Przebieg procesu grodzeń w Anglii i jego konsekwencje

Przebudowa feudalnej struktury (…….) najwcześniej i najpełniej dokonała się w Anglii. Do zmian w tej dziedzinie przyczynił się zarówno rozwój handlu jak i radykalizacja mas chłopskich. Proces likwidacji stosunków pańszczyźnianych szedł w Anglii e parze ze zjawiskami koncentracji ziemi. Na skutek wyższego w XIII-XIV wzrostu cen wełny od cen zboża właściciele ziemscy (landlordowie) zaczęli w celu zwiększenia swych dochodów zamieniając pola uprawne na pastwiska dla hodowli owiec. Wzrost opłacalności produkcji wełny spowodował ogrodzenie przez panów feudalnych dotąd otwartych pól, które było charakterystyczną ceną ewolucji systemu agrarnego w Anglii. Proces grodzenia oznacza indywidualizacje posiadania ziemi. Przechodzenie od feudalnej formy własności podzielonej na grunty użytkowane przez dwór i chłopów do nowego rodzaju własności opartej na wyłącznym posiadaniu stanowiła przesłankę ukształtowania się stosunków kapitalistycznych w rolnictwie angielskim. Zamianę pól uprawnych na pastwisko dokonywali Ne tylko Landlordowie, lecz również bardziej zamożni chłopi, dzierżawcy w celu intensyfikacji hodowli owiec i jedni i drudzy przeprowadzali scalenie rozdrobnionych gruntów rolnych. W miarę wzrostu zapotrzebowania na wełnę proces grodzeń rozszerzał się także na ziemie gminne, które służyły wszystkim mieszkańcom majątku pana feudalnego jako pastwiska dla bydła.
Dla mało rolnych chłopów proces grodzenia pól otwartych i wspólnot gminnych oznaczał znaczne pogorszenie materialnego położenia zagrożone ekonomiczna ruina. Masy drobnych, oraz bezrolnych chłopów stanowiły opór dla grodzeń, uciekając się nawet do zbrojnych wystąpień przeciwko landlordom. Pod wpływem chłopskich protestów parlament angielski wydał w 1598 ustawę zabraniającą dalszego scalania gruntów i likwidacji ziem gminnych- nie było to jednak przestrzegane z tego względu większość zrujnowanych ekonomicznie chłopów udawało się w poszukiwaniu pracy do miejskich ośrodków przemysłowych zasilając szeregi robotników fabrycznych. Proces grodzeń spowodował zubożenie chłopów.

18. Przyczyny odkryć geograficznyh i podbojów kolonialnych

18.Przyczyny odkryc gograficznych

• decydujący był postęp techniczny w żegludze morskiej. Od XII w. ulepszony ster (stewa tylna steru zastąpiła wiosło sterowe). Busola magnetyczna prawdopodobnie zapożyczona z Chin za pośrednictwem Arabów - ograniczyła konieczność domyślania się pozycji tatków. Kompas. Astralogium i kwadrat - pojawiły się przyrządy do obserwacji z plecami zwróconymi do słońca

• trzy okręty: cztero- i pięciomasztowe o kombinowanym ożaglowaniu czworokątnym i łacińskim, które były w stanie żeglować pod wiatr zastąpiły galery wiosłowe wyposażone w pomocnicze żagle używane w handlu morskim w średniowieczu. Statki budowano większe, podatniejsze na manewrowanie, bardziej zdatne do żeglugi i o większej ładowności, co umozliwiało dłuższe podróżowanie

• orientację na morzu umożliwiały coraz dokładniejsze mapy wód okalających Europę i Afrykę północną (kartografia- domena włochów później hiszpanów). XII w. pojawiły się również atlasy - 8 kartek. XV - posuwali się coraz dalej na południe wzdłuż wybrzeży Afryki.

• Henryk Żeglarz - młodszy syn króla Portugalii - poświęcił życie eksploracji wybrzeży afrykańskich - uważał, że w nowo odkrytych krajach są chrześcijanie i że będzie można sprowadzać tam towary. Chciał się dowiedzieć jak daleko sięga władza niewiernych i wierzył, że jakis władca zechce pomóc w walce z niewiernymi:

• rozszerzyć wiarę

• potrzeby gospodarcze skłaniały do wypraw. Towary wschodnie: korzenie, tkaniny jedwabne, przyprawy były poszukiwanym towarem. Handel ze wschodem - cały szereg trudności:

• pośrednictwo arabów i turków było bardzo kosztowne.

• XV w. na skutek rozpadu państw mongolskich doszło do ograniczenia handlu Europy z Chinami i Indiami. Antagonizmy państw chrześcijańskich z Turkami spowodowały załamanie się handlu odbywającymi się szlakami komunikacyjnymi Azji Mniejszej i Persji.

• XIV - pierwszy etap intelektualnego przebudzenia Europy; wzrost ciekawości człowieka, cheć poznania nowych niezbadanych części nowego świata.

• Pierwsza połowa XV w. - heliocentryczna teoria Kopernika. Stopniowo upowszechniło się przekonanie, że ziemia jest okrągła - poglądu powszechnego w starożytności. Myślano, że jest znacznie mniejsza niż jest w rzeczywistości.

• Ludzie myśleli, że na ziemi jest znacznie więcej lądów niż wód

• Przesłanki społeczne, polityczne i religijne, w tym znaczny przyrost ludności europejskiej, chęć ucieczki przed prześladowaniami, narodowe ambicje, rządza przygód i sławy, pragnienie nawracania na chrześcijaństwo.

• XV w - reconquista - wyzwolenie Hiszpanii z rąk Arabów. 1492 - upadek ostatniej twierdzy mauretańskiej - Grenady - walka z Arabami - 5 wieków; powstanie warstwy tzw. HIDALGÓW drobnej szlachty zajmującej się wojną - z nich zaczeli rekrutować żeglarze.

19 i 56. Skutki europejskiej ekspansji kolonialnej.

Geneza europejskiego kolonializmu sięga schyłkowego okresu Średniowiecza przygotowania do ekspansji kolonialne wpisały się z rozszerzeniem kontaktów handlowych Europy ze wschodem. Zakres tych kontaktów powiększył się już w dobie wypraw krzyżowych i dalekich podróży w głąb kontynentu azjatyckiego. Rodziły one coraz większe pragnienie i odkrycia badania nieznanych dotąd części kuli ziemskiej

Do poznania wszystkich Kudów i obszarów naszego globu skłaniała filozofii i kultura epok renesansowych.

W okresie pięciu wieków walk z Arabami wytworzyła się w Hiszpanii warstwa tzw. hidalgow drobnej szlachty zawodowo zajmującej się wojna. Po zwycięstwie nad Arabami z pośród pozbawionych źródeł dochodów hidallgów zaczęli rekrutować się żeglarze oraz późniejsi zdobywcy urzędnicy kolonialni.

Podboje kolonialne zapoczątkowali Portugalczycy. Henryk Żeglarz zorganizował wyprawę na Azory, maderę, i Wyspy kanaryjskie, dotarli również do Wysp Zielonego Przylądka, wybrzeży Gwinei. Po przybyciu do Portugalii…. Pierwszej flotylli statków wiozących złoto i niewolników otrzymali oni sankcje papieska na posiadanie wszystkich nowo odkrytych terytoriów w Afryce./ 1472-Tanger//1492 zatoka Gwinejska/ 1488 Przylądek dobrej Nadziei/

Jeszcze większe sukcesy przyniosły wyprawy hiszpańskie Krzysztofa Kolumba i konkwistadorów. Odkrycie przez Kolumba: Kuby, jamajki, Trynidadu, wybrzeża Wenezueli, Hondurasu i Kostaryki, czyli tzw. Nowego świata. Kolonizacja Nowego świata rozpoczęła się na początku XVI w. Najpierw łupem przez konkwistadorów pod władzą Hermana Cortesa padło państwo Azteków w latach '30 i '40 wieku XVI. F. PIzarro podbił państwo Inków. Hiszpania opanowała również części Ameryki PN i Chile, Amerykę Pd (z wyjątkiem Brazylii i Gujany, Amerykę Środkowa.

Sukcesy kolonialne Hiszpanów były spowodowane przewaga militarna nad wojskami tubylców (Indian)

Sprzeciw Portugalczyków na hegemonii Hiszpanów w Ameryce- układ w Tordesillos w 1494- linia demokracyjana przebiegała z północy na południe przez ocean atlantycki. Na zachód od linii- tereny ekspansji i kolonizacji hiszpańskiej na wschód- tereny Portugalii.

Holandia konkurowała z Portugalia o wpływy handlu z państwami Azji południowej i Pd-Wsch. Założono pierwsza holenderska faktorie w księstwie Dżakarta na Jowie. Zawładnęli Molukami.

Francja posiadała pierwszeństwo w handlu n afrykańskich wybrzeżach Morza Śródziemnego

Anglia- początkowo tylko wyprawy korsarskie. Anglicy zawarli również umowę z Sułtanem na Sumatrze, grabiąc przy tym napotkany statek portugalski z ładunkiem korzeni. Pierwsza faktoria Angielska w Indiach wojny angielsko- holenderskiej, której przyczyna było wydanie przez Cromwella tzw. Aktu Nawigacyjnego-1651- przeznaczającego angielskim kupcom wyłączne prawo handlu z koloniami. Towary do kolonii Brytyjskich można przywozić jedynie na statkach angielskich

Początki kolonizacji w Ameryce PN wiązały się z wydaniem przez króla Jakuba I edyktu przyznającego wszystkim prawo własności ziemi, zakładania osad

Traktat a Uterchecie-1713- Anglicy zdobyli klauzule najwyższego uprzywilejowania w handlu i przewożenia niewolników do kolonii hiszpańskich. W 1654 Portugalia przyznała Anglii prawo handlu z Brazylia i innymi swymi koloniami.

20. Rewolucja cenowa.

Pewien wpływ folwarku szlacheckiego wywarła rewolucja cen, która dokonała się w Europie Zachodniej w XVI w. Ścisłe związki handlowe Polski z wieloma krajami zachodnimi spowodowały, że postępujący tam przewrót cen ogarnął również ziemie polskie. Bilans handlowy polski kształtował się w XVI w. dodatnio dzięki wzmagającemu się eksportowi zboża i drewna, w zwiąku z czym napływały do kraju z zagranicy kruszce szlachetne w postaci grubej monety - złotych dukatów i stebnych talarów. Zwiększający się ponad potrzeby ówczesnej gospodarki krajowej obieg pieniądza powodował jego deprecjację i ogólny wzrost cen. Siłę nabywczą pieniądza osłabiał także import towarów z krajów zachodnioeuropejskiech, nabywanych tam po coraz to wyższych cenach.

Stabilność waluty krajowej zależała więc ostatecznie od koniunktury na eksportowane zboże i produkty leśne. Niska wydajność rolnictwa nie sprzyjała jednak konkurencyjności polskiego zboża w okresach załania koniunktury. Dodatkowe trudności gospodarcze wyniekały z funkcjonowania trzech odmiennych systemów pienieznych w jednym państwie (koronny, pruski i litewski). Unifikacji systemu walutowego podjął się w latach 1526-1528 Zygmunt Stary. Nie udało się jednak do końca przełamać odmienności systemu koronnego i litewskiego. W obiegu funkcjonowały wówczas między innymi dukaty koronne, szóstaki pruskie oraz grosze (koronne i gdańskie). Za panowania Zygmunta Augusta monet koronnych w ogóle nie bito, a obowiązki głównej mennicy państwowej przejęła mennica wileńska.

Z zestawienia ruchów cen wynika większa opłacalność produkcji rolniczej (zbozowo-handlowej) w porównaniu z produkcją rzemieślniczą. Wśród produktów rolniczych najbardziej opłacalna była produkcja zbóż. Szybszy wzrost cen zboża niż towarów przemysłowych stanowił bodziec do zwiekszenia produkcji rolnej, pomnażał dochody szlachty i podnosił jej pozycję ekonomiczną i społeczną.

Szlachta dążyła do wprowadzenia swobody handlowej, ale miała na uwadzę tylko wolność eksportu produktów rolnych. Jednostronne podejście do tej kwestii spowodowało, że nie wykształciła się pełna i konsekwentna doktryna wolnego handlu. Liberalizm handlowy szlachty przejawiał się najsilniej w polityce celnej. Cła miały w Polsce czysto fiskalny charakter, nie były narzędziem polityki gospodarczej państwa. W 1496 r. szlachta została zwolniona od opłat celnych za wywóz towarów wytworzonych w ich dobrach oraz od towarów importowanych na własne potrzeby.

Pewien wpływ na rozwój gospodarki folwarcznej, a w szczególności na konieczność zachowania dodatniego bilansu handlowego, mieli polscy bulioniści (Wojciech Gostkowski, Szymon Starowolski, Stanisław Cikowski i inni). Ich program gospodarczy zmierzał do zachowania agrarnej struktury kraju, ponieważ widzieli w niej istotny warunek utrzymania “wolności” i przewagi politycznej szlachty. Popierali oni zwałszcza gospodarke folwarczną, która była głównym źródłem eksportu. Eksport zapewniał dodatni bilans kruszcowy, a obfitość kruszców - zdaniem bulionistów - potrzebna była do realizacji wojskowych i administracyjnych funkcji szlacheckiego państwa.

21. Powstanie i rozwój giełdy w Antferpii

Jarmarki średniowieczne stawały się coraz częściej niewystarczające wobec nowych wymagań, potrzebne zatem było stałe miejsce spotkań ludzi interesu i ten budynek giełdy w Antwerpii powstał czy giełda już w 1485 r. W 1515 nowy budynek, nowy gmach a ponieważ okazało się to przedsięwzięcie tak wspaniałym sukcesem, od 1527r. zaczęto wznosić nowy gmach zrealizowano to w 1532 r. i często podaje się tą datę mylnie jako date powstania giełdy w Antwerpii, ona funkcjonowała tam już prawie od pół wieku. Według przekazów w ciągu jednego dnia czasami przez gmach giełdy w Antwerpii przewijało się 5 tys. Ludzi. Na bramie widniał wielki napis „Ku pożytkowi kupców wszelkich narodów i …….59.37(rozszyfrujcie to

Gdybyśmy chcieli przekroczyć tą bramę i udać się na jedno z posiedzeń ranne o 10 a wieczorne o 18 musielibyśmy się poddać rewizji, pachołkowie pilnowali żeby nikt nie wnosił broni. Była to uzasadniona ostrożność bowiem często we wcześniejszych czasach przy kłótniach o majątek o pieniądze (jak mawiał Machiavelli „Ludzie o wiele łatwiej przeboleją śmierć ojca niż stratę ojcowizny) ludzie padali zabici czy choćby ranni. Każda nacja, naród miała swoje oddzielne miejsce na giełdzie, jednakże większość transakcji zawierano poza giełdą u notariuszy w kantorach kupców. Na tej giełdzie giełdzie Antwerpii kształtowaly się i rozpadały fortuny zawierano tam ogromne transakcje które decydowały o bogactwie jednych, ale czasami też o nędzy czy ubóstwie innych. Roczny obrót w XVI wieku na giełdzie Antwerpii wynosił ok. 40 mln dukatów to kwota wręcz niebotyczna. W pierwszym rzędzie zawierano tam transakcje finansowe. Niemal wszystkie dwory europejskie miały swoich przedstawicieli na giełdzie Antwerpii po to zeby uzyskać potrzebne (pożyczki ??). Anglicy mieli swojego agenta. Na ogromną kwotę w ciągu kilkunastu lat pożyczki na sumę prawie 2 milionów funtów, większośc tych pieniędzy szła tak naprawdę na zakup uzbrojenia, amunicji, materiału wojennego. Żeby ominąć surowe zakazy jakie panowały, podobnie jak dzisiaj skrzynie z armatami, pistoletami czy amunicją miały niewinne nazwy :jedwab, aksamit, zboże. Mówili o wojnie polityce, gospodarce, nowych odkryciach, właściwie to wszystko było cennym towarem, kto dysponował informacją mógł się bardzo łatwo wzbogacić. Każdy dom bankowy dysponował własną służbą informacyjną i tu dzięki temu powstały pierwsze gazety. Ludzie interesu wykorzystywali różnice kursów kupowali w Antwerpii sprzedawali w Lyonie, Wenecji, Marsylii. Spustoszenie w Antwerpii w drugiej połowie XVI w. w 1585 roku przez Hiszpanów doprowadziło dopiero do upadku tej instytucji.

22. Afera TULIPANOWA

na giełdzie giełdzie Amsterdamie Amsterdamie 1624 r cebulka jednego tulipana kosztowała 1200 florenów - była to suma która wystarczyła aby kupić w Amsterdamie niewielki dom. Ludzie padli ofiarą zbiorowego szaleństwa za byle cebulkę płacono konnym zaprzęgiem, zastawiano srebra. Gorączka trwała dobre 10 lat w 1636r. osiągnęła szczyt a w 1637r. nastąpił krach z dnia na dzień załamały się nadzieje na zysk ceny spadły a wielu ludzi zostało zrujnowanych.

Pożytkowano akumulacje kapitału drobnych fortun oszczędności, do wielu ludzi dotarła możliwość takiej działalności giełdowej, zaczęła normalnie funkcjonować dobra gospodarka towarowa. „Czarny tulipan” - Aleksander Dumas

25,62. Manufaktura

Technika produkcji opierała się nadal na pracy ręcznej (od łac. Minus- ręka i facure- robić). Manufaktura tworzyła duży zakład zatrudniając w większym pomieszczeniu większą liczbę pracowników najemnych. Było to tzw. Manufaktura scentralizowana, czyli właściwa, która wyrosła z manufaktury rozproszonej (zdecentralizowanej)zbliżonej do nakładu. W tym wypadku tylko prace wykończeniowe były wykonywane w wspólnym pomieszczeniu. Manufaktura dawała możliwość zatrudnienia większej niż rzemiosło liczby producentów, w ty pracowników niewykwalifikowanych, oraz kobiet i dzieci. Ze względu na podział pracy wymagano, bowiem od osób zatrudnionych w manufakturach jedynie umiejętności wykonywania prostych i powtarzających się czynności technicznych. Skupienie pracowników w jednym zakładzie pozwalało wreszcie na wprowadzenie większej niż w systemie nakładczym kontroli produkcji przez właściciela manufaktury, oraz szersze wykorzystanie urządzeń mechanicznych. Manufaktury nastawione były na masową produkcje.

Rodzaje manufaktur

M. wytwarzające kosztowne artykuły luksusowe, przeznaczone dla monarchy i arystokracji (lustra, meble, dywany, biżuteria, itd.)

M. gobelinów m. na potrzeby armii (broń, mundury, całego wyposażenia żołnierza)

M wytwarzające dobra powszechne

W Rosji manufaktury posesyjne korzystały z pracy pańszczyźnianej.

27. kameralizm

W historii myśli ekonomicznej niewiele miejsca poświęca się kameralizmowi. Wielu naukowców zalicza go do merkantylizmu, choć każdy z nich podkreśla jego cechy odrębne. Na świecie furory nie zrobił, a to z racji swoich założeń, co do których ekonomiści mają mnóstwo zastrzeżeń.

 

Kameralizm z całą pewnością można nazwać niemieckim nurtem myśli ekonomicznej - powstał, rozwijał się i był praktykowany w Niemczech i Austrii. Podczas, gdy Europa spierała się o wyższości fizjokratyzmu nad merkantylizmem (i odwrotnie), Niemcy zajęli się własną teorią ekonomiczną, wedle której odpowiednie tricki w handlu zagranicznym mogłyby (i powinny) zapełnić królewską kamerę (camera - wł. komnata królewska) odpowiednią ilością złota. Nacisk na "współpracę" w handlu zagranicznym w teorii kameralistycznej przyczynił się w jakiejś mierze do tego, że większość historyków myśli ekonomicznej zalicza kameralizm do merkantylizmu. Istotnie, większość cech mają wspólnych, ale można dostrzec także i pewne mocno dzielące oba nurty różnice.

29, 67. Rewolucja przemysłowa w Anglii

Przechodzenie od rzemiosła i manufaktury do fabryki (produkcja masowa i fabryczna), robotnicy pracują dobrowolnie za daną umową.

Zaistniała w Anglii, ponieważ:

1. Anglia była bogatym krajem, rozwinięta gospodarka towarowo-pieniężna (przeciwieństwo gospodarki naturalnej - na siebie - wytwarzamy produkt i świadczymy usługi aby je sprzedać), stosunkowo wysoka zamożność

2. Stabilizacja polityczna i brak wojen

3. Pojawienie się przedsiębiorców 9mieli pieniądze, które pochodziły głównie z handlu zagr.)

4. Pojawienie się wolnej siły roboczej (pochodzili ze wsi - wyrzuciły ich zmiany z XVI -XVII wieku ze wsi do miasta - zmiana użytkowania ziemi)

5. Znakomity produkt (tkaniny bawełniane), na który był duży popyt. Bawełnę Anglicy sprowadzali na ogół z Indii. Parlament ogłosił dwie ustawy zakazujące sprowadzania bawełnianych produktów na rzecz ochrony rodzimych produktów (wełnianych). Tak więc ludzie zaczęli sprowadzać jeszcze ziarenka bawełny i sami przetwarzali to w tkaniny bawełniane.

6. Chłonny rynek na produkty bawełniane (dobry syst. transportowy - spływne kanały wodne). Anglia nie była podzielona granicami celnymi.

7. wolność

Etapy rewolucji w Anglii.

1. przewrót w przemyśle włókienniczym (lata 60 i 70 XVIII w.)

Etapy produkcji włókna:

- po przywiezieniu - odziarnianie

- przędzenie (z waty robiona nitka)

- tkanie (przy użyciu krosna)

2. lata 80 i 90 XVIII w. - przewrót w przemyśle ciężkim (górnictwo, hutnictwo, maszyna parowa)

Na początku opalano drewnem. Na początku XVIII w. trzeba było już importować żelazo (z powodu braku lasów). Skłoniło ich to do używania węgla (koksu); upowszechniło się to w latach 80 i 90 XVIII w.. Wzrosło upowszechnienie na węgiel co pociągnęło za sobą rozwój górnictwa.

Rozpoczęły się eksperymenty z maszyną parową, gdyż były problemy z kapiącą wodą w korytarzach kopalni (było to nagminne, więc zwierzęta nie wytrzymywały pracy; trzeba było je czymś zastąpić)

I-sza nieskuteczna maszyna parowa była nazywana „przyjacielem górnika”. Wymyślił Tomasz Newcomen, miała ona 0,25% wydajności (skuteczność wykorzystania pary). Pierwsze maszyny parowe były olbrzymie i mało wydajne.

1776 r. - James Watt - podniósł wydajność energetyczną 20-krotnie maszyny parowej (do 5%).

3. pierwsze 20 lat XIX w. - przewrót w transporcie, przy użyciu maszyny parowej (koleje, statki parowe)

Można było już minimalizować maszynę parową, więc i wykorzystywać je w transporcie (parowiec - George Fulton wynalazł pierwszy parowiec w 1807 r.)

Wynalazca kolei - G. Stephenson w 1814 r.; została nazwana rakietą i rozpędzała się do kilkunastu km/h.

Pierwsza trasa - Manchester - Liverpool.

Kolejnictwo miało wielkie znaczenie w rozwoju przemysłu - szybki transport na dalekie odległości.

23, 59. Piractwo i postanie wolnych rynków

Stulecie XV i XVI to okres postępu w dziedzinie budowy statków, sposobie nawigacji. Przyniosło to nowe korzyści i problemy:

Utrzymanie kontroli nad oceanami okazało się niemożliwe do XIX, kiedy morskie potęgi skupiały cała uwagę na zwalczaniu piractwa i handlu niewolnikami. Z tych powodów ataki handlów e musiały być wyposażone w bron dla zabezpieczenia, ponieważ uzbrojone jednostki prywatne stanowiły zagrożenie

Jak długo piraci posiadali bezpieczna bazę wypadowa i miejsca gdzie mogli sprzedawać łupy- piractwo było dobrym interesem. Zapewniały taka bazę kraje zainteresowane obłupieniem innych od handlu morskiego poczynając od Anglii, Północną Afrykę. Ponadto w XIX ciągle istniało wiele niezamieszkałych wybrzeży Ameryki, które stanowiły bazy wypadowe dla piratów.

Dążenie rządów europejskich do zdobycia wyłącznej kontroli nad handlem morskim z korzyścią dla niektórych obywateli wywołały opór z 2 stron. Ze strony ludzi podlegających innym rządom, oraz ze stron ludzi niewspółuczestniczących w zyskach, jakie czerpał z monopolu handlowego panujący na nim rząd, ten opór przybrał formę piractwa i przemysłu.

Początkowo obcy przemytnicy zwłaszcza Francuzi, Anglicy, później Holendrzy zapuszczają się na drogi wiodące do nowego świata.. W 1565 Howkins zmusił hiszpańskich urzędników do wydania zezwolenia do handlu, do zakupienia niewolników. W przemycie do hiszpańskich kolonii brali udział wszyscy. Przemyt miał szczególne znaczenie dla brytyjskich kolonii w Ameryce. Anglia rozpoczęła wprowadzenie aktów regulujących, ograniczających angielski handel nadbrzeży kolonialny do statków będących własnością właścicieli angielskich i posiadających angielska załogę. Anglia stworzyła zasade nie obkładania podatkami swoich angielskich kolonii. Anglicy chcieli zdobyć wpływy umożliwiające spłatę długów zaciągniętych podczas wojny 7-letniej oraz utrzymanie garnizonów wojennych. Zaczęli od prób egzekwowaniu aktów nawigacyjnych. Rok później mieszkańcy Rodeiland poborów(…) podatkiem bezpośrednim na mocy ustawy masowej. Cała historia amerykańskiego handlu poza brytyjskim prawem jest historia klasy kupieckiej. Przemysł rozpowszechniony był też w Anglii, bezpośrednie uczestnictwo w przemycie nie mogło zdobyć akceptacji wśród obywateli najlepszej kategorii. Istniały w Anglii grupy ludności żyjącej na wybrzeżu, wśród których przemyt był szeroko praktykowany, był akceptowany społecznie. Niewiele wskazuje na to, aby używanie produktów z przemytu było nieakceptowane. Z czasem piractwo zamieniło się w korsarstwo. Handel morski był źródłem buntu i przewrotów. Polegał nie tylko na wymianie towaru. Wiązały się z nim podboje oraz kontakty pomiędzy równymi ludźmi, kulturami. Bezprawie panujące na morzu nie ograniczało się jednak do złego zachowania kilku nieprzystosowanych awanturników wyruszających na morze. Korsarstwo i przemysł wymagały dobrze rozwiniętej bazy lądowej. Należało zbudować i wyposażyć statki, zaopatrzyć w załogę, żywność. Te czynności musiały być wykonane w warsztatach osiągających szczyt możliwości technicznych w ówczesnych czasach. Ponadto zagrabione lub przemycone towary musiały zostać hurtowo sprzedawane w taki sposób, aby znaleźć się w legalnych kanałach dystrybucji. Działań tych nie można było prowadzić w relacji od normalnego handlu morskiego. Wiedza o bezprawiu, uczestnictwo w nim, czerpane w tym zyski stawały się udziałem coraz szerszej liczbie ludzi. W ciągu ostatnich latach wieku XVIII A. Smith rozwinął tezę, ze naturalna sprawiedliwość była po stronie przemytników

34. Druga rewolucja przemysłowa; nowa fala industrializacji

a)postęp techniczny-destylacja ropy naftowej-Ignacy Łukasiewicz(1853), benzyna-Karol Benz -silniki spalinowe(1876)-Nikolaus Otto, Eugen Langen, udoskonalone Gottlieb Daimer i Walter Siemens(1883)

-silnik wysokoprężny(1892)-Rudolf Diesel

-samochód(1885)-niezależnie Daimler i Benz=motoryzacja

-samolot(1903)-bracia Wright(przelot nad La Manche 1909 Bleriota)=lotnictwo

-1908-produkcja wieloseryjna, 1913-masowa(taśmowa)-Henry Ford

-Thomas Alvy Edison, żarówka, lepszy silnik elektryczny i prądnica)=upowszechnienie prądu

-telegraf Morsa(1838), telefon(1876)-Graham Bell, 1908-radio Marconi'ego, lampa katodowa(1904)-Fleming

-tramwaj w Berlinie(1881), London underground - 1890

-aluminum, cynk i miedź elektrolityczna

-chłodnia amoniakalna Carla von Linde(1887)

-masowa produkcja stali Sidney Thomas(po Bessemerze, Siemensach, Martinach)-1874

-chemia-1869 D. Mendelejew, 1863-E. G. Solvay(środki piorące i szkło), nawozy sztuczne-kwas siarkowy, 1878 Alfred Bater-indygo, farmaceutyki; masy plastyczne, guma z kauczuku naturalnego(John Dunlop-1886-opona) -zmiana w organizacji produkcji fabrycznej Fryderyk Taylor-nuakowa organizacja pracy(tayloryzm), Ford(j. w. )

-wzrost wydobycia węgla, produkcji stali, ropa naftowa, nowe gałęzie(chemiczny), rozwój nauki

-rozwój kolei transsyberyjska(1905), transafrykańska

-kanały Sueski(1869), Panamski(1914), Kiloński(1895), Koryncki(1893)-rozwój żeglugi

-kryzys agrarny(1873-1896)-spadek opłacalności zbożowych Europie(import z USA, Australia, Kanada, Argentyna) - przejście na rośliny przemysłowe, spółdzielczość rolnicza

b)skutki: -ruch robotniczny-urbanizacja i industrializacja postępują dalej -aglomeracje miejskie(Paryż, Londyn, Berlin) z nowoczesną infrastrukturą(oświetlenie, kanalizacja, komunikacja) -emigracja z Europy za ocean

-przymus szklony i powszechne prawo wyborcze, także lepsza jakość i większa długość życia

-wzrost potęgi USA, Niemiec(nowy kolonializm), Japonii spadek Wielkiej Brytanii i Francji

33, 72 Maszyna parowa

Pierwszy patent nas pompę parowa zdobył w 1698r Thomas Savery, lecz jego wynalazek był jeszcze niedoskonały, gdyż często psuł się i działał nieregularnie. Ulepszona wersja pompy tzw. maszynę atmosferyczna stworzył kowal Newcomen, wada tej maszyny było nadmierne zużycie opalu. Zasadniczej zmiany w konstrukcji tej maszyny dokonał w 1769 James Watt, którego uważa się za twórcę maszyny parowej.

Pierwsze wysoko sprężynowe maszyny parowe zbudowane przez A. Wolfa pojawiły się w Anglii w sprzedaży na początku XIX stopniowo wypierając bardziej prymitywne i głośno pracujące (z tego powodu nazywane Belzebubami) urządzenia Watta. Około 1820 wysokoprężne maszyny parowe miały już bezpieczna konstrukcje mogły być powszechnie stosowane bez obaw o życie lub zdrowie osób zatrudnionych przy obsłudze.

Około 1840 pojawiły się maszyny wielocylindrowe, w których ciśnienie pary służyło do poruszania jednocześnie kilku tłoków. Dzięki wynalazkowi maszyny parowej po raz pierwszy w dziejach ludzkości źródłem energii przestały być wyłącznie siły wiatru lub spadku wody. Uniezależnienie się od naturalnych warunków stworzyło możliwość lokowania zakładów przemysłowych nie nad rzekami, lecz niedaleko od miejsc występowania surowców lub w pobliżu występowania ośrodków handlu.

46. Skutki gospodarcze I wojny Światowej

Wybuch I WŚ. Zakłócił funkcjonowanie gospodarki pastw obu walczących ze sobą bloków. Panika na giełdach- przejściowo zawiesiły działanie giełdy w Paryżu, Londynie, Wiedniu, a liczne banki wstrzymywały wymienialność banknotów na złoto. Rządy walczących państw zwiększyły w celu pokrycia rosnących kosztów wojennych emisje banknotów. Innym sposobem utrzymania równowagi finansowej rozpisanie długoterminowych pożyczek wewnętrznych. Podwyższenie dotychczasowych podatków i wprowadzenie podatku od zysków wojennych oraz ustalenie sztucznych cen na artykuły
(…) potrzeby. Rozpoczęcie działań wojennych ujemnie wpłynęło na rytm pracy w wielu zakładach produkcyjnych. Masowa mobilizacja żołnierzy spowodowała, bowiem trudności w utrzymaniu odpowiedniego poziomu zatrudnienia w przemyśle i rolnictwie. Równocześnie w niektórych wzrosło na początku wojny bezrobocie, które wynikało z nowej sytuacji ekonomicznej polegającej na spadku popytu na pewne artykuły (towary luksusowe). W następnych latach wojny pojawił się znów problem braku rąk do pracy, który starano się rozwikłać przez zwiększenie dotąd zatrudnienie kobiet. W niektórych sektorach gospodarki zatrudniano nawet emerytów.

Po zakończeniu wojny większość państw europejskich przeżywała poważne trudności gospodarcze, które wynikały ze zniszczeń i strat wojennych, nowego układu sił politycznych, społecznych. Na mapie Europy pojawiły się nowe Państwa ( Polska, Czechosłowacja, Węgry, Jugosławia, Finlandia, kraje bałtyckie). Nowe kraje odznaczały się zacofaną strukturą gospodarcza i brakiem stabilizacji politycznej. Słabość systemu władzy politycznej ograniczała możliwość modernizacji gospodarki tych krajów. Wysoko rozwinięte Państwa Europy zachodniej przestały po 1918 głównymi przetwórcami bogactw naturalnych z różnych części globu, oraz głównymi dostawcami gotowych wyrobów przemysłowych dla reszty Świata. Coraz większe role zaczęły odgrywać USA, Japonia, Australia, Chiny.

47. Przyczyny, przebieg i skutki wielkiego kryzysu 1929-1933

a)przyczyny-cykl koniunkturalny Juglara, nadprodukcja, nadmiar kredytów w okresie `24-'29 zwłaszcza konsumpcyjnych(zbytnia łatwość dostępu do kredytów, wywindowanie ceny akcji znacznie przekraczające ich rzeczywistą wartość

b)przebieg - do 29 X `29 hossa na giełdach; krach na Wall Street w ten dzień, spadek cen akcji=sprzedaż akcji=spadek cen(ceny lecą na łeb, szyje i wszystko inne).

Kryzys: -obiął całą gospodarkę

-trwał kilka lat(długotrwałość)

-głęboko oddziaływał(wszystkie działy gospodarki, skutki demograficzne i polityczne), rynek sam z niego by nie wyszedł

-szerokim zasięgiem geograficznym-wszystkie kapitalistyczne kraje świata(jedynie w ZSRR nie było kryzysu)

-największy kryzys w historii

Spadek produkcji przemysłowej: świat-33%, Ameryki-50%, Europa-35 %, Azja-10%, Niemcy-57%, USA, Polska-46%, Kanada-42%, Czechsłowacja-40%; szybciej spada produkcja dóbr inwestycyjnych niż konsumpcyjnych. Olbrzymie bezrobocie-Niemcy 43%, USA-27%, co wywoływało spadek zarobków(patrz samonapędzanie się kryzysu), bezrobocie nie dotykało pracowników dobrze wykwalifikowanych. Wzmocnienie się monopoli(ceny minimalne dyktowane przez monopolistów-państwo próbowało walczyć, ale monopole dawały dochód z eksportu)

Kryzys w rolnictwie: -gdy ceny spadały rolnicy starali się produkować wiecęj, co wywoływało dodatkowy spadek cen, nożyce cen -szybciej spadały ceny artykułów rolnych niż przemysłowych. Zubożenie wsi przedłuża kryzys, podaż głodowa(ograniczenie konsumpcji aby tylko sprzedać), masowe niszczenie zapasów i zbiorów.

Kryzys w handlu zagranicznym, walutowy i bankowy: -spadek obrotów w handlu zagranicznym, dumping(sprzedaż poniżej cen światowych lub nawet poniżej kosztów) spowodował neoprotekcjonizm, ograniczenie importu-powszechna taryfa celna, umowy o zrównoważonej wymianie(umowy clearingowe) lub o wzajemnych ulgach i przywilejach(kraje korony brytyjskiej). Koniec waluty złotej(pokrytej w złocie) i pozłacanej(pokrytej przez waluty złote), '31-zawieszenie wymienialności funta na złoto, '33-dolara; obniżenie parytetu złota. Próby bronienia się przed kryzysem deflacją(wysoka wartość poprzez obniżanie emisji pieniądza)-drogi kredyt i zastój gospodarczy. Deficyt budżetowy państw, niewypłacalmość i upadek banków(`31-Kreditanstalt)-upadek systemu bankowego, zmniejszenie ilości godzin pracy pomoc społeczna

Skutki: -demograficzne(zmniejszenie się liczby małżeństw i spadek przyrostu naturalnego

-skrajności(uznano kres kapitalizmu-faszyści-Włochy, Niemcy, Austria, Rumunia, Bułgaria; komuniści-niemiccy Ernst Thalmann)

-korporacjonizm i solidaryzm społeczny głoszony przez kościół - `31(Portugalia Salaraza, Włochy

53. Przeobrażenia ustroju agrarnego w innych krajach Europy Zachodniej.

1. Holandia
   w schyłku XV w w północnej Holandii prawie zupełnie zanikła zależność chłopa wobec pana,·aby zwiększyć areał ziemski- akcja osuszania polderów w Holandii do połowy XVI do połowy XVIII przy użyciu pomp, które poruszane siła wiatru przelewały wodę do sieci kanałowych. Kanały przecinały kraj wzdłuż i w szerz. Amsterdamscy kupcy inwestowali spore środki w procesy melioracyjne.
   stosowane rożne formy nawożenia, oraz uprawiano rośliny pastewne pomocne w celu rozwoju hodowli zwierzęcej.

2. Francja
   zaznaczyła soi tendencja do zawłaszczania ziem gminnych przez panów feudalnych i bogatych chłopów
   nie dokonała się w odróżnieniu do Anglii koncentracja ziemi. Rozkład systemu manorialnego oznaczał w tym kraju rozdrobnienie własności gruntów. Do XVIII w. Panowie feudalni posiadali zwierzchnie prawa do ziemi, na której w większości nie gospodarowali bezpośrednio, lecz oddawali grunty w dzierżawę chłopom. Co najmniej polowa ziemi ornej we Francji w XVIII w. Była uprawiana przez czynszowników na zasadzie wieczystej dzierżawy. Pełna własność użytkowanej ziemi uzyskali chłopi na mocy dekretu zgromadzenia Narodowego z 17-07-1793r. W zamian za prawo użytkowania ziemi chłop był przed rewolucja zobowiązany nie tylko do płacenia czynszu pieniężnego, lecz także niekiedy do świadczenia feudalnego polegającego na oddaniu właścicielowi części zbiorów, czyli do tzw. połownictwa. Dotkliwy ciężar stanowił dla chłopów szeroko rozwinięty we Francji system monopoli dworskich. Prócz świadczeń na rzecz pana feudalnego na chłopach spoczywały powinności względem kościoła (dziesięcina) oraz państwa (w formie podatków bezpośrednich)

3. Niemcy
   na zachód od Łaby- upowszechnił się system tzw. Władztwa gruntowego, w których pan feudalny nie prowadził własnego gospodarstwa, lecz wydzierżawiał chłopom grunty w zamian za świadczenia pieniężne.
   Na wschód od Łaby wykształciło się władztwo dworskie, który opierał się na darmowej przymusowej robociźnie chłopów w pańskim gospodarstwie folwarcznym
   charakterystyczna cechą ewolucji ustroju agrownego były również metody powiększania gospodarki folwarcznej przede wszystkim przez zagarniecie ziemi chłopskiej i gminnej
   wyludnienie się wsi podczas wojny 30-letniej spowodowało niedostatek domowej siły roboczej folwarkach wschodnioniemieckich.
   Straty z tytułu zmniejszenia się liczby ludności wiejskiej, zobowiązanej do pracy pańszczyźnianej. Właściciele sterali się rekompensować przez prowadzenie osadników na opustoszale gospodarstwa chłopskie. W zamian za świadczenia w robociźnie osadnicy otrzymywali na zasadzie tzw., lasyckiego posiadania, ziemie w dzierżawie, której nie mogli jednak ani się wyzbyć, nie mogli zarządzać inwentarzem i zagroda.

4. Włochy
   w zamian za prawo użytkowania ziemi chłop był zobowiązany do płacenia czynszu pieniężnego, lecz niekiedy również do świadczenia feudalnego polegającego na oddaniu właścicielowi części zbioru, czyli znane także we Francji połownictwa.
   stosowany system przemiennej gospodarki rolnej tj. Uprawno pastwiskowej

55. Odkrycia geograficzne

1. Na wzrost zainteresowania Europejczyków innymi częściami kuli ziemskiej wpłynęły: pogoni za zyskiem, trudności w handlu ze wschodem oraz postęp w geografii i astronomii. W pierwszej połowie XV w. Heliocentryczna teoria Kopernika zdegradowała ziemie z centralnej pozycji we wszechświecie do rzędu jednej z planet układu słonecznego. Jeszcze wcześniej zaczęło upowszechniać się przekonanie o kulistości naszego globu; stad tez Paolo Toscanelii 9lekarz i astronom) głosił pogląd ze do bogactw wschodu można dotrzeć jadąc niekoniecznie na wschód, lecz na zachód. Prawdopodobnie teoria Toscaneliegp wpłynęła na powzięcia przez Kolumba decyzji o wyborze zachodniej drogi dopłynięcia do Indii.

2. Dla sukcesu w odkryciach geograficznych doniosłe znaczenie miał również postęp nawigacji, a zwłaszcza użycie nowoczesnego steru okrętowego, busoli magnetycznej, udoskonalenie mapy i tablice astronomiczne. Nastąpił również postęp w budownictwie okrętowym i technice żeglugi (zwiększono tonaż, trwałość statków).

3. Przesłanki społeczne, polityczne, religijne, w tym znaczny przyrost naturalny Europejczyków, chęć ucieczki przed prześladowaniami, narodowe ambicje, żądza przygody i sławy poprawienie nawracania pogan na chrześcijaństwo

5. Epok wielkich odkryć geograficznych zapoczątkował Portugalczyk Henryk, żeglarz,za jego życia zorganizowane zostały wyprawy na, Azore, Maderę, Wyspy Kanaryjskie.

6. Vasco da Gama- jako pierwszy dopłynął do Indii wschodnia trasa wokół Afryki.

7. Pedro Carbal w drodze do Indii przypadkowo odkrył Brazylie

8. Krzysztof Kolumb odkrył Amerykę oraz kilka wysp Kanaryjskich

9. Ferdynand Magellan jako pierwszy okrążył Ziemie, czym potwierdził kulistość globu 1519r.

10. Bartolomeo Diaz jako pierwszy opłynął przylądek Dobrej Nadziei w poszukiwaniu nowej drogi wodnej wokół Afryki

11. Marco Polo przez 24 lata podróżował po Rosji, Chinach, Indiach. Jego relacja z podróży zaznajomiła Europę ze skarbami dalekiego wschodu otworzyła epokę odkryć geograficznych

12. Napływ produktów kolonialnych, rozszerzanie rynków zbytu na starym kontynencie

13. Przyspieszona akumulacja kapitału handlowego- rozwój przemysłu- przyrost ludności Europy- pognębienie różnic klasowych w społeczeństwach żyjących na naszym kontynencie nareszcie zmiany w układzie stref handlowych w Europie

14. Nowe formy i metody wytwarzania

15. Wyniszczenia tubylców i ich eksploatacji (bezpłatna siła robocza) towarzyszyła likwidacja rodzimych cywilizacji

16. W wyniku przekształcenia niektórych niektórych ludów w niewolników doszło do przemieszczania się grup etnicznych i wyludnienie wielkich obszarów Afryki.

57. Powstanie giełdy

Pierwotnie na giełdach dokonywano jedynie Obrotów wekslowych. Pierwsze takie giełdy pojawiły się we Włoszech (m.in. Brugii0 już w późnym średniowieczu. Od 1531 działała giełda w Antferpiii. Roczny obrót kapitałów na tej giełdzie w połowi XVII w kształtował się w granicy 40mln dukatów. W XVII w pierwszeństwo w tej dziedzinie zdobyła giełda Amsterdamska. W latach 1531-1570 powstała giełda w Londynie, w 1724 w Paryżu, w 1760 w Berlinie, w 1771 w Wiedniu, 1792 w nowym Jorku. Oprócz giełd pieniężnych rozwijała się od XVI giełdy towarowe. Przedmiotem transakcji były towary masowe, często sprzedawane i kupowane często na podstawie próbek tych towarów, które dostarczano następnie w określonym terminie na umówione miejsce. Z istoty giełdy wynika możliwość dokonywania różnych spekulacji opartych min. Na przewidywaniach dotyczących tendencji w kształtowaniu się cen towarów i kursów papierów towarowych. Np. tzw. Afera tulipanowa w Holandii w latach 1633-1637, która doprowadziło do ruiny mnóstwo osób liczących na znaczna zwyżkę na cebulki tych kwiatów, te natomiast znacznie spadły w porównaniu z latami wcześniejszymi. Jeszcze większe możliwości z dokonywania spekulacyjnych transakcji stworzyła gra giełdowa na zwyżkę lub spadek kursów papierów wartościowych (weksli, udziałów kampanii handlowych). Ze względu na niebezpieczeństwa grożące zamorskim wyprawom lokata pieniędzy w akcjach towarzystw handlowych stanowiła formę hazardu. Na początku XVIII „gorączka” spekulacyjna ogarnęła znaczna część mieszkańców Anglii i Francji. Spekulacja akcjami była zarówno źródłem tworzenia się wielkich kapitałów, jak i przyczyna licznych bankructw. Na skutek załamania się kursu akcji angielskiej kampanii Mórz Południowych w 1720 doszło w WLK. Brytanii do gwałtownego krachu giełdowego.

58. Handel niewolnikami

Eksploatacja gospodarcza krajów nowego świata połączona była uciskiem miejscowej ludności, próbowano ją zmuszać do pracy niewolniczej, gdy zaś to nie dawało rezultatu, a wręcz przeciwnie zaczęło tylko przyspieszać proces wyludniania się kontynentu amerykańskiego, zaczęto masowo przywozić murzyńskich niewolników z Afryki. Początkowo Lizbona stanowiła jeden z największych targów niewolników. Już od 1501 roku wywożono afrykańskich murzynów do Ameryki. Od lat 80. XVI stulecia handel niewolnikami nabiera charakteru zorganizowanego i systematycznego. Kolonizacja Ameryki wymaga masowego napływu czarnej (w tym przypadku) siły roboczej. Handel niewolnikami był wyjątkowo zyskowny, intratny. Na wybrzeżu afrykańskim kupowano niewolników za 70, 100 lub 200 franków, zaś w Ameryce było to od 1000 do 2000 franków. Później w działalności tej Portugalczyków wyprzedzili Anglicy, zaś bazą wyjściową stał się fort Liverpool. Także pozostałe państwa kolonialne brały udział w handlu niewolnikami, próbowali do tego procederu przyłączyć się Niemcy, Duńczycy. Rynki niewolnicze miały charakter trójkąta: z Europy statki, które były wyładowane wszelkiego rodzaju tandetą, świecidełkami i drobnymi wyrobami przemysłowymi wypływały w kierunku Afryki, a w Afryce zaś, głównie na wybrzeżu Zatoki Gwinejskiej kupowano niewolników od miejscowych ?„kacyków”? lub też drogą regularnego polowania na ludzi. Handlarze niewolników kiedy się zorientowali, że kupcy przybywają nie tylko po różnego rodzaju towary, ale również po towar ludzki byli gotowi do współpracy. Następnie ładowano tych niewolników na statki i przewożono do Ameryki, tam najczęściej sprzedawano w drodze przetargów publicznych. Puste okręty z kolei, załadowywano towarami kolonialnymi i wyruszano w drogę powrotną do Europy.

Według jednych szacunków na przestrzeni XVI i XVII wieku wywieziono do koloni amerykańskich 20 mln czarnych mieszkańców Afryki, według innych 10 mln. Wiadomo, że byli to tylko ci którzy przeżyli, bowiem w makabrycznych warunkach transportowych połowa bardzo często ginęła. Mimo że rządy państw europejskich próbowały zakończyć proceder niewolnictwa, to formalnie niewolnictwo z ostatnich krajów zniesiono w tragedii w 1888 roku. A tak naprawdę również i dzisiaj spotyka się niewolników w szeregu krajów świata.

61, 24. Nakład

Nowe formy produkcji i rozszerzenie się rynków zbytu (rozwój handlu) powodowało, ze coraz bardziej ciężkie było utrzymanie cechom monopolistycznej pozycji w dziedzinie produkcji. W miastach rosła liczba rzemieślników niezrzeszonych w cechach, czyli tzw. Partaczy, na wsi zaś zwiększyła się zaś twórczość chałupnicza, która trudniły Se przede wszystkim kobiety. Coraz cześciekjj praca chałupnicza była dodatkowym zajęciem zwłaszcza biednej ludności wiejskiej. Wraz z rozwojem chałupnictwa od XVI w Europie zachodniej zaczal się upowszechniac system nakładczy, znany już w okresie Średniowiecza. Pod wpływem metod wytwarzania nakład nie różnił się zasadniczo od rzemiosła cechowego. W obu przypadkach produkcji posługiwano się na ogół dość prymitywnymi narzędziami a pracy. Różnica miedzy systemem nakładczym a cechowym polegała na stosowaniu odmiennych form organizacji produkcji. W rzemiośle cechowym majster był zarazem właścicielem zakładu , producentem i sprzedawca wyrobów. W systemie nakładczym nastąpił podział tych funkcji miedzy, wytwórcą (chałupnika) oraz dostawce narzędzi i surowców, a równocześnie odbiorcę wyprodukowanych towarów i ich sprzedawcę, przedsiębiorcę (nakładce), który przyjmował na siebie ryzyko produkcji. Niekiedy nakładca udzielał również producentowi (chałupnikowi) pożyczek na zakup narzędzi lub surowców, czyli pełnił jeszcze funkcje kredytodawcy. Dla jednego nakładcy pracowała często większa liczba chałupników, którym osobno powierzał wykonywanie poszczególnych elementów danego wyrobu.

63. Handel, miasta i kredyt w XVI-XVIII wieku.

Handel.

Źródło tworzenia się kapitału w tym okresie przede wszystkim wymiana handlowców, wobec tego nowe stosunki ekonomiczne bywają określane przez historyków gospodarczych jako „kapitalizm handlowy” niekiedy także jako „rewolucje handlowa”

W interesie władzy państwowej leżało przeobrażenie lokalnej gospodarki dworskiej i miejskiej (cechowej) w system gospodarki ogólnonarodowej. Z utworzeniem takiej gospodarki wiązała się, bowiem możliwość realizacji polityki ekonomicznej, panstwa, które polegało na popieraniu rozwoju rodzimej produkcji i wymiany handlowej z zagranica. W 1771 Austria, Prusy i Saksonia i inne kraje niemieckie zawarły nawet układ na mocy, którego cechy rzemieślnicze zostały podporządkowane centralnej władzy państwowej. W 1674 analogicznie uregulowano status cechowy we Francji.

Kluczowa rola handlu w p[polityce ekonomicznej państwa znalazła wyraz w określeniu tego okresu mianem „epoki merkantylizmu”

Miasta

Korzystając z przywileju własności osobistej ludność wiejska coraz częściej zaczęła osiedlać się w miastach. Napływ ludności do miast pogłębiał wynikające z klęsk nieurodzaju trudności aprowizujące, powodując jednocześnie zaostrzenie się konfliktów społecznych i podziałów klasowych. Oprócz „dołów” społecznych, wywodzących się nie tylko spośród byłych mieszkańców wsi, istniała również w miastach coraz bardziej liczna, wpływowa i bogata warstwa kupców i rzemieślników, która stanowiła zalążek pierwszej burżuazji finansowej, przemysłowej. Równocześnie zwiększyły się dysproporcje majątkowe miedzy grona warstwa mieszczaństwa a pozostałymi grupami ludności należącymi do tego stanu. Najbogatsi przedstawiciele mieszczaństwa upodabniali się pod względem trybu zycia do arystokracji starając się czasami zdobyć ich przychylność w zamian za finansowa pomoc (m.in. w formie pożyczek) dla poratowania upadającej arystokracji.

Pod koniec XVIII wytworzyła się w Anglii nowa kategoria ludności szlacheckiej, nietrudniącej się zwykle rolnictwem, która łączyła elementy arystokratyczne z cechami mentalności mieszczańskiej

Kredyty

W XVI-XVIII nastąpił rozwój banków, które zajmowały się przechowywaniem depozytów, dokonywaniem się przekazów oraz udzielaniem kredytów. Tak Np. Bank Anglii (1694)-> do jego dłużników należały różne kampanie handlowe i rząd brytyjski.

Bank przekazywał państwu zbywające kapitały w formie oprocentowanej pożyczki na pokrycie rosnących wydatków na utrzymanie dworu królewskiego, administracji, armii i prowadzenie wojen. Podobnie postępowały inne banki europejskie narażając się na ryzyko bankructwa, niekiedy panujący ogłaszali, bowiem niewypłacalność.

Kredyty publiczne na ogol nie wystarczały jednak na pokrycie potrzeb Skarbu Państwa. Z tego względu rządy różnych krajów zaczęły od XVI zaciągać długi publiczne, w formi obligacji państwowych (papierów rentowych), które były przedmiotem obrotu kredytowego

Nakładca pełnił funkcje kredytobiorcy, kredytodawcy (udzielał chałupnikowi pożyczek na zakup narzędzie i surowców) bogate rody kupieckie udzielały pożyczek panującym Np. rodzina Fugerrow.

64. Merkantylizm

Jest to zespól poglądów i praktycznych poczynań określających sposoby oddziałowywania państwa na kształtowanie się gospodarki narodowej w warunkach monarsi absolutnej:

postęp ekonomiczny zależy od rozwoju gospodarki towarowo- pieniężnej a tez przede wszystkim od rozwoju wymiany handlowej.

Źródło zwiększenia bogactw kraju upatrywali markantyści w korzystnym eksporcie imporcie, domagając się w tym celu usunięcia wszystkich przeszkód, które hamowały swobodny przepływ towarów.

Kolonie traktowano jako źródło tanich surowców i chłonny rynek zbytu metropolii.

Popieranie przyrostu naturalnego dla zapewnienia coraz większej liczby rąk do pracy.

W celu podwyższenia jakości towarów produkowanych sprowadzano cudzoziemskich specjalistów.

Potrzeba rozbudowywania floty jako warunku intensyfikacji obrotów towarowych za granicą.

Zwiększanie nakładów przez państwo na rozwój komunikacji wewnątrz kraju

Jako źródło pokrycia wydatków budżetowych państwo upatrywało w podatkach.

65. Fizjokratyzm

FIZJOKRATYZM [gr.], szkoła ekon., która powstała i rozwinęła się we Francji w 2 poł. XVIII w.; twórcą jej był F. Quesnay, gł. przedstawicielami: P.S. Dupont de Nemours, V.R. Mirabeau, N. Baudeau, G.F. Le Trosne oraz A. Turgot; fizjokraci nazywali siebie ekonomistami. Filozoficzną podstawą fizjokratyzmu [gr. physis 'natura', kratos 'władza'] była idea, porządku naturalnego opartego na prawie natury, założeniem — wolność osobista, swoboda działania, prawo własności, interes własny jako gł. bodziec działań gosp. i niezbędny warunek ich efektywności. Zdaniem fizjokratów państwo powinno ograniczyć swą akcję regulującą do zarządzeń zgodnych z prawami naturalnymi ochrony prawa własności, zapewnienia obywatelom bezpieczeństwa i swobody; za najlepszą formę rządów uważali monarchię dziedziczną. Aby możliwy był rozwój, gospodarka musi, zdaniem fizjokratów, dawać nadwyżki, które będą przeznaczane na rozszerzanie działalności gosp., na utrzymanie państwa oraz grup ludności nie produkujących bezpośrednio. Za pracę produkcyjną fizjokraci uznawali wyłącznie pracę w rolnictwie wielkim, stosującym kapitał; drobni rolnicy, wg nich, to jedynie konsumenci wytworzonych przez siebie płodów, a przemysł, rzemiosło itp. tylko przerabiają płody rolnictwa; w wyniku tych założeń za klasę produkcyjną uznawali klasę rolników — przedsiębiorców rolnych dysponujących kapitałem, uprawiających ziemię sposobem wielkiej uprawy i wysoce efektywnie. Celem analizy wg fizjokratów było badanie organizmu gosp.; w tym celu Quesnay oprac. swe podstawowe dzieło Tableau économique (1758). Fizjokraci stworzyli pierwszą zwartą szkolę ekon.; zbudowali wewnętrznie spoisty i log. system, którego poszczególne człony łączyły koncepcje czystego produktu i porządku naturalnego. Idee fizjokratyzmu wywarły wpływ na późniejszych przedstawicieli ekonomii klas., m.in. A. Smitha i D. Ricarda. W Polsce gł. przedstawicielami fizjokratyzmu byli: A. Popławski, H. Stroynowski, J.S. Dembowski, H. Kołłątaj, W. Stroynowski.

66. Drogi akumulacji kapitału

WG słów K Marksa XVI-XVIII stanowiły epokę pierwotnej akumulacji kapitału. Głównym źródłem ekonomicznych przemian był wtedy proces tworzenia się i gromadzenia kapitału.

Rozwój systemu nakładczego przyczynił się również do akumulacji kapitału. Nakładca stal się organizatorem procesu wytworzenia i zbytu, a uzyskiwane przez niego tego tytułu dochody stanowiły jedno ze źródeł pierwotnej akumulacji kapitału>

Przede wszystkim realizacja merkantylistycznych koncepcji gospodarczych sprzyjała procesowi akumulacji kapitału handlowego i przemysłowego. Do pomnażania kapitałów przyczynił się zarówno rozwój wymiany towarowej, jak kolonizacja obszarów zamorskich. Możliwość szybkiego wzbogacenia się stwarzał również handel niewolnikami, przemyt, korsarstwo. Do źródeł akumulacji możemy zaliczyć lichwiarstwo dzierżawę podatków i ceł, oraz róznego rodzaju spekulacje. W procesie akumulacji najważniejszą role odgrywało mieszczaństwo, które stanowiło społeczną bazę rodzącego się układu kapitalistycznego w gospodarce. Przykładem bogacenia się mieszczaństwa może być rodzina, Fugerrow, którzy udzielali pożyczek nawet panującym i biskupom. Ta rodzina utraciła nagrodzony kapitał z powodu zamrożenia wielkich sum pieniędzy w pożyczkach dla panujących. Kolejnym źródłem akumulacji był spekulacje na giełdach. Wpływ na rozwój kapitału wywarł również rozwój banków, wymiana handlowa.

68. Geneza rewolucji przemysłowej

Ewolucja przemysłowa była złożonym procesem historycznym obejmującym przewrót techniczny, który wyrażał się w eliminowaniu pracy rak ludzkiej przez maszyny, prostych narzędzi pracy przez kosztowne narzędzia mechaniczne, zaś produkcje pojedynczych wyrobów na skale masowa. Powstały nowe gałęzie produkcji, rewolucja spowodowała przewrót ekonomiczny polegający na wprowadzeniu istotnych zmian w organizacji produkcji i zasadach jej kalkulacji, oaz w charakterze przedsiębiorstw. Rewolucja przemysłowa przyczyniła się wreszcie do przemian struktury społecznej, które obejmowały degradacje drobnych rzemieślników i chłopów, oraz wzrost liczby nowej klasy robotników najemnych. Rezultatem tych przeobrażeń stała się również urbanizacja tj. koncentracja ludności w dużych miastach.

Wpływ na burzliwe przemiany gospodarcze w Anglii wywarły przeobrażenia w rolnictwie (postęp rolnictwa, zmiany form własności i użytkowania ziemi)

Anglia miała znacznie bardziej niż w innych krajach rozwinięty system nakładczy oraz handel kolonialny, a zatem była państwem o stosunkowo największych możliwościach powiększenia produkcji.

Przyczynił się proces akumulacji kapitału wynikający z dochodowości ziemi, chronionego przez państwo handlu zagranicznego, ze spekulacji korsarstwa, a nawet rabunku

Mobilność siły roboczej, czyli swoboda poruszania się i przesiedlania (1662)

Ułatwienia w działalności rzemieślniczej i handlowej; ograniczenie przywilejów cechowych (1524), zanik lokalnych zapewnienie swobody wyboru zawodu i pracodawcy(1553), ustalenie prawa patentowego.

69. Instytucje zachodu - ich wpływ na rewolucje przemysłową

U podstaw rewolucji przemysłowej lęgło kilka przesłanek wynika z cech rozwoju historycznego i ekonomicznego tego kraju:

• Przeobrażenia w rolnictwie (rewolucja agrarna)

• Rozwinięty system nakładczy

• Wzrost zamożnej warstwy chłopskiej Anglii (stanowił jedna z przesłanek chłonności tamtego rynku, handel kolonialny

• Proces akumulacji wynikający z wysokiej dochodowości ziemi na skute kapitalizacji gospodarki i i koncentracji własności ziemskiej , chronionego przez państwo handlu zagranicznego ze spekulacji, korsarstwa , z dochodu Skarbu Państwa, Koree trafiały do prywatnych udziałowców Banku Anglii, a nawet rabunków

• Mobilność siły roboczej

• Napływ kadr do przemysłu

• W parze z rozwojem potęgi morskiej dokonywała się monopolizacja przez angielskich kupców handlu z koloniami. Temu celowi służył Akt Nawigacyjny z 1651

• Gospodarczym i społecznym przeobrażeniem w Anglii sprzyjała również na ogol stabilna sytuacja polityczna tego kraju. Po rewolucji burżuazyjnej, oraz korzystne warunki geograficzne(wyspiarskie położenie, dogodność transportu wodnego, występowanie podstawowych bogactw naturalnych) Wszystkie te czynniki zaważyły na tym, ze Anglia stała się pierwszym państwem na Świecie, w którym dokonała się rewolucja przemysłowa,

70. Okres poprzedzający powstanie przemysłu

Wpływ na burzliwe zmiany gospodarcze w Anglii u schyłku wieku XVIII wywarły uprzednie przeobrażenia w rolnictwie. Postęp rolnictwa, oraz zmiany form własności (użytkowanie ziemi) najwcześniej wystąpił na Wyspach Brytyjskich. Była to rewolucji agrarna, która musiała poprzedzić rewolucje przemysłowa. Bez nie przewrót przemysłowy nie miał by prawa, nie mógłby, bowiem nastąpić nigdzie. Poza tym Anglia miała znacznie bardziej niż inne państwa rozwinięty system nakładczy, oraz handel kolonialny, a zatem była krajem o stosunkowo największych możliwościach powiększania produkcji, zwłaszcza zaś innowacji technicznych.

71. Ogólny wzrost niezbędny w systemie fabrycznym

• Mobilność siły roboczej, czyli swoboda poruszania się i przesiedlania

• Ułatwienia w działalności rzemieślniczej i handlowej w wyniku ograniczenia przywilejów cechowych(1524), zaniku lokalnych ceł zapewnienia swobody wyboru zawodu i pracodawcy, oraz ustanowienia prawa patentowego (1624) chroniącego prawa wynalazcy przez 14 lat

• Rozwój rzemiosła, który zapewnił napływ fachowych kadr do przemysłu

• Nakład manufaktury

• Wprowadzenie innowacji technicznych, wynalazki

• Upowszechnienie się mechanicznych urządzeń wpłynęło na koncentracje produkcji. Maszyny budowlane w okresie rewolucji były bardziej skomplikowane w obsłudze i znacznie droższe od wcześniej używanych narzędzi, stad tez wytworzenie mechanicznych urządzeń wymagało posiadania odpowiedniego kapitału, oraz warunków do ich produkcji. Produkcja maszynowa spowodowała zmianę formy i rozmiarów produkcji i przyspieszenie obrotów kapitału. Koncentracja produkcji doprowadziła do powstania nowej warstwy społecznej tzw. Burżuazji przemysłowej

• W początkowym okresie uprzemysłowienia Anglii i innych krajów europejskich zarządzanie przedsiębiorstwami polegało na przede wszystkim na działalności handlowej, czyli zatrudnieniu robotników, kalkulacji zysku i ponoszenia ryzyka. Nie wystąpiło jeszcze zjawisko monopolizacji produkcji, ani tez nie uformowała się warstwa menadżerów zawodowych, administratorów zakładów produkcyjnych. W dobie rewolucji przemysłowej fabrykanci zazwyczaj sami kierowali przedsiębiorstwami, nadzorowali proces wytwarzania towarów, a także prowadzili kalkulacje we własnych zakładach

• Ruina właścicieli warsztatów ręcznych, warsztatów chałupniczych. Drobni rzemieślnicy i chałupnicy nie mogli się oprzeć konkurencji ze strony znacznie wydajnej produkcji maszynowej.

• Stale powiększanie osad fabrycznych i ośrodków wielkomiejskich

• Podział pracy wykonywanej przez najemnych robotników fabrycznych.

74. Adam Smith

Doktryna liberalizmu jako zespół poglądów jako zespól określonych zasad funkcjonowania gospodarki, społeczności i państwa w okresie kapitalizmu wolno konkurencyjnego. Adam Smith (1723-1790) nazywany przez niektórych ojcem ekonomii, dowodził, ze źródłem wszelkiego bogactwa jest produkcja, praca ludzka nie natomiast rabunek, grabież cudzego mienia lub korzystny handel zagraniczny, ani też nie ziemia rodząca nowe dobra (twierdzili tak fizjokraci). Smith postulował, ze grze sił ekonomicznych oparta jest na wolnej konkurencji i pełnej swobodzie prywatnej i inicjatywie. Smith i inni przedstawiciele doktryny liberalizmu traktowali (…) jako stróżów (…)
do bezpieczeństwa obywateli i ich własności oraz obrony kraju z zewnątrz. Doktryna Smitha była klasycznym wykładem liberalizmu burżuazyjnego w fazie kapitalizmu, zakładającym automatyzm rozwoju gospodarczego i optymizmu w cenie bogacenia się ludzi. Wg Smitha zysk powinien się opierać na zasadach moralnych. Adam Smith byłe tez autorem, zwolennikiem idei taniego rządu. ·Od głównej pracy Adama Smitha Pt. „O bogactwie narodu” (zdefiniowała pojęcie ekonomii, jej przedmiot i istotę) uważa się początek ekonomii jako odrębnej, samodzielnej nauki, która ma swój przedmiot i metodę badań i jest określona definicją.

75. Dawid Ricardo

Był z pochodzenia Żydem; (ur. 19 kwietnia 1772 r.) Pierwsze jego publikacje dotyczyły zjawisk aktualnych, towarzyszących wojnie z Napoleonem. Wykazał w nich m.in., że zwyżka cen towarów była spowodowana zbyt dużą emisją banknotów. Udzielał się też w życiu politycznym Anglii.

Sporo też uwagi poświęcił Ricardo zagadnieniu podatków. Uznał, że podatki są częścią produktu ziemi i pracy, płaconą z kapitału i dochodu, a oddawaną do dyspozycji rządu. Według Ricardo "praca jest podstawą wszelkiej wartości"; to on sformułował prawo, zgodnie, z którym wartość zależy od ilości pracy. Ricardiańska teoria podziału obejmuje trzy powiązane ze sobą teorie: renty, płacy i zysku. Rentę gruntową uznał za następstwo "skąpstwa" przyrody. Zysk według Ricardo to różnica między wartością towaru a wartością pracy. Płaca robocza i zysk są wielkościami przeciwstawnymi. Duże znaczenie dla teorii ekonomii i praktyki gospodarczej miała jego teoria kosztów komparatywnych (teoria komparatywnych korzyści). Autor "Zasad ekonomii..." Wykazuje, że o korzyściach decydują nie absolutne różnice kosztów wytworzenia produktów, lecz różnice względne (komparatywne). Stąd poszczególne kraje powinny specjalizować się w wytwarzaniu tych towarów, dla których mają sprzyjające warunki produkcji. Specjalizacja poszczególnych krajów w wytwarzaniu dóbr o relatywnie mniejszych kosztach produkcji daje możliwość uzyskania większej ilości dóbr i osiągnięciu maksymalnych korzyści. O Ricardo mówi się, ze jest kontynuatorem ideologii Adama Smitha.

76. Polityka wolnego handlu i rozwój liberalizmu w:

1. Anglii
   zasadnicza przeszkoda w realizacji idei wolności osobistej stanowiło poddaństwo chłopów. W Anglii chłopi zostali wyzwoleni najwcześniej (XV i XVI)
   Liberalne zasady wolności przemysłowej polegały na swobodzie wykonywania wolnego zawodu, (które ograniczały przywileje królewskie i przymus cechowy). W Anglii i ograniczenia wynikające z obowiązku przynależności do cechu nie stwarzały już pod koniec XVII w. Większych problemów w rozwoju nowych dziedzin produkcji (np. przemysł bawełniany,)które nie były obciążone żadnym tradycyjnymi przepisami rzemiosła: Ustawa z 1814r. uchyliła wydany w 1562r. przez Elżbietę I statut o terminatorach, zawierający wymóg siedmioletniego terminowania, kształcenia trzech uczniów przez każdego czeladnika i ustalenie płac w rzemiośle sędziów pokoju. Ostatnie pozostałości dawnych przywilejów cechowych zostały w Anglii zniesione, w1835r.

2. Francji
   Uzyskanie wolności osobistej przez chłopów było następstwem rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich
   najwcześniej warunki do wolności przemysłu zostały stworzone we Francji sprawa ministra Turpota, który najpierw (1775r.0 zniósł regulaminy cechów. Następnie obowiązek przynależności do cechów 1776r. Po jego ustąpieniu ponownie przywrócono przymus cechowy, lecz ułatwiono równocześnie dostęp do cechów, a ich organizacja została istotnie zmieniona. Ostatecznie obowiązek przynależności do cechów zniesiono we Francji w roku 1791 przez Zgromadzenie Narodowe.
   We Francji zakaz importu zniosła wydana w okresie rewolucji jednolita taryfa celna. Na skutek zaostrzenia stosunków z Anglia równocześnie został jednak wprowadzony zakaz przewozu wszelkich towarów z tego kraju. Po ogłoszeniu blokady kontynentalnej przez Napoleona (1806) zakazem objęto wszystkie formy handlu miedzy Anglia a krajami kontrolowanymi przez Francje. W zasadzie po upadku Napoleona Protekcjonalizmowi sprzeciwiali się kupcy, przedsiębiorcy budowy kolei i producenci żywości. Rzecznikiem idei liberalizmu handlowego był ekonomista Bastiat (chyba tak się pisze), który rozwinął aktywna działalność propagatorska. Osiągane przez Anglie korzyści z wprowadzenia zasady wolności handlu skłoniły rząd francuski do stopniowego odchodzenia od polityki protekcjonalizmu

3. Prusach
   uzyskanie wolności osobistej chłopów było następstwem wojen napoleońskich, oraz rewolucji francuskiej
   wolność przemysłowa prawnie usankcjonowano w 1810r.
   w Prusach liberalizacji polityki w dziedzinie handlu wiązało się z procesem pospadkowej unifikacji; po utworzeniu związku celnego w 1833 zniesiono wewnętrzne taryfy celne. 1818 (Zniesiono 67 lokalnych taryf celnych) w tym celu nastąpiła pierwsza znaczna obniżka ceł zbożowych. Utworzenie trzech związków celnych: południowego, środkowego, północnego, które stały się podstawa do powstania Związku Celnego. W Niemczech bardziej jednak popularna była koncepcja „ gospodarki handlowej”, która przeciwstawiała idei wolnej konkurencji polityka protekcjonalizmu

Rosji
O rewolucji przemysłowej w Rosji możemy mówić na tle rewolucji przemysłowej w krajach Europy Wsch. i Pd. Tamtejszy rozwój przemysłu był opóźniony w stosunku do zachodu. W rolnictwie utrzymywała się gosp. feudalna, zaś w przemyśle produkcja rękodzielnicza(, choć powstają już manufaktury bazujące na pracy chłopa pańszczyźnianego). Rozkład stos. feudalnych w rolnictwie (uwłaszczenie chłopów) powoduje kształtowanie się rynku wewnętrznego i pojawienie się wolnej siły roboczej. Polityka państwa zaczyna mieć wpływ na przeobrażenia ekonomiczne. Przemysł ma wpływ na umocnienie armii i zwiększenie dochodów skarbu państwa, dlatego państwo chce zwiększyć rolę przemysłu w drodze:

-ułatwień dla prywatnych przedsiębiorców

-przyznawanie pożyczki

-udzielanie zamówień

-podejmowania inwestycji państwowych

W Rosji w 1805 r. w Petersburgu w fabryce bawełny po raz pierwszy zastosowano maszynę parową, potem wprowadzono ją do innych gałęzi. W latach 40-tych próbowano udoskonalić wytop stali.

W Rosji następuje wzrost importu udoskonalonych narzędzi i maszyn w pierwszym ćwierćwieczu XIX w. Utrudniane było to przez przywiązanie chłopa do ziemi, stanowiącego bezpłatna siłę roboczą (np. w górnictwie i hutnictwie na Uralu). Przedsiębiorcy nie opłacało się inwestować w nowe urządzenia. Dopiero po uwłaszczeniu (1861) mogła się rozwinąć produkcja fabryczna. Jej rozwój doprowadził do tego, że w 1916 r. Rosja wykazywała ten sam poziom zastosowania maszyn parowych, co w Anglii w 1840 r. Przed 1865 r. dominowała produkcja manufaktur i rzemiosła, zaś fabryki nie odgrywały większej roli. W latach 1865-1890 powstaje nowoczesny przemysł, liczba zatrudnionych wzrasta dwukrotnie. Ożywienie spowodowały inwestycje kolejowe. 70-75% rosyjskiej wytwórczości żelaza pochłaniała kolej i własne potrzeby hutnictwa.

4. USA
   niewolnictwo zniesiono w 1863
   w USA od czasu prezydenta Waszyngtona obowiązywały cła ochronne w celu zabezpieczenia rodzimej produkcji przed angielska konkurencja. Uniezależnienie się od obcych wpływów - nie tylko handlu miało stworzyć realizacje ogłoszonej w 1823 doktryny Monroe'go: „Ameryka dla Amerykanów”

81. Odkrycia i wynalazki w dziedzinie:

• Hutnictwa
  dzięki wynalezieniu przez angielskiego technika Henry Besemeran'a konwektora mogła upowszechnić produkcja stali.
  Mniej więcej w tym samym czasie technicy francuscy Emil i Pierre Morfinowi oraz bracia Simsonowie w Niemczech zastosowali przy wytopie w piecach oprócz żurawi złom żelazny oraz rude żelazną. Dzięki tym zmianom obniżyły się koszty wytworzenia stali
  1899 Francuz Paul Heroult skonstruował elektryczny piec do wytopu stali. Postęp techniczny w hutnictwie wyraził się we wzroście produkcji żelaza i stali
  wraz z postępem w dziedzinie produkcjo stali rozwinęła się nowa gałąź metalurgii a mianowicie hutnictwo aluminium
  dalszy postęp w produkcji węgla, powiększyła się produkcja koksu. W roku 1804powstały pierwszy lampy gazowe, a od 1835 zaczęto używać gazu świetlnego do ogrzewania i gotowania.

• Chemia
  Jon Dolton odkrywa w 1808 atomistyczna budowę materii
  w roku 1869 Mendelejew opracował okresowy układ pierwiastków
  1827 Niemiec Choler dokonał ważnego dla rozwoju chemii organicznej, wynalazku mocznika. Był to pierwszy sztucznie wytworzony związek organiczny.
  Rozwój przemysłu barwników chemicznych (dzięki baranią nad smoła parową), który miał wpływ na rozwój przemysłu farmaceutycznego.
  Dzięki przetwórstwu smoły parowej mogła rozwinąć się również fotografia, co potem zaowocowało powstaniem kinematografii.. W roku 1894 bracia Lumiere zorganizowali pierwszy publiczny pokaz filmowy.
  rozwinęła się produkcja włókien sztucznych i mas plastycznych
  w wieku XIX pojawia się przetwórstwo kauczukowe (Np. ogumienie pojazdów konnych)
  W 1853 opracowano metody destylacji ropy naftowej.

Przemysł samochodowy
1860 Francuz E. Lenoir zbudował pierwszy model silnika spalinowego (napędzany wybuchami gazu świetlnego)
1892 Rudolf Diesel opatentował nowy rodzaj silnika spalinowego- wysokoprężnego
1885-1890 Daimeler zbudował motocykl, a Benz samochód na trzech kołach
postęp w dziedzinie konstrukcji samochodowej- Daimel i Benz zaczęli umieszczać silniki spalinowe na czterokolowych bryczkach. Od imienia córki Deimela nowe pojazdy mechaniczne zostały nazwane Mercedesami
1892 Henry Ford założył warsztat do wyrobu samochodów
na przełomie XIX i XX wieku pojawily się wielkie statki powietrzne
silniki spalinowe przyczyniły się także do rozwoju sił zbrojnych (czołgi), oraz rolnictwa (ciągniki)/
Duże zmiany w transporcie spowodowało wynalezienie silnika spalinowego, zasilanego gazem, do którego paliwo wprowadzane było wprost do cylindra, gdzie po zapaleniu iskrą elektryczną następowała zamiana energii cieplnej na kinetyczną. Silnik taki zbudował w 1860 r. Francuz Etienne Lenoir, zaś potem udoskonalił go Niemiec Nicolais Otto (czterosuwowy cykl pracy). Silnik taki zastosowany został do budowy samochodu, którego twórcami byli Niemcy: Carl Benz i Gottlieb Daimler. Skonstruowani oni jednocześnie i niezależnie od siebie dwa samochody. Szansą do udoskonalenia samochodów (nowe konstrukcje) były organizowane od 1896 r. wyścigi samochodowe. Początek motoryzacji amerykańskiej dał Henry Ford, budując w 1899 r. pierwszą w USA fabrykę samochodów. Wprowadzenie taśmy montażowej umożliwiło masową produkcję i sprzedawanie samochodów po niskiej cenie. Dalszym postępem na drodze motoryzacji było wynalezienie przez Niemca Rudolfa Diesla (1897) nowego silnika spalinowego ,zasilanego ciężkim paliwem płynnym. Był on znacznie sprawniejszy od poprzednich silników spalinowych i znalazł zastosowanie w komunikacji lądowej (ciężkie samochody, autobusy , lokomotywy) i morskiej ,a także jako silnik stacyjny (napęd do maszyn, małe elektrownie itp.).W miastach pojawiły się tramwaje elektryczne.

36, 83. Koncentracja przedsiębiorstw i powstanie monopolistycznych zrzeszeń kapitałowych.
Następstwem wahań koniunktury i wzmożonej konkurencji gospodarczej mogła przeciwdziałać jedynie koncentracja produkcji. Pojawiają się nowe rodzaje przedsiębiorstw; kombinaty, które składały się z kilku lub kilkunastu położonych blisko siebie zakładów. Wyróżniano dwa typy kombinatów: 1. Wytwarzające z tych samych surowców różne produkty. 2. Produkujące z różnych surowców podobne produkty.
Proces koncentracji wyraził się po 1870 roku w powstaniu rozwoju zrzeszeń przedsiębiorców w celu opanowania rynku i wyeliminowania konkurencyjnych zakładów nie należących do takich organizacji:

-kartele(z tej samej branży ustalają ceny)

-syndykat(j. w. + wspólne biuro sprzedaży towarów)

-trust(zrzeszenie, rezygnacja z samodzielności na rzecz wspólnego zarządu)

-koncern(jeden właściciel odrębnych przedsiębiorstw: -z tej samej branży(koncentracja pozioma) lub z uzupełniających się gałęzi(koncentracja pionowa)

W 1904 doszło do powstania Europejskiego kartelu szyn, który w 1911r. przekształcił się w międzynarodową wspólnotę stali.

84. Rola banków i koncentracji kapitału

W pierwszej połowie XIX w. działalność banków polegała na:

-dokonywaniu rozliczeń pieniężnych

- emisji banknotów opartej na posiadanych zapasach kruszców i państwowym przywileju emisyjnym

Inne operacje, czyli np. kredytowanie przemysłu było działalnością uboczną. Zajmowali się tym bankierzy i domy bankowe. Choć zasięg ich był duży (wiele krajów), były jeszcze prymitywne. Działo się to, dlatego bo:

-słaby rozwój stos. Kapitalistycznych

-niska stopa życiowa ludności

-ograniczone zapasy pieniędzy

-kupcy przechowują kapitał w domu, bo banki często zawieszają wypłaty lub nie wymieniają emitowanych banknotów na kruszec

-banki zlokalizowane są w dużych ośrodkach miejskich i mają mały zasięg (z powodu nierozwiniętej komunikacji).
Czynnikiem sprzyjającym akumulacji kapitału było upowszechnienie się długoterminowego kredytu (możliwość uzyskania, spłacanego w niewielkich ratach rocznych kredytu, pozwoliło przedsiębiorstwa na rozbudowę zakładową i podejmowania nowych inwestycji. Na skutek potanienia kredytów upowszechniło się (chyba)grynderstwo, polegającej na zakładaniu w okresie dobrej koniunktury przedsiębiorstw opartych jedynie na kredycie, w celu szybkiego osiągnięcia maksymalnych zysków. Wzrost zapotrzebowania na kredyty spowodował szybki rozwój banków emisyjnych, które wypuszczały na rynek swoje banknoty i obligacji niemające pokrycia w kruszcu.
Banki organizowane w formie spółek akcyjnych rozszerzały w II poł. XIX w. Coraz bardziej swoją działalność kredytową. Pod koniec XIX w. Nastąpiła koncentracja banków i kapitału bankowego i rozpoczął się proces łączenia kapitału przemysłowego z bankowym w kapitał finansowy.

85, 38. .Rola transportu do 1914r.

Na początku XIX w. powstała pierwsza kolej. Zaczęto rozbudowywać drogi żelazne, doskonalono tabor kolejowy i urządzenia sygnalizacyjne. Wytyczano szlaki wielkich magistrali kolejowych, które przecinały całe kontynenty. Rozwijała się także żegluga parowa. Do lat 70 przewagę posiadały statki żaglowe, parowe pływały jedynie na krótkich dystansach, musiały, bowiem zabierać zbyt wiele węgla. Zmiany techniczne (zmiana napędu i rozwój metalurgii, który umożliwił użycie metali o budowy okrętu, przez co stały się większe i szybsze) wyparły żaglowce Od końca XIX w. Do napędów statków i okrętów zaczęto stosować turbiny parowe, co umożliwiało duże oszczędności paliwa. Pojawiły się okręty wyspecjalizowane: zbiornikowce, chłodnie, drobnicowce. Komunikację wodną ułatwiło wybudowanie Kanału Sueskiego w 1859-69 r. W powietrzu próbowano używać balonów, ale jako zbyt zależne od warunków atmosferycznych próbowano je zastąpić sterowcami. Na przełomie XIX i XX w. Zbudowano samolot. Duże zmiany w transporcie spowodowało wynalezienie silnika spalinowego, dzięki któremu możliwa została produkcja samochodów, tramwaji. Transport informacji rozwinął się równie gwałtownie. Lądowa sieć telegraficzna gęsto pokryła kontynenty, a w roku 1858 ułożony został pierwszy kabel podmorski o długości 3745 km łączący Anglię z Ameryką. W końcu XIX w. Wynaleziono telegraf bez drutu: radio (przyczyniły się do tego odkryte przez Jamesa Maxwella i zbadanie przez Heinricha Hertza fale elektromagnetyczne.

87. Terytorium i ludność.
w połowie 1918r. istniało już niepodlegle państwo polskie. W tym czasie kształtowało Si terytorium Polski. Obszar i granice ustalone zostały w Traktacie Wersalskim (1919) i Traktacie Ryskim (19210, powiększone po III Powstaniu Śląskim (1921). Terytorium Polski wynoszący 389,5 tys. km² stanowiła 53,1% terytorium Polski przed I rozbioru.
Ludność: 60% stanowiła ludność zawodowo czynna w rolnictwie i leśnictwie, a w 19,2% w górnictwie i przemyśle. W 1921 ludność przekroczyła 27 mln, a w ludność przekraczała 27 mln, a w 1939 już 35 mln, w tym ludność polska stanowiła 69% ogółu. Mniejszości narodowe stanowiły ponad ½ ludności. ( 35% Litwini, Ukraińcy, Żydzi, Białorusini, Niemcy). Wielu Polaków mieszkała poza granicami Polski. W skutek wzmożonej emigracji w okresie międzywojennym wzrosła liczba Polaków na wychodźstwie.

88.Tendencje koniunktury gospodarczej

1. Etapy gospodarcze Polski międzywojennej:
   okres tworzenia się państwa polskiego 1918-1921: zaostrzenie się gospodarcze ziem polskich, postępowała stabilizacja stosunków politycznych

2. Okres inflacji i gospodarki inflacyjnej 1921-1923: ożywienie gospodarcze, dobra koniunktura dla rolnictwa, zmniejszenia się płac realnych=> zubożenie robotników

3. Okres próby stabilizacji stosunków gospodarczych 1924-1926: stabilizacja waluty, wojna celna z Niemcami, spadek cen ziemiopłodów

4. Okres ożywienia gospodarki i ustabilizowania jej 1926-1928: stopniowe ożywienie gospodarki, w niektórych działach (węgiel) faza rozkwitu, wzrost produkcji i zatrudnienia w przemyśle, stabilizacja waluty dzięki kredytom amerykańskim w 1927

5. Okres kryzysu 1929-1933: obejmował przemysł i rolnictwo, wzrost bezrobocia, zatrudnienie w górnictwie, hutnictwie, wielkim i średnim przemyśle spadło o 36%

6. Okres ożywienia gospodarczego 1934-1939: najwcześniej zaznaczył się w przemyśle, rozwój produkcji wojennej pociągnął za sobą ożywienie całego przemysłu, wzrosło wydobycie węgla, produkcji stali.

89. Reforma rolna

Uchwała o reformie rolnej po raz pierwszy została ogłoszona w lipcu 1920r. Maksimum posiadanej ziemi wynosiła 180 ha i 400 ha na ziemiach byłego zaboru pruskiego, ziemia ponad ta ilość podległa parcelacji i chłopi mogli ja kupić z a połowę wartości rynkowej (ustawa naruszała zasadę a nienaruszalności własności prywatnej). W 1925 sejm uchwalił ustawę o wykonaniu reformy rolnej: ustawę o dobrowolnej parcelacji gruntu powyżej 180 ha za pełnym odszkodowaniem w cenie rynkowej ziemi. O kierunku reformy z 1925 decydowała doktryna sankcji struktury rolnej, głosząca, ze należy tworzyć silne gospodarstwa rolne. Parcelacji miały podlegać majtki państwowe, tzw. Martwej ręki, a z majątków prywatnych tylko tzw. nadwyżki władania. Rolnictwo nadzorował minister rolnictwa, a później Minister Rolnictwa i Reform rolnych. W trenie podlegali mu wojewodowie, starostowie, a w pewnym stopniu samorząd rolniczy (izby rolnicze)

90. Rolnictwo

W końcu rolnictwo dotknął kryzys rolny, polegał on na nagłym spadku cen produktów rolnych. Ceny spadały nawet o 50%. Najbardziej odczuli to chłopi oddaleni od rynków lokalnych. Wzrost różnicy cen miedzy cenami produktów rolnych i przemysłowych przyczynił się do pogłębienia nędzy wsi. W roku 1933 wybuchły powstania ludności wiejskiej. Żądana ulg podatkowych, umorzenia długów itd. W latach miedzy wojennych produkcja rolna miała tendencje wzrostową spowodowana powiększeniem powyżej zasiewu. Jednak wzrost liczby ludności powodował, ze zbiory w przeliczeniu na 1 mieszkańca malały. Wzrosła produkcji ziemniaków, hodowla ( główni koni, bydła rogatego i nierogatych), spadło pogłowie owiec.

91. Reforma walutowa

Choć sytuacja społeczna i ekonomiczna pod koniec 1923 r. była tragiczna, kryzys rządowy nie trwał długo. W grudniu 1923 r. prezydent Wojciechowski powołał pozaparlamentarny gabinet Grabskiego, którego głównym zadaniem było ratowanie skarbu.
Program taki przedstawił Grabski Sejmowi następnego dnia uzyskując poparcie prawicy i centrum oraz neutralną przychylność lewicy. Program Grabskiego zakładał zrównoważenie budżetu i zastąpienie marki polskiej pełnowartościowym złotym. Cele te zamierzał Grabski
osiągnąć przez przyspieszenie wpłat nadzwyczajnego podatku majątkowego, waloryzację podatków i redukcję wydatków państwowych. Sejm przyjął ustawę o naprawie skarbu i reformie walutowej, przy czym rząd uzyskał nadzwyczajne uprawnienia na 6 miesięcy.
Rząd błyskawicznie przystąpił do działania. Przyspieszono płatności nadzwyczajnej daniny majątkowej, skrócono terminy wpłat waloryzowanych podatków bezpośrednich, podniesiono niektóre stawki. Dla zlikwidowani deficytu Polskich Kolei Państwowych, która obciążała budżet, podniesiono taryfy kolejowe. Ostry reżim oszczędnościowy narzucono administracji państwowej likwidując dwa ministerstwa robót publicznych i zdrowia.
Uruchomiono też interwencję giełdową. Sprzedaż walut o stałym kursie przez rząd zahamowała spadek kursu marki polskiej. Gdy zarysował sio perspektywa zrównoważenia budżetu, rząd zaprzestał emisji marek. Utrwaliło to stabilność ich kursu. W kwietniu 1924 roku nowo powołany, prywatny Bank Polski, który zastąpił dotychczasową centralną instytucję emisyjną -państwową Polską Krajową Kasę Pożyczkową,
rozpoczął działalność wymieniając 1,8 min marek polskich za 1 złotego. W ramach reformy Grabski przeprowadził też reorganizację banków państwowych. Powołano do życia Bank Gospodarstwa Krajowego, a nowe podstawy prawne otrzymały także Pocztowa Kasa
Oszczędności i Państwowy Bank Rolny. Ujednolicono również system monopoli skarbowych: tytoniowego, spirytusowego, solnego, loteryjnego i zapałczanego.
Efektem reformy Grabskiego był sukcesem, gdyż dużą rolę odegrało przekonanie społeczeństwa, że reforma zostanie zrealizowana. Gdy na wiosnę 1924 r. ceny nominalne przestały rosnąć, a płace realne wzrosły, nasilało się powszechne zaufanie do rządu. Robotnicy byli nawet skłonni do ustępstw, by umożliwić realizację reformy. Większość jej ciężarów poniósł jednak kapitał prywatny płacąc ogromną daninę majątkową.
Pomyślne rezultaty reformy skarbowej i w lutowej Grabskiego odbiły się na utrwaleniu kryzysu nadprodukcji w przemyśle. Realne koszty produkcji wzrosły, a wobec braku eksportowej premii inflacyjnej polski eksport okazał się niekonkurencyjny. Wzrosło bezrobocie i deficyt w bilansie handlowym. Sfery prywatno- przemysłowe przystąpiły do obniżek płac. W lecie sytuacja rynkowa nieco się poprawiła na skutek wzrostu przychodów gotówkowych ludności wiejskiej po żniwach, a także wpływu pierwszych pożyczek zagranicznych. W tym samym czasie specjalne konsorcjum polsko-francuskie rozpoczęło budowę portu w Gdyni.

W roku 1921 liczba ludności kraju wynosiła 27,2 mln. Polska nie była krajem jednolitym narodowościowo. Polacy stanowili 66% mieszkańców. Spośród mniejszości narodowych najwięcej było Ukraińców - 16,3 %. Polskę zamieszkiwali Również Żydzi - 9%, Białorusini - 5,5%, Niemcy - 2,2%, Litwini - 0,2% oraz inni - 0,8%.
Na południowym wschodzie dominowali Ukraińcy, których było w całej Polsce ok. 5 mln. Tworzyli oni własne partie polityczne, banki, instytucje ubezpieczeniowe, kulturalne i oświatowe. Założono również ukraińską akademię nauk.
Na północnym wschodzie mieszkali Białorusini. Utrzymywali sie z gospodarstw rolnych położonych na słabych glebach. Był to bardzo biedny naród, z czego większość to analfabeci. W 1938 działały na terenach polskich tylko dwie szkoły z językiem białoruskim.
Polskę centralną zamieszkiwali Żydzi. Niektórzy byli bardzo bogaci, inni zaś bardzo biedni.. Największymi ośrodkami życia społecznego Żydów były gminy wyznaniowe. Organizowały życie religijne, działalność dobroczynną, czuwali nad religijnym wychowaniem młodzieży. Powstało wiele partii żydowskich, które walczyły o równouprawnienie. W wielu miastach działały teatry żydowskie, gazety pisane w języku jidysz.
W województwie śląskim i na Pomorzu żyli Niemcy. Byli pod stałą opieką swojego kraju. Prowadziło to do stałych konfliktów polsko-niemieckich.
Oprócz tego, ziemię polskie zamieszkiwali Czesi, Rosjanie, Słowacy, Litwini, Tatarzy, Ormianie.

92 struktura i koncepcja przemysłu

a) górnictwo

Silne skoncentrowanie przemysłu górniczo- hutniczego na stosunkowo niewielkim obszarze polskiego Górnego Śląska przesądziło o jego decydującym znaczeniu gospodarczym i społecznym dla tej dzielnicy i całej Polski. W górnictwie istniały 23 spółki akcyjne. Wspólnota Interesów Górniczo - hutniczych, współdziałająca z ze spółka amerykańską, skupiała 315 produkcji surówki, 30% produkcji koksu, 44% stali, oraz 55% wyrobów kutych. Huta „Pokój” obejmowała fabryki odlewów, budowy maszyn i kopalnie węgla.

b) przemysł przetwórczy

Produkcja Żelaza skupiała się w dwóch koncernach. Ich produkcja stanowiła 66% ogólnej produkcji stali i 71% wyrobów walcowych

W przetwórstwie włókienniczym postępował proces monopolizacji, a jego przetwórstwo było największe w Europie.

Przemysł cementowy opanowany był przez dwa koncerny, który miał 87% produkcyjności.

c)cukiernictwo

Kartel cukierniczy opanował około 90% produkcji cukru

93. Interwencjonizm gospodarczy i Centralny Okręg przemysłowy

Eugeniusz Kwiatkowski opracował 4- letni plan inwestycyjny. Program rządowy obejmował:

1. Podniesienie stanu obronności Państwa

2. Położenie podwalin pod systematyczne uprzemysłowienie kraju, zabezpieczenie możliwości pracy, likwidacja bezrobocia

3. Zaktywizowanie obszarów gospodarczo zacofanych, zniwelowanie różnic

podniesienie rentowności zakładów i gałęzi gospodarczych
plan zmierzał do uprzemysłowienia kraju i likwidacji zacofania

W lutym 19337 sformułowano program budowy Centralnego Okręgu przemysłowego. Znajdował się w województwie: kieleckim, krakowskim, lwowskim, centrum okręgu stanowił Sandomierz. O lokalizacji zdecydowały przesłanki wojskowo- strategiczne (odległość od granicy wsch. i zach.), demograficzne (przeludnienie agrarne), gospodarcze (energia wodna i gaz ziemny). Zbudowano elektrownie wodne, system gazociągów, zakłady obejmujące stalownie, fabrykę broni, walcownie, kuźnie, prasownie, zakłady mechaniczne, fabrykę samochodów i samolotów, obiekty przemysłu chemicznego, wytwórnie celulozy, sztucznego kauczuku i opon. COP był największa inwestycja Rzeczpospolitej.

94. Handel drugiej rzeczpospolitej

Początkowo rozwój handlu hamowały bariery celne na granicach dawnego zaboru pruskiego, a nawet po ich zniesieniu wywóz towarów na ten obszar wymagał zezwoleń. Wymiana miedzy ziemiami dawnego zaboru pruskiego a resztą kraju przypominała wymianie z państwami obcymi. Z kolei eksport na wschód pozostawał niepewny, jak długo trwały wojny polsko- radzieckie.

Bilans handlowy Polski charakteryzował się dużą zmiennością. Do 1929 strukturę handlu zagranicznego charakteryzowały powiązania gospodarcze byłych ziem zaborczych, które rozluźniały się jednak sukcesywnie. Struktura handlu zagranicznego ulegała zmianom w miarę zacierania się różnic i ujednolicenia organizmu gospodarczego. Najlepsze wyniki osiągnięto w latach 1931-1934 gdy eksport znacznie przewyższał import. W ostatnich dwóch latach poprzedzających wojnę bilans handlowy był ujemny.

W eksporcie dominowały produkty pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, następnie pochodzenia mineralnego, drewno, metale nieszlachetne. W imporcie dominowały produkty pochodzenia roślinnego, zwierzęcego, a następnie surowce włókiennicze.

94.Komunikacja i system łączności

Największa była budowa portu morskiego Gdyni. We wrzeniu 1922 podjęto ustawę o budowie portu. W końcu 1938 Gdynia była jednym z największych i najnowszych portów w Europie. Utworzona została również Polska flota morska. Istniały przedsiębiorstwa przewozu ładunku i pasażerów. Utrzymywano regularne linie typu pasażersko- towarowego na trasie Gdynia- Kopenhaga- Halifax- Nowy Jork. Postępował również wzrost przewozów kolejowych oraz tranzytowych. PKP zostały wydzielone na osobne przedsiębiorstwo- zarząd Minister komunikacji. Przewozy PKP ludzi wzrastały z roku na rok. Wzrost odnotowano także w przewozach towarów (węgiel kamienny, drewno, kamienie, buraki, oraz zboże). Stosunkowo szybko rozwinęło się lotnictwo. 1.01.1929 Rozpoczęło działalność przedsiębiorstwo komunikacji i transportu lotniczego `polskie linie lotnicze LOT' ceny biletów był niskie i kształtowały się na poziomie biletów kolejowych II klasy. Rozwój samodzielnego przemysłu samochodowego hamowany był głównie brakiem kapitału inwestycyjnego. W końcu lat dwudziestych podjęto produkcje na włoskiej licencji samocho9dów ciężarowych i autobusów URSUS.

Komunikacja rzeczna nie odgrywała większej roli w okresie międzywojennym. Drogi te były nie uregulowane. Do intensywnej rozbudowy ich przystąpiono w ostatnich latach poprzedzających wojnę.

W 1919 utworzono Ministerstwo Poczt i Telegrafów. W 1928 powierzono wyłączne prawo do zakładania i eksploatowania urządzeń łączności przedsiębiorstwu `Poczta Polska, Telegraf i Telefon' Rozbudowano sieć telefoniczna i telegraficzna. Przedsiębiorstwo państwowe „PPTIT” stało się 98% akcji udziałowcem spółki ` Polskie Radio'.

http://encyklopedia.pwn.pl/21934_1.html 2005-11-23

Autor tekstu: Wojciech Rudny; Oryginał: www.racjonalista.pl/kk.php/s,3485

Zakres kompetencji określany w dokumentach lokacyjnych

W miastach ciasnota, brak przestrzegania podstawowych zasad higieny.

Wójt (miasto)

Władza administracyjno - sądowa (razem z ławą), zakres kompetencji okreslał dokument lokacyjny

Sołtys (wieś)

Gospodarstwa ZAGRODNICZE - ich znaczenie wzrasta

Gospodarstwa kmiece

---