56. Kolektywizacja w ZSRR
Kolektywizacja to proces wymuszonego przez państwo komunistyczne przekształcenia drobnych, prywatnych gospodarstw chłopskich w wielkie gospodarstwa spółdzielcze (kołchozy) obok istniejących państwowych (sowchozów). Kolektywizację rolnictwa przeprowadzono w ZSRR w latach 1930-1935. Motywy kolektywizacji były dwojakie: chęć dopasowania rolnictwa do wizji gospodarki uspołecznionej oraz potrzeba nieekwiwalentnego uzyskania surowców rolnych, żywności i rąk do pracy w okresie socjalistycznej industrializacji. W trakcie kolektywizacji dochodziło do represji wobec przeciwstawiających się jej chłopów („rozkułaczanie”). Gospodarczymi skutkami kolektywizacji był spadek produkcji i pogłowia oraz klęska głodu.
Do marca 1930 roku kolektywizacje prowadzono bardzo szybko, wywłaszczając chłopów przy szerokim wykorzystaniu metod administracyjnych i siłowych. Z jednej strony likwidowano indywidualne gospodarstwa i tworzono kołchozy przejmujące całość dotychczasowego majątku chłopstwa, z drugiej dokonywano tzw. "rozkułaczania czyli usuwania ze wsi warstwy bogatszych gospodarzy (a dodatkowo wszystkich chłopów opierających się kolektywizacji). Władze lokalne otrzymywały odgórne normy wytyczające zakres eliminacji gospodarstw chłopskich oraz intensywność rozkułaczania. W pierwszym przypadku wynosiły one zwykle 100%, a w drugim 5-7%. Wyniki pierwszego etapu kolektywizacji były katastrofalne. Wśród chłopstwa szerzyły się niezadowolenie, bierny opór i bunty. Padły liczne ofiary śmiertelne. Reakcją na przymus kolektywizacyjny była rzeź inwentarza żywego, zapobiegająca przejmowaniu go przez kołchozy. Chłopi zabijali również masowo konie, przez co uniemożliwiali ich użycie jako siły pociągowej w kołchozach. Ponieważ jednocześnie brak było maszyn rolniczych, gospodarstwa kolektywne stanęły na granicy załamania produkcyjnego.
Wobec takiego rozwoju sytuacji postanowiono przejściowo złagodzić politykę wobec wsi. Od początku marca 1930 przyhamowano tempo kolektywizacji, wycofano się z administracyjno-siłowych metod nacisku na chłopów oraz wyrażono zgodę na rozwiązywanie już utworzonych kołchozów. O ile w marcu 1930 skolektywizowanych było 58% gospodarstw chłopskich, o tyle we wrześniu tego samego roku wskaźnik ten spadł do 21%. Chłopi nie wierzyli jednak w trwałość "odwilży". Dlatego dokonywany przez nich ubój inwentarza żywego trwał dalej.
Jesienią 1930 okazało się, że mieli rację. Po zakończeniu żniw kolektywizacja przybrała ponownie na sile. Nie przebiegała już jednak z taką gwałtownością jak w pierwszych miesiącach roku. Na wyraźnie mniejszą skalę prowadzono "rozkułaczanie". Chłopom wtłaczanym do kołchozów, w odróżnieniu od początkowej fazy kolektywizacji, pozostawiono na własność osobistą, zabudowania mieszkalne, drobny sprzęt gospodarski, krowę oraz pewną liczbę owiec, świń i ptactwa domowego. Najważniejsze było jednak wydzielenie z ziemi kołchozowej tzw. działek przyzagrodowych, na których zezwalano gospodarować indywidualnie (w 1939 dawały one 25% produkcji rolnej). Zaczęto również stosować wobec kołchoźników różnego rodzaju bodźce płacowe (od 1931) oraz zezwolono- po każdorazowym wywiązaniu się kołchozów z dostaw obowiązkowych dla państwa- na sprzedaż produktów rolnych po wolnych cenach na tzw. rynku kołchozowym (od 1932). Kiedy w 1935 doprowadzono kolektywizację do końca, w rolnictwie radzieckim nie było już praktycznie gospodarstw indywidualnych, a jedynie formalnie spółdzielcze kołchozy oraz państwowe sowchozy. Kołchozy liczyły zwykle 400-500 ha, sowchozy- obejmujące ok. 10% zasiewów- początkowo nawet do kilkuset tys. ha (od 1931 ulegały stałej dekoncentracji.
Rezultatem kolektywizacji było przejęcie przez państwo ścisłej kontroli nad gospodarką rolną, ostatnią względnie autonomiczną sferą gospodarki, oraz nad chłopstwem, ostatnią względnie autonomiczną grupą społeczną. Dzięki likwidacji indywidualnych gospodarstw możliwe stało się zarówno wytyczenie kierunków produkcji rolnictwa, jak i akumulowanie potrzebnej ilości produktów rolnych. Kontrola nad skolektywizowanym rolnictwem sprawowana była za pośrednictwem państwowych Stacji Maszynowo-Traktorowych (MTS). Pierwotnie miały one dostarczać kołchozom maszyny rolnicze na kredyt. Ponieważ maszyn było za mało, zdecydowano się na skoncentrowanie ich w poszczególnych MTS-ach oraz obsługiwanie przez nie w okresie prac siewnych i żniwnych większej ilości kołchozów (najczęściej po ok. kilkadziesiąt). Tym samym MTS-y mogły z łatwością nadzorować realizację zadań planowych w całym rolnictwie. W tym celu organizowano w nich specjalne piony polityczno-propagandowe.
Ocena efektów powszechnej kolektywizacji różniła się w zależności od punktu widzenia. Władze bolszewickie- choć przekonały się o utopijności tezy o wyższości gospodarstw kolektywnych nad indywidualnymi- dostrzegały przede wszystkim wzrost towarowości rolnictwa i związaną z tym intensyfikację eksportu (w 1930 i 1931 wyeksportowano po ok. 50 razy więcej zboża niż w 1929). Nastąpiło to jednak kosztem bezprzykładnego wyzysku chłopów przez państwo. Za niezrealizowanie zaplanowanej wielkości dostaw stosowano represje finansowe (w stosunku do kołchozów) oraz karne (w stosunku do kołchoźników i- dopóki tacy byli- samodzielnych gospodarzy. Ponadto wzrostowi towarowości rolnictwa towarzyszyło ograniczenie powierzchni zasiewów, ogólnej produkcji rolnej oraz skali hodowli. W momencie zakończenia powszechnej kolektywizacji wyniki na wszystkich tych polach były gorsze niż w 1929 roku. Skala tendencji spadkowych wywołanych kolektywizacją jest kwestią sporną. Wg różnych danych oscylowała ona wokół kilku procent w przypadku powierzchni upraw, kilkunastu w przypadku wielkości produkcji i kilkudziesięciu (często nawet ponad 50%) w przypadku pogłowia zwierząt hodowlanych.
Połączenie spadku globalnej produkcji ze wzrostem jej towarowości i powiększeniem eksportu doprowadziło do nowej wielkiej fali głodu. Przypadła ona na lata 1932-33. Najtragiczniejsza sytuacja panowała na Ukrainie. Pod względem skali był to głód większy niż na początku lat dwudziestych, a ponadto w dużej mierze sztuczny. Produktów rolnych choć mniej niż w latach poprzednich, było na tyle dużo, że niedobory żywnościowe nie powinny wystąpić. Spowodowały je jednak nadmierna eksploatacja kołchozów prowadzona w celu powiększenia towarowości rolnictwa oraz tzw. terror głodowy stosowany w walce z chłopami opierającymi się kolektywizacji. Istotną przyczyną była także nieefektywność odgórnego systemu dystrybucji żywności. Wielkie rzesze ludzi nie miały co jeść, a jednocześnie zdarzało się, że zboże gniło na polach i w magazynach. Szczytowe nasilenie głodu przypadło na lato 1933 roku. Dokładna liczba ofiar sztucznego głodu w latach trzydziestych nie jest znana, ale wg. wszelkiego prawdopodobieństwa znacznie przekroczyła 5 mln. Wśród społecznych kosztów kolektywizacji należy wymienić również miliony "kułaków" i ich rodzin wysiedlanych do obozów pracy oraz nowych miast przemysłowych. ten drugi kierunek wywózek złożył się jednocześnie na silne- co najmniej kilkumilionowe- "pchnięcie ku urbanizacji"
57. Wyjaśnij pojęcie: socjalistyczna industrializacja.
Industrializacja czyli inaczej uprzemysłowienie jest to proces zastępowania rozproszonej, indywidualnej i ręcznej produkcji przez produkcję fabryczną, którą charakteryzowały: koncentracja w jednym miejscu, scentralizowane kierownictwo, podział pracy, masowość, standaryzacja oraz wykorzystanie nowoczesnych źródeł energii. Industrializacja najwcześniej nastąpiła w Wielkiej Brytanii (II poł. XVIII wieku). Niezbędnymi warunkami industrializacji były: kapitał, wolna siła robocza i rynki zbytu. Charakterystyczną cechą klasycznej industrializacji było to, że najpierw obejmowała ona gałęzie produkujące dobra konsumpcyjne (np. przemysł włókienniczy), a dopiero później przemysł ciężki. Industrializacja przekształciła w zasadniczy sposób gosodarkę i społeczeństwo krajów nią objętych, będąc jednym z czynników wzrostu produkcji, wzrostu dobrobytu, eksplozji demograficznej i urbanizacji. Specyficznym rodzajem industrializacji była socjalistyczna industrializacja, która polegała na forsownej, wymuszonej przez władze (a nie rynek) rozbudowie przemysłu państwowego w krajach komunistycznych. Industrializacja socjalistyczna rozpoczęła się w ZSRR w latach trzdziestych, a w krajach Europy Wschodniej i Chinach w latach pięćdziesiątych. Ważnym źródłem akumulacji było nieekwiwalentne wykorzystanie rolnictwa, w którym przeprowadzano równocześnie kolektywizację. Zasady socjalistycznej industrializacji stały się dogmatem polityki gospodarczej i były kontynuowane z rozmaitym natężeniem aż do upadku rządów komunistycznych. Cechą industrializacji socjalistycznej był priorytet przemysłu ciężkiego, zaniedbanie potrzeb konsumpcyjnych. Z polityką socjalistycznej industrializacji związane były też silne tendencje autarkiczne.
58. Gospodarka III Rzeszy w okresie wojny światowej.
Przygotowania do wojny Niemiec rozpoczęły się wkrótce po dojściu Hitlera do władzy (styczeń 1933). Nowoczesny i dobrze rozwinęty przemysł niemiecki stanowił znakomite zaplecze. Jeszcze w okresie przedwojennym kontroli państwowej poddana została produkcja, co umożliwiło jej szybkie przestawienie na potrzeby zbrojeń. Równolegle nastąpiło zwiększenie inwestycji wojskowych. Poważnym krokiem w tym kierunku była realizacja czteroletniego planu gospodarczego rozpoczęta w 1936 r.
Zagrożenie dla możliwości realizacji niemieckich planów wojskowych stanowiły braki własnych złóż wielu surowców strategicznych, a co z tego wynika poważne uzależnienie od importu. Z niedostatku rezerw i uzależnienia od importu wynikała m.in. koncepcja wojny błyskawicznej. Niemiecka flota handlowa była piątą co do wielkości flotą handlową świata. Słabość floty wojennej powodowała jednak, że w przypadku wojny z mocarstwami zachodnimi i ogłoszenia przez nie blokady Niemcy nie mogły liczyć na surowce sprowadzane drogą morską. Swobodny dostęp istniałby tylko w basenie Morza Bałtyckiego, dlatego Niemcy przywiązywały dużą wagę do kontaktów gospodarczych z krajami satelickimi. Z Rumunii importowano ropę naftową oraz niektóre wyroby przemysłu metalowego, ze Słowacji niewielkie ilości ropy naftowej, rudy metali kolorowych i żelaza, z Bułgarii węgiel i rudy metali, z Bułgarii, Rumunii, Słowacji i Węgier artykuły rolne. Import ten nie pokrywał w pełni zapotrzebowania gospodarki niemieckiej, toteż ogromną wagę przywiązywano do wykorzystania surowców wtórnych oraz produktów zastępczych (np. benzyna syntetyczna).
Niemiecka marynarka nie wyglądały równie imponująco jak reszta armii. Ponieważ w dniu wypowiedzenia wojny Brytania ogłosiła morską blokadę Niemiec więc ich flota jak i floty państw sprzymierzonych zostały zablokowane. Jednakże szybkie zakończenie kampanii wrześniowej i wchłonięcie bogatych w surowce ziem polskich, a także wspólna granica z sojuszniczym ZSSR spowodowały, że blokada nie była zbyt uciążliwa. Po rozpoczęciu działań wojennych ustawowo podporządkowano całą gospodarkę jednolitemu kierownictwu państwowemu. Równocześnie wprowadzono kontrolę dewizową, racjonowanie zaopatrzenia ludności i inne. Sukcesy odniesione do połowy 1940 zwiększyły rezerwy oraz możliwości eksportu. Szczególnie ważnym dostawcą, aż do niemieckiego ataku nań był ZSRR.
Niemcy starali się maksymalnie wykorzystać gospodarczo podbite kraje. Stosunkowo najbardziej uprzywilejowane były ziemie włączone na początku do Rzeszy (Górny Śląsk, Pomorze, Wielkopolska), gdzie przynajmniej na początku nie prowadzono gospodarki rabunkowej. Przejęto tu na własność państwa bądź obywateli niemieckich całość majątku przemysłowego i rolnego. W celu zmiany stosunków etnicznych zastosowano masowe przesiedlenia. W państwach zachodnich niemcy starały się przede wszystkim uzależnić od siebie przemysł pracujący na potrzeby wojny. W tym celu obok konfiskaty majątku żydowskiego wykupywano, także przymusowo, zakłady należące do miejscowych przedsiębiorców. Na okupowanych terenach Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej (Generalne Gubernatorstwo, okupowane tereny ZSRR, Jugosławia) gospodarka miała charakter bardziej rabunkowy. Skonfiskowano tam w całości majątek państwowy, mienie żydowski i wielką własność. Zachowano miejscową własność drobną i średnią, poddaną bezwzględnej kontroli władz niemieckich. Działania te spowodowały spadek globalnej produkcji przemysłowej (przy wzroście wojskowej) na wszystkich okupowanych terenach.
Patrz też pyt.59
59. Polityka gospodarcza III Rzeszy w krajach okupowanych.
Trzy podstawowe zadania:
• podporządkowanie w jak najszerszym zakresie istniejącego w podbitych krajach potencjału gospodarczego
• ograniczenie spożycia ludności miejscowej
• wykorzystanie istniejących zasobów na potrzeby Rzeszy i jej armii
Praktyczna realizacja tych założeń w poszczególnych krajach była różna. Na obszarach Polski daleko posunięte konfiskaty i rabunek mienia. Przejęto nieodpłatnie własność państwową, mienie osób uznanych za Żydów, ale także ogromną część przedsiębiorstw należących do Polaków. Konfiskowano nie tylko majątki obszarnicze, ale także i grunty chłopskie. Odmiennie traktowano mienie należące do państw zachodnich, duża część tych udziałów została wykupiona przez niemieckie koncerny na drodze dobrowolnych umów. Na terenach Generalnego Gubernatorstwa drobna i średnia własność polska została zachowana, ale poddano ją kontroli władz niemieckich w celu dostosowania do potrzeb Rzeszy. Podobna polityka prowadzona była na okupowanych terenach ZSRR (szczególnie silnie eksploatowano tam surowce).
Natomiast w Europie zachodniej okupanci główną uwagę kierowali na formy pośredniego uzależnienia istniejącego potencjału gospodarczego. W większym stopniu nieodpłatnemu przejęciu podlegały zapasy surowców i wyrobów gotowych. W państwach zachodnich Niemcy starały się uzależnić od siebie przemysł pracujący na potrzeby wojny, dokonywano tego obok konfiskat majątku żydowskiego przez przymusowy wykup.
Niemcy we wszystkich okupowanych krajach włączały ich gospodarkę do niemieckiego systemu zarządzania i planowania gospodarczego, którego naczelną zasadą było podporządkowanie całej działalności gospodarczej potrzebom wojny. Niemcy odgórnie narzucali poszczególnym zakładom profil produkcji, jej wielkość, narzucano powiązania kooperacyjne, poziom płac, cen itp. Jeszcze silniejsze były makroekonomiczne ingerencje - na niektórych terenach świadomie dewastowano przemysł, aby rozwijać go na innych; w okupowanych krajach dążono do likwidacji przemysłu konkurencyjnego w stosunku do zakładów niemieckich.
Należy przy tym pamiętać, że praktyczna działalność gospodarcza administracji niemieckiej w okupowanych krajach wykazywała nieustanne zmiany, które zależały od sytuacji wojennej. Po 1943, kiedy to wprowadzono totalna mobilizację, dążono do jeszcze większego wykorzystania gospodarczego okupowanych krajów. Starano się zwiększyć produkcję na potrzeby wojny kosztem pokojowej (w Europie wschodniej dokonało się to już wcześniej).
Działania te spowodowały spadek globalnej produkcji przemysłowej (przy wzroście wojskowej) na wszystkich okupowanych terenach. Zmniejszenie produkcji spowodowało wzrost bezrobocia, umożliwiło to Niemcom wywóz ludności na roboty przymusowe bez konieczności ograniczania miejscowej produkcji.
Dla Niemców ważny był także problem wyżywienia armii i ludności Rzeszy. Dlatego początkowo starali się o stworzenie warunków do wzrostu produkcji rolnej w okupowanych krajach. Już około 1942 r. jednak potrzeby były tak duże, że Niemcy przestawili się na rabunkową gospodarkę w rolnictwie.
Wobec ograniczenia nakładów na rolnictwo i niedostatku maszyn i nawozów w większości okupowanych krajów nastąpił spadek globalnej produkcji rolnej jak i zbiorów z 1 ha. Mimo tego spadku rósł wywóz do Niemiec.
Istotne znaczenie w polityce Niemiec wobec państw okupowanych miała polityka pieniężna. W Niemczech poprzez zamrożenie płac i cen dążono do zapewnienia stabilizacji siły nabywczej marki, w krajach okupowanych wykorzystywano inflację jako jedną z metod obniżenia siły nabywczej ludności (co powodowało spadek konsumpcji) oraz finansowania swych wydatków. Dlatego w państwach podbitych zachowywano miejscową walutę.
Niemcy ponadto prowadziły nieekwiwalentną wymianę handlową. Z podbitymi krajami podpisywano dwustronne umowy clearingowe, przewidujące wzajemną wartościową kompensatę dostaw, ale wykowywano je jednostronnie.
Oprócz tego na podbite państwa nałożono obowiązek pokrywania kosztów utrzymania armii i administracji niemieckiej.
Eksploatacji gospodarczej towarzyszyły różne działania zmierzające do ograniczenia konsumpcji miejscowej ludności.
W sumie trzeba podkreślić, że w wyniku realizowanej opisanej powyżej polityki Niemcom udało się aż do końca 1942 roku prowadzić działania wojenne bez uszczerbku dla położenia materialnego własnej ludności.
60. Gospodarka wojenna państw koalicji antyhitlerowskiej.
Kraje koalicji antyhitlerowskiej nie przygotowywały się do wojny, jej wybuch zastał je kompletnie nie przygotowane. Dopiero wówczas podjęto przestawianie gospodarki na tory wojenne.
We Francji nie zdołano jednak przestawić gospodarki co zakończyło się druzgocącą klęską.
W Anglii, której dzięki jej wyspiarskiemu położeniu Niemcy nie zaatakowały od razu, istniały warunki do przestawienia. Forsowne zbrojenia i militaryzacja kraju rozpoczęły się jednak dopiero z chwilą dojścia do władzy rządu W. Churchilla (maj 1940) ponieważ poprzedni gabinet A. N. Chamberlaina ciągle jeszcze wierzył w możliwość pokojowego rozwiązania konfliktu z Niemcami.
Przestawianie gospodarki brytyjskiej na tory wojenne rozpoczęto od reorganizacji państwowej administracji gospodarczej, którą wyposażono w szerokie pełnomocnictwa w zakresie kierowania krajem w warunkach wojny. Zadania, które pojawiły się przed nowym aparatem, były następujące:
• zmiana profilu wytwórczości przemysłu z cywilnej na wojenną
• zapewnienie dostaw surowców do fabryk, co w Anglii której produkcja opierała się przede wszystkim na imporcie w warunkach wojny miało zasadnicze znaczenie
• wobec deficytu artykułów spożywczych i trudności przywozowych należało doprowadzić do zwiększenia produkcji na wyspach, przy równoczesnym wprowadzeniu reglamentacji kartkowej
• zapewnienie podziału zasobów ludzkich pomiędzy przemysł, a szybko rozwijające się siły zbrojne
• warunkiem szybkiej realizacji wszystkich poprzednich zadań było stworzenie systemu finansowania wojny, który nie doprowadziłby do inflacji, a równocześnie zapewnił możliwość zakupu niezbędnego zaopatrzenia poza granicami Wielkiej Brytanii.
Pewną pomocą dla Wielkiej Brytanii stanowiło rosnące współdziałanie Stanów Zjednoczonych. Już od 1939 roku F. D. Roosevelt , mimo zachowania przez USA neutralności, starał się gospodarczo wspomagać Wielką Brytanię. Zakres tej pomocy wzrósł od jesieni 1941 r. Istotną pomocą dla Wielkiej Brytanii (podobnie jak i dla innych członków koalicji antyfaszystowskiej) stanowiła ustawa Kongresu Stanów Zjednoczonych z marca 1941 r. (tzw. Lend-lease Act). Upoważniała ona prezydenta do udzielania pożyczek i wynajmowania krajom sojuszniczym sprzętu niezbędnego do prowadzenia wojny. W 1942 roku produkcja wojenna Stanów Zjednoczonych osiągnęła $30.2 mld, dorównując poziomowi wytwórczości wszystkich państw faszystowskich.
Pierwszoplanowym zadaniem mocarstw koalicji antyhitlerowskiej stało się rozwinięcie produkcji broni i wyposażenia wojskowego. Wytwórczość ta rosła niezmiernie szybko.
Gdy w Wielkiej Brytanii wzrost produkcji osiągano przede wszystkim dzięki przestawieniu fabryk cywilnych na potrzeby wytwórczości zbrojeniowej w Stanach Zjednoczonych i innych pozaeuropejskich krajach koalicji antyhitlerowskiej (Kanada, Australia, Ameryka Południowa) następowało to w wyniku forsownej budowy nowych przedsiębiorstw. Akcję tę w znacznym stopniu finansowały rządy.
Całokształtem spraw związanych z problematyką gospodarki wojennej kierowało w Stanach Zjednoczonych Biuro do Spraw Mobilizacji Wojennej. Nadzorowało ono i koordynowało działalność wyspecjalizowanych agencji rządowych i społecznych.
Stopniowo rozbudowywany przemysł zbrojeniowy państw koalicji antyhitlerowskiej zaczął wytwarzać więcej sprzętu niż Japonia, Niemcy, Włochy i państwa przez nie okupowane. Przesunęło to szalę zwycięstwa na rzecz przeciwników faszyzmu.
Zapewnienie Wyspom Brytyjskim dostaw surowców, sprzętu inwestycyjnego, amunicji, uzbrojenia oraz żywności stawało się dla nich zasadniczym warunkiem przetrwania. Utrzymanie nieprzerwanych dostaw stało się dla aliantów jednym z centralnych problemów. Jego waga jeszcze wzrosła po wejściu do wojny Związku Radzieckiego i rozwój amerykańskich dostaw sprzętu dla ZSRR wymagały sprawnego funkcjonowania transportu morskiego.
Opanowanie szlaków morskich miało zasadnicze znaczenie; z faktu tego zdawały sobie sprawę zarówno Niemcy i Japonia, jak i państwa należące do przeciwnego obozu.
Wojna w zdecydowanie różny sposób wpłynęła na ogólną sytuację gospodarczą Wielkiej Brytanii i innych nieokupowanych państw koalicji antyhitlerowskiej. Poniosła ona poważne straty materialne spowodowane bombardowaniami lotniczymi i zniszczeniem znacznej części floty handlowej. Ujemnie wpłynęła też na jej sytuację konieczność dokonywania zakupów za granicą, bez możliwości eksportu towarów wytwarzanych przez własną gospodarkę (wywóz brytyjski spadł do połowy przedwojennego). Powodowało to narastanie trudności płatniczych w stosunkach z innymi krajami oraz wypieranie przemysłu brytyjskiego z jego tradycyjnych rynków zbytu.
Stany Zjednoczone wyszły z wojny gospodarczo wzmocnione. Nie tylko rozwinęły swój przemysł, ale także zdobyły niekwestionowane przywództwo wśród państw kapitalistycznych. Były jedynym wielkim państwem przemysłowym, które nie poniosło żadnych strat materialnych i mogło poszerzyć swą ekspansję gospodarczą na obszary stanowiące przed 1939 r. sfery wpływów Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec, Włoch i Japonii. Eksport wyrobów amerykański wzrósł trzykrotnie. Nastąpiło przesunięcie światowego centrum finansowego z Londynu do Waszyngtonu. W samych Stanach Zjednoczonych istotnie zwiększył się siła wielkich korporacji monopolistycznych, które w latach wojny otrzymywały większość zamówień zbrojeniowych.
Pod wpływem rosnącego zapotrzebowania na wyroby przemysłowe, surowce i żywność rozwinęły się gospodarczo i inne kraje, leżące poza zasięgiem bezpośredniego konfliktu zbrojnego (np. Kanada, Australia). I one również - chociaż w stopniu mniejszym niż USA wyszły z wojny gospodarczo wzmocnione.
61. Znaczenie gospodarki amerykańskiej w świecie po II wojnie światowej
Stany Zjednoczone znajdowały się po II wojnie światowej w szczególnej sytuacji, gdyż nie miały zniszczeń wojennych, takich jak państwa europejskie. To umożliwiło wysunięcie się USA na miejsce lidera gospodarczego w świecie.
Stany Zjednoczone zaangażowały się w związku z tym w akcje pomocy krajom dotkniętym lub zniszczonym skutkami wojny. W latach 1943-47 USA przeznaczyło blisko 3 mld $ na działalność UNRRA (Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy), co stanowiło 75% funduszy całego programu pomocy. Pomoc ta objęła państwa sojusznicze i realizowana była nie w formie przekazu gotówkowego, ale konkretnych darów (gł. tego, co wyprodukowano na potrzeby wojny, a co nie zostało wykorzystane; np. produkty żywnościowe, artykuły chemiczne itp.).
W latach 1948-52 realizowany był z kolei plan Marshalla. W odróżnieniu od UNRRA zakładał on pomoc wszystkim państwom europejskim dotkniętym skutkami wojny oraz był finansowany wyłącznie przez Stany Zjednoczone. Była to pomoc w formie korzystnych kredytów (w sumie o wartości ok. 15 mld $), które miały być wykorzystane na inwestycje pokojowe. Po 1950r. fundusze z planu Marshalla w związku z wojna koreańską zaczęły być niestety przeznaczane na zbrojenia. Pomoc amerykańska w powojennej odbudowie Europy miała znaczący wpływ na rozwój gospodarczy państw korzystających z tej pomocy.
Czołowa pozycja USA w gospodarce światowej bezpośrednio po II wojnie nie była jednak trwała. Państwa Europy Zachodniej oraz Azji Płd.-Wsch. odnotowywały większe przyrosty PKB niż USA. Doprowadziło to do utraty wiodącej roli Stanów Zjednoczonych w gospodarce na świecie, ale pomimo tego zdołały one utrzymać pozycję w czołówce państw najwyżej rozwiniętych.
Gospodarczą politykę zagraniczną Stany Zjednoczone chciały przede wszystkim oprzeć na liberalizacji handlu w skali światowej. Utwierdziłoby to dominujące miejsce USA w świecie poprzez szeroki i łatwy dostęp do większości międzynarodowych rynków. Wpływ na handel światowy USA chciało wywrzeć min. poprzez działalność GATT-u. W ramach struktur GATT Stany Zjednoczone dążyły do obniżenia barier celnych, liberalizacji handlu światowego, zapobieżenia tendencjom izolacji poszczególnych rynków światowych (zagrożenie widziano szczególnie w EWG).
Duże znaczenie gospodarki amerykańskiej w świecie potwierdzane było szczególnym traktowaniem dolara, choć żadne formalne zobowiązania w tej materii nie istniały. Dolar był wymienialny na złoto. Stał się również walutą większości międzynarodowych operacji finansowych; w stosunku do dolara trzymano kursy innych walut oraz posługiwano się dolarem jako pokryciem emisji banków centralnych w innych państwach.
Przewaga gospodarki USA przejawiała się w wielu dziedzinach. Zarówno w wydajności pracy, organizacji, poziomie technologii, zastosowaniu nowoczesnych metod zarządzania, jak i rozwoju badań naukowych, Stany Zjednoczone przodowały w świecie. Poziom gospodarki amerykańskiej był niejako celem, do którego dążyły państwa Europy Zachodniej. Przejmowały one stopniowo sposoby i metody prowadzenia gospodarki i dążyły do uzyskania stopy życiowej na poziomie USA.
62. Przemiany techniczne i organizacyjne w przemyśle po II wojnie światowej
Po II wojnie światowej nastąpił szybki rozwój nauki i techniki. Z każdą dekadą wprowadzane były coraz nowocześniejsze technologie i rozwiązania techniczne.
Energetyka
Nowym źródłem energii stała się energia jądrowa (pierwsza elektrownia atomowa powstała w 1954r. w ZSRR, Obmińsk pod Moskwą). Od lat 70 zaczęto wykorzystywać niekonwencjonalne źródła energii: energię wiatrową, energie słoneczną, siłę pływów morskich.
Organizacja pracy w przemyśle
Na szeroką skalę zaczęto wprowadzać pełniejszą automatyzację produkcji, tzn. nie tylko linie produkcyjne miały być zautomatyzowane, lecz również dążono do sterowania automatycznego procesami produkcji.
Transport
W lotnictwie komunikacyjnym do produkcji wprowadzono samoloty z silnikami turbośmigłowymi (1948r.) oraz z silnikami odrzutowymi (1949r.). W 1969r. rozpoczęto produkcję Boeinga 747, który szybko opanował rynek i przejął większość pasażerów z oceanicznych linii transatlantyckich.
Podbój kosmosu
W badaniach kosmicznych odnotowano olbrzymi postęp. W dużej mierze motywowany on był wyścigiem zbrojeń pomiędzy ZSRR a Stanami Zjednoczonymi.
Historycznymi wydarzeniami było min.:
· wprowadzenie sztucznego satelity na orbitę okołoziemską (1957r.),
· załogowy lot kosmiczny (1961r.),
· lądowanie człowieka na Księżycu (1969r.),
· lot promu kosmicznego (1981r.).
W pewnym stopniu postęp w tej dziedzinie został zahamowany w latach 70, gdy zaczęło brakować funduszy (kryzys naftowy, kryzys walutowy).
Elektronika
Po II wojnie świat został opanowany przez telewizję - pierwszy kolorowy telewizor wyprodukowano w 1953r. (USA). W latach 50 wynaleziono tranzystor, którego wejście do produkcji umożliwiło zastąpienie dużych lampowych odbiorników radiowych - tranzystorowymi - mniejszymi i poręczniejszymi. W latach 60 rozpoczęto produkcję magnetofonów, a w 70 magnetowidów.
Ogromny postęp w elektronice odnotowano dzięki rozwojowi informatyki - pierwszy komputer ENIAC powstał w 1942-44r. (USA). Komputery pierwszej generacji oparte były na lampach elektronowych, ale dopiero wynalezienie tranzystorów, a następnie układów scalonych i mikroprocesorów przyniosło rewolucję w informatyce i technice. Komputeryzacja pociągnęła za sobą zmiany w innych dziedzinach działalności człowieka. Prawdziwym przełomem stało się masowe wprowadzenie do produkcji komputerów osobistych (lata 80).
Medycyna
W medycynie nastąpił rozwój w technologiach produkcji antybiotyków i szczepionek. Przyczyniło się to do spadku umieralności niemowląt i wydłużenia życia. W 1967r. dokonano pierwszego przeszczepu serca, co było istotnym krokiem do dalszego rozwoju transplantologii.
Zmiana struktury gospodarki
W krajach wysoko rozwiniętych nastąpił rozwój najnowocześniejszy dziedzin przemysłu (np.: elektroniki, biotechnologii, niektórych gałęzi przemysłu chemicznego) oraz szeroko rozumianych usług. Gałęzie niskodochodowe, produkujące słabo przetworzone artykuły, szkodliwe dla środowiska (np.: przemysł ciężki, metalurgiczny, wydobywczy) w miarę możliwości przenoszone zostały do krajów słabo rozwiniętych i rozwijających się.
63. Nacjonalizacje w Europie Zachodniej po II wojnie światowej
Po zakończeniu II wojny światowej w krajach Europy Zachodniej doszło do nacjonalizacji, czyli upaństwowienia niektórych gałęzi gospodarki. W szczególnie dużym stopniu zjawisko to występowało we Francji i Wielkiej Brytanii.
W latach 40 do władzy we Francji doszła Partia Pracy, która przeprowadziła nacjonalizację: Banku Francji, przemysłu wydobywczego, systemu ubezpieczeń oraz niektórych banków komercyjnych. Wprowadzono również karne nacjonalizacje za kolaborację z Niemcami w czasie II wojny światowej (min. upaństwowieniu podległa wówczas z tych powodów firma Renault). Poza zasięgiem procesów upaństwowienia znalazły się: przemysł stalowy oraz towarowy transport samochodowy. 50 lata przyniosły z kolei ustanie procesów nacjonalizacyjnych.
We Francji na dużą skalę przeprowadzono upaństwowienie zakładów i rozbudowę sektora państwowego po roku 1981, gdy do władzy doszli socjaliści. Trwało to aż do roku 1986.
Podobnie jak we Francji, tak i przez Wielką Brytanię przewinęła się po II wojnie fala nacjonalizacji. W latach 1946-51 u władzy była Partia Pracy. Upaństwowieniu uległy:
Bank Anglii, przemysł wydobywczy, przemysł stalowy, transport kolejowy, energetyka i gazociągi.
W tym okresie partia konserwatywna występowała przeciw wszystkim aktom nacjonalizacyjnym ogłaszanym przez labourzystów. Po dojściu do władzy w 1951r., Konserwatyści przeprowadzili prywatyzację hutnictwa oraz transportu kołowego, pozostałe sektory gospodarki pozostały państwowe. W 1964r. ponownie Partia Pracy przejmuje władzę i wydaje decyzje o upaństwowieniu przemysłu stalowego.
Począwszy od 1979r., gdy premierem została konserwatystka Margaret Thatcher, nastąpiło zdecydowane odchodzenie od rozszerzania sektora państwowego. Sprywatyzowano szereg gałęzi gospodarki należących do sektora państwowego.
64. System z Bretton Woods i jego upadek
W lipcu 1944r. w USA w Bretton Woods odbyła się międzynarodowa konferencja, w której udział wzięły państwa sojusznicze. Przedmiotem debaty był problem systemu walutowego, jaki miał obowiązywać po zakończeniu II wojny światowej. Utworzono wówczas:
1. Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF)
2. Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD) -zwany Bankiem Światowym.
System walutowy z Bretton Woods przewidywał:
· ostateczne odejście od waluty złotej,
· brak obowiązku wymiany walut poszczególnych krajów na złoto,
· utrzymanie sztywnych walut - dopuszczenie wahań kursów o 1%, a w przypadku odchyleń powyżej 1% banki centralne zobowiązano do przywrócenia poprzedniego kursu,
· dążenie do pełnej wymienialności walut,
· oparcie zasad działania IMF na podobnych do spółki akcyjnej, tzn. np. pożyczki państwom członkowskim mogą być udzielane do wysokości ich wkładu,
· teoretyczny brak uprzywilejowanej pozycji dolara w stosunku do innych walut, ale praktycznie kursy trzymane były w stosunku do dolara.
Silną pozycję dolara utwierdziła decyzja prezydenta Trumana z 1947r. o zobowiązaniu się USA do wymiany dolarów na złoto na żądanie banków centralnych państw IMF. Uprzywilejowana pozycja dolara zapewniła mu stabilność. Ponieważ USA po II wojnie światowej prowadziło politykę interwencjonizmu, to miało stały deficyt budżetowy, który pokrywany był emisją dolara. Nie powodowało to jednak inflacji w USA, gdyż dolary szły do zagranicznych banków centralnych i stawały się podstawą emisji danej waluty, co prowadziło do inflacji w tych krajach. Proces ten był wypaczeniem systemu z Bretton Woods; był za to wyjątkowo korzystny dla gospodarki amerykańskiej.
Cena złota (ustalona w 1934r.) utrzymywana na poziomie 35$ za uncję była sztuczna, gdyż ceny wzrosły od 1934r. dwukrotnie. W związku z dużym popytem na złoto zobowiązanie USA do wymienialności dolara na złoto stało się wyjątkowo uciążliwe i w 1971r. pokrycie popytu zagranicznego na ten kruszec możliwe było do realizacji jedynie w 19%. W efekcie prezydent Nixon zawiesił wymienialność.
Kolejny czynnik destabilizujący system z Bretton Woods to inflacja w latach 60 w USA (głównie z powodu wojny w Wietnamie, ambitnego programu socjalnego prezydenta Johnsona oraz programu kosmicznego). Tłumiona ona była poprzez wprowadzenie maksymalnego oprocentowania kredytów, co pociągnęło za sobą ucieczkę od Banku Centralnego USA do Europy. W 1966r. banki komercyjne przeniosły finansowe operacje amerykańskie do Europy i w ten sposób stały się niezależne zarówno od amerykańskiego, jak i miejscowych banków centralnych. Powstał w ten sposób rynek eurodolarowy (możliwe to było już w roku 1958 gdy większość europejskich walut zyskała wymienialność).
Zalew Europy dolarami po 1966r. doprowadził do destabilizacji kursów miejscowych walut. W listopadzie 1967r. doszło do dewaluacji funta szterlinga o 14%. W tym samym roku odbyła się również konferencja IMF w Rio de Janeiro, na której wprowadzono nową jednostkę pieniężną SDR (początkowo 1 SDR = 1$, a po dewaluacji dolara w 1971r. kurs SDR liczony był jako średnia ważona z walut).
W grudniu 1971r. na konferencji w Waszyngtonie zawarto porozumienie zwane smithoniańskim, na mocy którego zmieniono postanowienia z Bretton Woods o 1% wahaniach kursów. Kursy walut mogły wahać się w 4,5 % "tunelu walutowym" (państwa europejskie podjęły decyzję o 2,25 % "wężu walutowym"). Był to początek kryzysu walutowego lat 70 i praktyczny upadek systemu z Bretton Woods.
65. Zmiany układu sił w świecie po 1945r.
Po roku 1945r. doszło do zasadniczych zmian w układach sił w gospodarce na świecie. Generalnie można wyodrębnić następujące okresy:
1. Zdecydowana dominacja gospodarcza Stanów Zjednoczonych.
2. Wzrost znaczenia krajów Europy Zachodniej (na czele z Niemcami).
3. Dynamiczny rozwój gospodarczy państw Azji Południowo-Wschodniej.
Po II wojnie światowej USA było niekwestionowana potęgą światową - głównie dzięki nie zniszczonej wojną gospodarce. Rynek amerykański stanowił poza tym zintegrowana całość; był w znacznej mierze samowystarczalny, a także dobrze zorganizowany i sprawnie zarządzany.
Wysoki poziom gospodarki USA był dopingujący dla państw europejskich. Stało się oczywistym, że konieczne jest stworzenie w Europie wspólnego rynku, dzięki czemu możliwy byłby szybki wzrost gospodarczy i zastopowanie dominacji amerykańskiej. W ten sposób doszło najpierw do powstania CECA, potem zaś współpracę rozszerzono w ramach EWG. Przewaga Stanów Zjednoczonych była stopniowo przełamywana, min. dzięki szybszemu przyrostowi PKB w krajach Europy Zachodniej niż w USA. W ciągu 30 lat od 1960r. PKB wzrósł w EWG ponad 13 razy, zaś w Ameryce Północnej w tym samym okresie 7,5 raza.
Bardzo ciekawym zjawiskiem światowej gospodarki powojennej stała się Azja Południowo-Wschodnia. Początkowo Japonia, potem zaś "tygrysy azjatyckie" - Korea Płd., Tajwan, Hongkong i Singapur, a wreszcie "tygrysy drugiej generacji" - Malezja, Tajlandia, Indonezja i Filipiny, odnotowywały szybki wzrost gospodarczy. Państw te były nowym elementem gospodarki światowej, szybko jednak dzięki wyjątkowemu dynamizmowi rozwoju stały się ważną siłą gospodarczą obok USA i Europy Zachodniej.
Tak szybki rozwój gospodarki japońskiej, a także pozostałych krajów dalekowschodnich możliwy był początkowo dzięki istnieniu taniej siły roboczej. Najpierw rozwijał się więc tu przemysł lekki. Następny etap to dominacja przemysłu ciężkiego - chemicznego i maszynowego - idąca w parze z podnoszeniem poziomu wykształcenia społeczeństwa. W Japonii okres ten trwał do lat 60, zaś w "tygrysach azjatyckich" w latach 70. Ostatni etap postępu gospodarczego omawianych państw to rozwój najnowocześniejszych technologicznie gałęzi przemysłu przy istniejącym zapleczu odpowiednio wykształconych pracowników.
Inne czynniki, które przesądziły o sukcesie państw azjatyckich to:
· stabilność polityczna,
· stabilność walutowa oraz utrzymywanie wyższej niż inflacja stopy oprocentowania oszczędności,
· swoiste uwarunkowania kulturowe: powściągliwość konsumpcji, przywiązanie pracownika do jednej firmy.
Kolejna grupa krajów, które znacznie się wzbogaciły w okresie powojennym to państwa arabskie zrzeszone w OPEC. Podstawą ich rozwoju stały się wyjątkowo bogate zasoby ropy naftowej. Największe wzbogacenie przyniosły lata 70 dzięki znacznemu podwyższeniu ceny produktów ropy naftowej, od której dostaw uzależnione były kraje Zachodnie. W latach 70-80 PKB w krajach Bliskiego Wschodu uległ 7-krotnemu podwyższeniu, zaś w EWG wzrósł w tym samym okresie 4 razy. W krajach tych jednak poza wydobyciem ropy naftowej nie istnieje praktycznie żaden inny rozwinięty przemysł, co nie świadczy o korzystnej strukturze gospodarki.
Regionami, które nie wykorzystały w pełni możliwości do rozwoju i wzrostu gospodarczego, są kraje postkomunistyczne, w których socjalistyczny system gospodarowania doprowadził do zacofania technologicznego i strukturalnego, co dało wyraz w głębokim kryzysie gospodarczym w tych państwach.
Nie wykorzystały również szans kraje Ameryki Łacińskiej. Nie miały one zniszczeń wojennych, niestety po 1945r. prowadziły niewłaściwą politykę gospodarczą, co w parze z niepokojami politycznymi, zostawiło te państwa w tyle za czołówką światową.
Zdecydowanie w najpoważniejszej sytuacji znajduje się Afryka oraz część państw Azji. Ogromne różnice w poziomie rozwoju gospodarczego między krajami trzeciego świata a wysoko rozwiniętymi ulegają pogłębieniu. Niedorozwój tych krajów wynika przede wszystkim z braku niezbędnych środków finansowych na stworzenie infrastruktury, niskiego poziomu wykształcenia, niepewnej sytuacji politycznej, dużego ryzyka inwestycyjnego, małej wydajności pracy, niskiej jakości wytwarzanych produktów oraz zacofania przemysłu i rolnictwa.
66. Tendencje integracyjne w krajach zachodnich po II wojnie światowej
U podstaw integracji europejskiej po II wojnie światowej leżały następujące dążenia:
· zintegrowanie się z Niemcami i pozbycie się w ten sposób dawnych konfliktów i zagrożeń,
· zjednoczenie się przeciw gospodarczo silnym Stanom Zjednoczonym,
· integracja wewnętrzna przeciw ekspansji komunistów ze wschodu.
- 43r. - Emigracyjne rządy krajów Beneluxu zawarły w Londynie układ monetarny oraz w 44r. układ celny.
- 47r. - Państwa Beneluxu oraz Wielka Brytania utworzyły organizację militarną - Pakt Brukselski.
- 47r. - Utworzono Generalny Układ w Sprawie Ceł i Handlu (GATT), którego zadaniem było dążenie do obniżenia ceł na świecie. GATT jest organizacja o charakterze ogólnoświatowym.
- 48r. -16 państw europejskich uczestniczących w planie Marshalla utworzyło Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC).W 1958r. dołączyła do OEEC Hiszpania. W 1961r. OEEC ulęgło transformacji w OECD - Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju- której członkami stały się USA i Kanada. W latach późniejszych członkami OECD zostały: Japonia, Australia, Nowa Zelandia, Meksyk i Czechy w 1995r. OECD stała się ogólnoświatową organizacją skupiająca najwyżej rozwinięte gospodarczo państwa.
- 49r. - Państwa Beneluxu, Wielka Brytania, Norwegia, Dania, Irlandia, Szwecja i Włochy zawarły konwencję o utworzeniu Rady Europy - organizacje o charakterze integrującym i koordynującym współpracę państw Europy Zachodniej.
- 51r. - „6” - Belgia, Holandia, Luksemburg, Francja, Niemcy i Włochy podpisały porozumienie o utworzeniu Europejskiej wspólnoty Węgla i Stali (CECA). Pomysłodawcą tej idei był Robert Schuman - francuski minister spraw zagranicznych, który dążył do integracji przemysłu ciężkiego Francji i Niemiec.
- 52r. - Belgia, Holandia, Luksemburg, Francja, Niemcy i Włochy utworzyły organizacje wojskową - Europejska Wspólnotę Obronną (EDC), której celem była remilitaryzacja Niemiec i wprowadzenie tego państwa do NATO. W ramach EDC miało dojść do realizacji planu Plevena, który przewidywał utworzenie związanej z NATO armii europejskiej, w której skład wejść miały wojska niemieckie. Do realizacji powyższego programu jednak nie doszło z powodu nieratyfikowania go przez Francję.
W latach 50 zaczęto myśleć o ściślejszej współpracy gospodarczej w ramach państw Europy Zachodniej. Jako rozwinięcie CECA w 1955r. Holendrzy przedstawili plan Beyena, który zakładał utworzenie wspólnoty gospodarczej. Z kolei Wielka Brytania znajdująca się poza „6” CECA zaproponowała przekształcenie OEEC w strefę wolnego handlu (plan Mauldinga) - projekt ten jednak upadł. Podjęta została decyzja o utworzeniu wspólnego rynku przez państwa CECA.
- III.57r. - W Rzymie doszło do podpisania przez „6” umowy o utworzeniu EWG. Główne cele EWG to zapewnienie swobodnego przepływu:
· siły roboczej,
· towarów,
· kapitału.
Dążono do stworzenia unii celnej; wprowadzono specjalizację produkcji, rozszerzono produkcję na większą skalę, a przez to możliwe było obniżenie kosztów produkcji.
Postępująca integracja gospodarcza Europy niepokoiła USA, które chciały liberalizacji handlu na skalę światową. EWG zaś izolowała się od reszty świata zacieśniając współpracę wewnątrz układu. W 1961r. Stany Zjednoczone zaproponowały utworzenie Wspólnoty Atlantyckiej mającej skupiać kraje Europy Zachodniej oraz USA i Kanadę. Propozycja została odrzucona (głównie przez de Gaulle'a). W 1965r. Stany Zjednoczone zdecydowały się wobec tego na obniżenie barier celnych w ramach GATT (o 30-50%), co miało przynajmniej w pewnym stopniu złagodzić skutki działalności EWG (runda Kennedy'ego).
EWG z biegiem lat okazywało się być sukcesem integracyjnym i stała się atrakcyjną alternatywą prowadzenia gospodarki. Niejako przeciwwagą do EWG miało się stać Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA) utworzone na mocy układów sztokholmskich w styczniu 1960r. zawartych przez następujące państwa: Austrię, Danię, Norwegię, Portugalię, Szwajcarię, Szwecję i Wielką Brytanię. Dlaczego jednak stworzono odrębną strukturę gospodarczą w Europie, a nie starano się poszerzyć istniejącego EWG?
Przyczyną tego była ówczesna pozycja Wielkiej Brytanii w świecie. Była ona zwornikiem pomiędzy Europą, USA oraz byłymi dominiami i koloniami (Commonwealth). Unia celna EWG stała w sprzeczności z interesami zewnętrznymi i wewnętrznymi Wielkiej Brytanii, ponieważ groziło to rozluźnieniem stosunków zarówno z byłymi koloniami, jak i USA. Dotyczyło to szczególnie ceł na artykuły żywnościowe, którym musiałaby się podporządkować Wielka Brytania wstępując do EWG, a które były znacznie wyższe w handlu z „resztą świata”.
Jednak również pozostawanie poza gospodarczymi strukturami europejskimi było niekorzystne, gdyż doprowadziło pod koniec lat 50 do spadku wielkości eksportu towarów brytyjskich do krajów EWG (eksport ten stanowił ok. 15% globalnego eksportu W. Brytanii) z powodu dużej konkurencyjności produktów wytwarzanych wewnątrz EWG, a nie objętych przecież cłem.
Te przyczyny złożyły się na decyzję o utworzeniu EFTA. Jednakże brak scalenia geograficznego państw członkowskich oraz mniejszy niż w EWG stopień integracji, zadecydowały o tym, że EFTA było wyraźnie słabszą od EWG organizacją i nie mogła być, jak początkowo planowano, realną alternatywną do EWG strukturą gospodarki europejskiej.
Brak spodziewanych korzyści z działalności EFTA, spowodował iż Wielka Brytania rozpoczęła staranie o wejście do EWG. Początkowo jednak akces ten był skutecznie blokowany przez gen. de Gaulle'a, który uważał, że Wielka Brytania może być niebezpieczna dla interesów francuskich z powodu zbyt ścisłych jej stosunków z USA. Francja dążyła bowiem do utrzymania niezależności krajów Europy Zachodniej od USA.
W ten sposób dopiero po ustąpieniu de Gaulle'a możliwe było rozpoczęcie rozmów na temat rozszerzenia EWG. Od roku 1972 kolejne państwa występowały z EFTA, a przystępowały do EWG. W 1973r. pełnoprawnymi członkami stały się Wielka Brytania, Dania i Irlandia (Norwegia chociaż podpisała układ o przystąpieniu, to w powszechnym referendum doszło do odrzucenia tej decyzji). Do EWG zostały też przyjęte: Grecja (81r.), Hiszpania (86r.), Portugalia (86r.), Austria, Finlandia i Szwecja (94r.). Norwegia po raz kolejny odrzuciła w referendum wniosek o przyjęcie.
Obecnie do EWG należy 15 państw, zaś do EFTA 3: Norwegia, Szwajcaria i Islandia (od 1970r.).
67. Kryzys naftowy i jego skutki
Pierwszy kryzys naftowy miał miejsce w latach 1973-75. Wówczas to OPEC, organizacja powstała w 1960r. w Bagdadzie skupiająca kraje naftowe , w których znajduje się przeważająca część światowych zasobów ropy naftowej, podjął decyzje o podwyższeniu cen tego surowca. Podstawą tej decyzji była gra polityczna krajów OPEC z Zachodem - chęć wywarcia na nie nacisku oraz wykazanie istniejącego uzależnienia gospodarek państw zachodnich od dostaw ropy z krajów OPEC.
Bezpośrednią przyczyną była wojna izraelsko-arabska. W 1973r. ceny ropy wzrosły blisko czterokrotnie, zaś USA i Holandia objęte zostały embargiem na eksport do nich ropy. W dalszych latach przemysł naftowy uległ nacjonalizacji w OPEC i uniezależnił się od zachodnich kompanii.
W latach 1979-82 miał miejsce drugi kryzys naftowy. Był on skutkiem rewolucji irańskiej. Cena ropy wzrosła wówczas do 30$ za baryłkę w 1980r (w 1970r. wynosiła ona ok. 2$). W późniejszych latach zależność krajów zachodu od dostaw ropy z OPEC zaczęła maleć głównie dzięki rozpoczęciu eksploatacji bogatych złóż z dna Morza Północnego i na Alasce.
W wyniku tego OPEC nie był już w stanie narzucać światowej ceny ropy. Pierwszy kryzys naftowy ukazał uzależnienie Zachodu od ropy z OPEC oraz słabość gospodarczą państw wysoko rozwiniętych związaną z brakami energetyczno-paliwowymi. Jednym ze skutków podniesienia cen ropy było znaczne wzbogacenie się krajów członkowskich OPEC. Petrodolary lokowane były w bankach zachodnich ze względu na niedorozwój systemu bankowo-finansowego w krajach arabskich. Bezpośrednią konsekwencją kryzysów naftowych był kryzys światowego systemu walutowego oraz kryzys gospodarczy połączony z recesją i inflacją. Lata siedemdziesiąte przyniosły bankom nadwyżki dewizowe dzięki lokatom z krajów OPEC. Udzielono wówczas wielu państwom rozwijającym się kredytów. W 1982r. okazało się jednak, że większość wierzycieli stoi na granicy wypłacalności.
Kryzys naftowy zdopingował do poszukiwań nowych złóż i rozpoczęcia ich eksploatacji (np.: Morze Północne). Doprowadził również do szukania i wykorzystania innych źródeł energii - energii jądrowej (obecnie odchodzi się jednak od tego źródła energii ze względu na zbyt wysokie koszty związane z bezpieczeństwem oraz składowaniem odpadów) oraz pochodzących ze źródeł niekonwencjonalnych.
68. Kryzys walutowy lat 70-tych XX w.
Początkiem kryzysu lat 70 było zawieszenie wymienialności dolara na złoto w sierpniu 1971r. przez rząd amerykański. Oznakami kryzysu były już wcześniejsze decyzje o dewaluacji funta brytyjskiego w 1967r. oraz wprowadzenie przez państwa członkowskie IMF podwójnego rynku złota w marcu 1968r. W grudniu 1971r. nastąpiła dewaluacja dolara. Zawarto w tym samym czasie nowe porozumienie w miejsce systemu sztywnej waluty z Bretton Woods. 1% amplitudę wahań kursów zastąpiono tunelem 4,5 %. Zdewaluowano również dolara w stosunku do SDR. Od 1973r. kolejne państwa zaczęły odchodzić od tunelu walutowego, wprowadzając system płynnych, nieograniczonych kursów (tzw. floating ), co IMF ostatecznie zaakceptował. Rok 1974 to pierwszy kryzys naftowy, który spowodował wysoką inflację w państwach zachodnich. Niekorzystne było utrzymanie ceny złota (ustalonej w 1934r.) na sztucznie niskim poziomie 35$ za uncję. Po upadku systemu z Bretton Woods cena złota na rynkach światowych gwałtownie skoczyła w górę, osiągając poziom 190 $ w 1974r., a w 1980r. blisko 600$ za uncję.
Dla rynku złota przełomowym był rok 1976. Odbyła się wówczas międzynarodowa konferencja w Kingston na Jamajce. Uchwalono wówczas demonetaryzację kruszcu. Złoto stało się wówczas zwykłym towarem nie mającym nic wspólnego z systemem walutowym. Koniec lat 70 to początek drugiego kryzysu naftowego. Wzrost cen ropy na rynkach światowych spowodował inflację w krajach importujących ropę. Przypieczętowaniem kryzysu walutowego lat 70 było porozumienie o wprowadzeniu nowej jednostki walutowej w Europie. Doszło do tego w marcu 1979r. Nową walutę nazwano ECU (European Currency Unit) - w odróżnieniu od SDR, ECU posiada banknoty i monety.
69. Koniunktura gospodarcza w świecie po II wojnie światowej
Bezpośrednio po II wojnie światowej doszło do sytuacji kryzysowych w gospodarce. Związane było to szczególnie z koniecznością przeorganizowania gospodarki po jej przystosowaniu do potrzeb wojny. Kryzys ten nie był jednak długotrwały (do około 1947r.) i szybko koniunktura zaczęła się poprawiać , a to głównie dzięki planowi Marshalla (1948-52) oraz wojnie koreańskiej (1950-53).
Faza dobrej koniunktury uległa załamaniu w 1958r. Wtedy to produkcja światowa spadła o 3% (najwięcej w Chile o 14%, w Belgii o 6%). Był to kryzys krótkotrwały i kolejna dekada to okres korzystnie rozwijającej się koniunktury aż do 1967r.. Wtedy to nastąpił początek załamania się systemu walutowego z Bretton Woods (z 1944r.). Produkcja światowa zaczęła spadać. Do pogłębienia sytuacji kryzysowej doszło w 1974r., gdy OPEC podwyższył ceny ropy naftowej, co spowodowało w wielu krajach zachodnich rozwój procesów inflacyjnych.
Lata 1974-75 to okres najgorszej koniunktury po załamaniu wojennym - zwany pierwszym kryzysem naftowym. W większości krajów obok inflacji obserwować było można wzrost bezrobocia i spadek produkcji przemysłowej. Kolejne pogorszenie się koniunktury na świecie związane było z drugim kryzysem naftowym w 1979r. (rewolucja w Iranie i ponowne podwyższenie cen ropy przez OPEC).
Poprawa koniunktury nastąpiła w 1981r., gdy rozpoczęto proces zbrojeń. Do wzrostu gospodarczego w początku lat 80 przyczynił się również gwałtowny postęp w gałęziach elektroniki wytwarzających produkty wysokich technologii (Japonia, USA). W 1989r. doszło do kolejnego załamania się koniunktury, a to głównie dzięki spekulacjom giełdowym, polityce deflacyjnej Bundesbanku (utrzymywanie wysokiej stopy procentowej) oraz końcowi wyścigu zbrojeń związanemu z kresem "zimnej wojny".
70. Polityka gospodarcza rządu amerykańskiego po II wojnie światowej
Gospodarka amerykańska po II wojnie światowej wystartowała z pozycji szczególnie korzystnej w porównaniu do innych państw na świecie.
W pierwszych latach po wojnie rząd amerykański wziął za podstawę keynesowską teorię ekonomii; dążono zgodnie z jej założeniami do uzyskania warunków pełnego zatrudnienia i wykorzystania w pełni czynników produkcji. W tym celu w 1946r. uchwalona została ustawa o zatrudnieniu mająca zapewnić wszystkim pracę oraz wzrost produkcji. Nałożone w czasie wojny konieczne ograniczenia w gospodarce zniesione w 1946r. Uwolniono wówczas poziom cen i płac oraz wysokość inwestycji i zatrudnienia. Pod kontrolą państwa ze względów strategicznych pozostały transport i produkcja energii.
Swobodne kształtowanie się cen i płac nakręciło oczywiście procesy inflacyjne (w latach 1945-48 inflacja wyniosła ok. 10% rocznie). W sytuacji tej rząd dążył do podwyższenia podatków, jednak Kongres obawiając się, że spowoduje to pogorszenie koniunktury, nie wyrażał zgody na podjęcie takich decyzji.
W 1947r. Kongres uchwalił ustawę o związkach zawodowych (nazywaną ustawą Tafta-Hartley'a). Okazało się to niezbędne w związku z mnożącymi się w okresie powojennym strajkami robotników (wywoływanymi spadkiem dochodów w związku ze skróceniem dnia pracy) wypływającymi z nadmiernej swobody działania związków zawodowych.
Od początku lat 50 z powodu wojny w Korei gospodarka amerykańska odnotowywała poprawę koniunktury, jednak w połowie dekady ponownemu wzmożeniu uległa inflacja.
Ograniczając wzrost cen stosowano metodę trzymania wysokich stóp procentowych oraz prowadzono politykę równowagi budżetowej. Nie przyniosło to jednak spodziewanych efektów.
Ważnym zwrotem w amerykańskiej polityce gospodarczej stał się wybór demokraty J.F. Kennedy'ego na prezydenta w 1968r. Za jego rządów realizowano politykę gospodarczą według programu "New Economics". Generalnymi założeniami tego planu były:
· zwiększenie roli państwa w życiu gospodarczym,
· wzmożenie produkcji,
· osiągnięcie pełnego zatrudnienia,
· rozszerzenia opieki społecznej i socjalnej.
Obniżono w tym czasie stopy procentowe i podatki. W 1964r. weszła w życie nowa ustawa podatkowa, której podstawowym celem było dążenie do obniżenia stopy podatkowej - zarówno w podatkach od firm, jak i osobistych dochodów ludności. Miało wywrzeć to stymulujący wpływ na działalność gospodarczą, wzmożyć popyt i poprawić koniunkturę.
Lata 60 zapisały się również jako okres walki z nędzą i rozwarstwieniem społeczeństwa na biednych i bogatych. Był to program pochłaniający wielka część budżetu państwa, co spowodowało ograniczenie wydatków w innych dziedzinach. Wzmogło to również procesy inflacyjne i prowadziło do recesji gospodarczej.
W 1969r. władzę przejęli republikanie stawiając sobie za główny cel walkę z inflacją. Wprowadzone reformy nie przyniosły jednak poprawy sytuacji gospodarki amerykańskiej, ponieważ ograniczając podaż pieniądza i zwiększając podatki pogłębiona została jednocześnie recesja. Postawiło to prezydenta Nixona przed koniecznością zmiany polityki gospodarczej. Zdecydował się on na rządową kontrolę cen i płac, chcąc w ten sposób ograniczyć inflację. Zdecydowano się również zawiesić wymienialność dolara na złoto, aby zapobiec niepokojąco szybkiemu odpływowi kruszcu za granicę. Uwolniony został kurs dolara, który od tej pory mógł się swobodnie kształtować.
Nowy kurs polityki gospodarczej przyniósł poprawę koniunktury i wzrost produkcji; nie była to jednak zmiana długotrwała z powodu spadku zysku przedsiębiorstw spowodowanego wzrostem płac, których poziom był stopniowo uwalniany spod kontroli administracyjnej.
Kryzys lat 1973-74 został bardzo dotkliwie odczuły w USA (wzrost bezrobocia, inflacji, spadek produkcji, recesja). Kryzys gospodarczy był trudny do przezwyciężenia. Walka z nim polegała przede wszystkim na ograniczeniu podatków i zmniejszeniu zużycia importowanej ropy naftowej. Działania te przyczyniły się do poprawy koniunktury (inflację ograniczono do 6% w 1976r. od poziomu 10% w roku poprzednim). Problemem było nadal utrzymujące się na wysokim poziomie bezrobocie (7-8%). Socjalnemu programowi naprawczemu przeszkodziło kolejne podniesienie cen ropy naftowej w 1979r. Inflacja w USA przekroczyła 10% w stosunku rocznym. Walka z postępującą inflacją realizowana była w oparciu o doktrynę monetaryzmu. Ograniczono dopływ pieniądza na rynek oraz wzmocniono kontrolę nad bankami komercyjnymi. Polityka antyinflacyjna odniosła częściowy sukces, gdyż w 1982r. inflacja wyniosła tylko 4%. Towarzyszyła temu niestety recesja gospodarcza.
Rok 1981 był radykalnym zwrotem w polityce gospodarczej. Do władzy doszedł bowiem R. Reagan - republikanin. System jaki wprowadzono nazwany został reaganomiką. Nowy program gospodarczy zakładał:
· obniżenie podatków oraz restrykcyjną politykę pieniądza,
· zgodnie z zasadami wolnorynkowymi, ograniczenie ingerencji państwa w gospodarkę,
· ograniczenie wydatków budżetowych na cele socjalne.
Na mocy ustawy z 1981r. redukcji uległy dochody indywidualne ludności oraz dochody przedsiębiorstw. Wejście tej ustawy w życie miało przynieść wzrost wpływów do budżetów państwa, dzięki spodziewanemu ożywieniu gospodarczemu. Niestety oczekiwania te się nie spełniły.
W 1986r. przeprowadzona została generalna reforma całego systemu opodatkowania:
· zniesiono większość ulg podatkowych i możliwości odpisu kwot od podstawy opodatkowania,
· obniżono po raz kolejny stawki podatkowe,
· sposób naliczania podatków uległ uproszczeniu i ograniczył możliwości unikania płacenia podatków.
Polityka gospodarcza Reagana nie przyniosła jednak zmniejszenia deficytu budżetowego (wydatki na zbrojenia były zbyt wysokie, a ograniczenie wydatków rządowych na cele oświatowe i socjalne niewystarczające). Utrzymujący się deficyt budżetowy spowodował wzrost stopy procentowej, co z kolei przyczyniło się do ograniczenia wydatków na inwestycje i zmniejszenia tempa wzrostu gospodarczego. Konsekwencją deficytu budżetowego było także ujemne saldo wymiany handlowej z zagranicą, co spowodowało wzrost zadłużenia USA.
71. Plan Marshalla (European Recovery Plan)
Został on przedstawiony 5 VI 1947 przez sekretarza stanu USA, George'a Marshalla, jako propozycja pomocy gospodarczej dla zniszczonej wojną Europy. Realizowany w latach 1948-52, pochłonął ponad 16 miliardów dolarów, wzięło w nim udział 16 państw: Wielka Brytania, Francja, Włochy, Belgia, Holandia, Luksemburg, Austria, Grecja, Dania, Norwegia, Irlandia, Szwecja, Turcja, Portugalia, Islandia, Hiszpania, oraz Wolne Miasto Triest. W 1949 do programu włączono też zachodnie strefy okupowanych Niemiec (od 21 IX 49 RFN). Chociaż oferta była zaadresowana do wszystkich krajów europejskich, nie przyjęły jej państwa bloku wschodniego, gdyż ZSRR widział w niej groźbę gospodarczego i politycznego uzależnienia od USA (przykład: rządy Polski i Czechosłowacji początkowo zaakceptowały plan, ale pod naciskiem Kremla wycofały się z rozmów). Marshall mówił wprawdzie, że polityka USA nie jest skierowana przeciwko żadnemu państwu czy doktrynie, a jedynie przeciw ubóstwu i chaosowi, ale sam był zwolennikiem powstrzymywania komunizmu, a jego plan powstał dla realizacji doktryny Trumana (marcowe przemówienie prezydenta w Kongresie zapowiadające "poparcie wolnych narodów, które stawiają opór uzbrojonym mniejszościom lub zewnętrznemu naciskowi", akcentujące zwłaszcza problem Grecji i Turcji).
Jednak dużo ważniejszy od podtekstów politycznych był ekonomiczny cel planu - zapobieżenie spodziewanemu kryzysowi. Oto jego przesłanki:
* koniec działań wojennych = koniec lend-lease (od III'41 dostawy, pożyczki i wynajem sprzętu wojskowego USA dla sojuszników) = konieczność płacenia za dostawy amerykańskie,
* zrujnowanie systemu monetarnego w wielu krajach (Niemcy, Włochy, Japonia, Polska, Jugosławia, Węgry, Rumunia, Francja...),
* "głód dolara" w Europie - brak dewiz i złota na handel ze Stanami spowodowany wielkimi kosztami wojny,
* bezpośrednie zniszczenia wojenne w Europie (spadek produkcji przemysłowej i rolnej, zniszczone miasta...),
* problem przebudowy gospodarczej zarówno w Europie jak i w USA (przestawienie z prod. wojennej na pokojową),
* demobilizacja armii = bezrobocie, problemy mieszkaniowe...
* już w końcu 1947r. wiele wskazywało na to, że nadwyżka eksportowa USA (wojna rozkręciła koniunkturę) wyniesie w skali rocznej ok.12,5 mld$. = groźba "zadławienia".
Jeszcze w 46r. sytuację łagodziła konieczność utrzymywania w Europie i Azji wojsk amerykańskich, udzielane przez USA kredyty, międzynarodowa pomoc ONZ, przekazywanie ludności sprzętu wojskowego oraz zapasów żywności i odzieży. Były to jednak rozwiązania chwilowe. Ekonomiści zdawali sobie sprawę z niebezpieczeństwa uzależnienia Europy od stałej pomocy USA i z konieczności dokonania realnej odbudowy i stabilizacji gospodarki europejskiej. Temu właśnie miał służyć, dość elastyczny w swych założeniach, plan Marshalla. Wraz z jego wejściem w życie ustały inne formy pomocy ameryk. np. działalność UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration przy ONZ, powst. w 43r, 75% finansowały USA - było to ok. 2,7 mld $).
Realizacja:
* warunki wzięcia udziału w planie: dopuszczenie kapitału ameryk. na rynek, uzgadnianie projektów odbudowy i rozwoju z USA, spełnienie ameryk. oczekiwań politycznych (premierzy Francji i Włoch musieli usunąć z rządów komunistów),
* zrzeszenie się państw biorących udział w planie w Organization of European Economic Cooperation (OEEC),
* stworzenie aparatu kontrolującego wykorzystanie pomocy amerykańskiej - sumy osiągnięte ze sprzedaży towarów z USA do banku centralnego, skąd można je wydawać tylko na rozwój gosp. i tylko w porozumieniu ze specjalnym pełnomocnikiem amerykańskim,
* wydatki głównie na inwestycje, nie na konsumpcję, w latach 50-51 również na zbrojenia (w związku z "zimną wojną"),
Skutki:
* wzrost prod. przem. 16-tki o 35% w stos. do stanu przedwojennego, produktu narodowego o 15%, wzajemnej wymiany handlowej o 70%, ożywienie gospodarcze zwłaszcza w Niemczech i we Włoszech po 50r,
* powstrzymanie inflacji i konfliktów społecznych,
* zbliżenie między administracją amerykańską i rządami państw zachodnioeuropejskich,
* integracja ekonomiczna Europy Zachodniej,
* podział gospodarczy świata (niemal zupełny zanik wymiany handlowej między Wschodem i Zachodem)
72. Powstanie EWG
Realizacja planu Marshalla sprzyjała integracji Europy Zachodniej. Oczywistą konsekwencją była chęć stworzenia różnych międzynarodowych struktur. Francja i kraje Beneluksu chciały stworzyć federację ogólnoeurop. o wielu ponadnarodowych uprawnieniach, zaś Wielka Brytania, Irlandia i inne kraje północne były raczej za utworzeniem organizacji jedynie koordynującej.
Celem takiej organizacji miało być pogłębianie współpracy gospodarczej, a potem także politycznej, Zachodu. Istotna była też chęć uniezależnienia się od USA i stworzenia trzeciej siły w zimnej wojnie. Ponieważ jednak koncepcje Francji i W.Brytanii były różne, obok EWG powstała EFTA (Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu 60r; Austria, Dania, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja i W.Brytania), z której W.Bryt. wystąpiła dopiero w 73r, wchodząc do EWG.
Kalendarium:
1943 rządy emigracyjne krajów Beneluksu zawarły układ monetarny - ustaliły parytety franka i guldena; 1944 - konwencję celną (zniesienie ceł wewn, wspólne cła zewn, swobodny przepływ kapitału i siły roboczej)
14 III 47 w wyniku Paktu Brukselskiego Belgia, Holandia, Luksemburg i W.Brytania tworzą organizację militarną
4 III 49 : Pakt Brukselski, Dania, Irlandia, Norwegia, Szwecja i Włochy utworzyły Radę Europy dla budowania jedności i koordynowania współpracy
4 IV 49 NATO (pakt północnoatlantycki): USA + Kanada + 10 państw europejskich; powodem - zimna wojna
USA i W.Bryt chcą ze względu na duży, mogący się przydać w zimnej wojnie, potencjał gospodarczy RFN włączyć ją do NATO i znieść ograniczenia powojenne dotyczące produkcji stali, aby umożliwić odbudowę militarną. Francja boi się wzrostu znaczenia Niemiec i zniesienia dostaw węgla niemieckiego do Lotaryngii. Po wielu sporach:
18 IV 51 Traktat Paryski - Belgia, Holandia, Luksemburg, Francja, RFN, i Włochy tworzą Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (CECA) gwarantując RFN równouprawnienie z innymi państwami w korzystaniu z węgla i stali pod kontrolą niezależnego organu międzynarodowego. Jednocześnie postulaty utworzenia wspólnego rynku CECA
1955 Holenderski plan Bayena (utworz. wspólnoty gosp.) kontra brytyjski plan Mauldinga (przekształc. OEEC w strefę wolnego handlu)
1 VI 55 porozumienie w Messynie -> prace na rzecz utworzenia Wspólnego Rynku wewnątrz CECA ->
25 III 57 Kraje EWWiS podpisują Traktaty Rzymskie ustanawiające Europejską Wspólnotę Gospodarczą (wolny przepływ towarów, kapitałów i siły roboczej; cel - unia celna) oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom), które zaczynają działać 1 I 58
VII 67 Powstanie "Rady Ministrów" wspólnej dla wszystkich Wspólnot Europejskich (EWG, EWWiS, Euratomu)
XII 74 Powstanie Rady Europejskiej - regularnych spotkań szefów państw i rządów
Skutki:
Korzyści: poszerzenie rynku = możliwości obniżenia kosztów produkcji dzięki specjalizacji. Największe korzyści - RFN, bo jej gospodarka była najlepiej przygotowana do popytu światowego, wyroby były konkurencyjne dzięki dużym nakładom inwestycyjnym w latach 50. (Niemcy dostały b. dużo w planie Marshalla), niskim kosztom robocizny, słabemu popytowi wewn. (sprzyja eksportowi) i brakowi trudności w bilansie płatniczym (terms of trade). Do takiej sytuacji przyczyniły się paradoksalnie, podobnie jak w przypadku Japonii, poważne zniszczenia w przemyśle - wiele trzeba było zbudować na nowo i czyniono to przy użyciu najnowszych technologii, co zaowocowało poważną przewagą (np sytuacja Francji w EWG była dużo mniej korzystna).
W ciągu pierwszych 4 lat istnienia Wspólnego Rynku bezpośrednie inwestycje amerykańskie w Europie osiągnęły 16 mln $ (podwojenie). Inwestowano głównie w przemysł elektrotechniczny i elektroniczny, chemiczny i w komunikację, co spowodowało, że przedsiębiorstwa amerykańskie zaspokajały duży procent popytu europejskiego w tych gałęziach. Również w najbardziej rozwojowych dziedzinach gospodarki (lotnictwo, technol. kosmiczne i energia jądrowa) przedsiębiorstwa amerykańskie dominowały lub wręcz były monopolistami. W latach 60. firmy ameryk. umieściły w ramach EWG ponad 25% ogółu inwestycji. Pozwoliło to na stabilizację i szybki rozwój gospodarczy w tym okresie.
73. Rozwój gospodarczy Japonii po II wojnie światowej
Jest to jeden z największych fenomenów naszych czasów - Japonia, która poniosła w wojnie druzgocącą klęskę, szybko odbudowała swą gospodarkę, a potem zaczęła przewodzić grupie "tygrysów azjatyckich". Jak do tego doszło?
Po kapitulacji Japonii władzę objęło Najwyższe Dowództwo Sił Sprzymierzonych (GHQ, gen. MacArthur) przy zachowaniu monarchii i parlamentu z 42r., nastąpiła odbudowa systemu partyjnego sprzed 40r. Amerykanie przeprowadzili demilitaryzację, reformę rolną (wielcy właściciele ziemscy mogli mieć max. 1 hektar -> 95% ziemi - drobni rolnicy -> później powstanie silnej klasy średniej), rozwiązali zaibatsu (monopolistyczne koncerny finansowo - przemysłowe), doprowadzili do powstania silnych związków zawodowych (demokratyzacja życia politycznego), oraz nadali Japonii nową konstytucję (III'46; prawa dla kobiet, cesarz - marionetką).
Kwiecień 1946 - pierwsze wybory po wojnie - wygrana liberałów, ale w kraju bieda, inflacja, rozwój związków zawodowych -> IV 47 - wybory wygrywają socjaliści. Za ich rządów (47-48) była inflacja i brak osiągnięć gospodarczych. Do władzy powrócili (aż do 1993r.!) liberałowie. Rok 1949 przyniósł Japonii, oprócz stabilizacji politycznej, także stabilizację walutową - jen stał się walutą wymienialną (kurs 1$=360 jenów, stały do 1971). Przejściowo wzrosło bezrobocie. W l.1948-49 Japończycy wykupili od Amerykanów akcje dawnych zaibatsu. Przy zakazie nadmiernego skupiania tych akcji doprowadziło to do powstania nowej formy koncernów o aktywach rozproszonych - tzw. keiretsu. Konkurencja okazała się korzystna dla gospodarki japońskiej. W 1950r. utworzono Ministerstwo Przemysłu i Handlu Międzynarodowego (MITI), zaś w 1951 sprywatyzowano większość banków. W tym samym czasie nastąpiła zmiana w stosunkach między USA a Japonią na tle zimnej wojny, zwycięstwa komunistów w Chinach, a później także wojny koreańskiej. Pozwolono Japonii na częściowe odbudowanie sił zbrojnych (powojenne sankcje zabroniły produkcji broni, a wydatki wojskowe nie mogły przekroczyć 1% GNP). We wrześniu 1951r. Japonia odzyskała niepodległość dzięki układowi pokojowemu w San Francisco (ZSRR nie podpisał), zaś w 52r. zawarła sojusz z USA.
Pierwsze sukcesy gospodarcze Japonia osiągała już w początkach lat 50-tych, zaś od 1955r. zaczęto nawet mówić o "cudzie gospodarczym". Rozwinął się przemysł stoczniowy i hutniczy, Japonia odzyskiwała przedwojenną pozycję na międzynarodowym rynku włókienniczym, duży eksport był możliwy dzięki konkurencyjnym cenom (tania siła robocza), ale towary nie były początkowo wysokiej jakości. MITI popierało przemysł krajowy reglamentując import, ułatwiając zakup nowych technologii i wyciszając konkurencję wewnętrzną.
Przemysł motoryzacyjny: powolny rozwój w latach 50-tych, początkowo głównie w produkcji motocykli, motorowerów i skuterów (samochód - dobro luksusowe), współpraca z firmami anglosaskimi - okazją do nauki, lata 60-te - masowa motoryzacja (poparcie MITI, ochrona przed konkurencją zewn.). Na rynku zewn. - początkowo brak sukcesów (samochody jap. uważano za zbyt słabe na amerykańskie autostrady).
Lata 50.- rozwój planowania gospodarczego (46-50 Biuro Stabilizacji Ekonomicznej, potem MITI, 55- Agencja Planowania Ekonomicznego Keizai Kikakucho), oraz ostre konflikty polityczne i społeczne (zrzeszenie pracodawców NICORAN złamało potęgę związków zawodowych popierając dyrekcję Nissana w lokaucie 53r.). Wiele emocji budziła w Japonii kwestia stosunków z USA - obawiano się, że kraj może stać się obiektem ataku jądrowego na skutek uzależnienia wojskowego od St.Zjedn. Po przesileniu roku 60 przyszło uspokojenie, Japonia wkroczyła w "dekadę ekonomiczną". Malała rola MITI, poprawiła się konkurencyjność przemysłu (dzięki zmianom w organizacji pracy i gospodarce surowcami). Rosło znaczenie przemysłu stoczniowego i samochodowego, malało lekkiego i hutnictwa. Równocześnie dokonywały się poważne zmiany obyczajowe: przy urbanizacji i wzroście konsumpcji gwałtownie malał przyrost naturalny (aborcje, potem antykoncepcja).
Początek lat 70. - liczne sukcesy, plan przebudowy archipelagu przez szybkie linie kolejowe, w polityce ekonomicznej zwrot ku konsumpcji wewn. i ekologii, liberalizacja wymiany zagran. (MITI rezygnuje z reglamentowania importu, ale pozostaje protekcjonizm celny chroniący interesy rolników).
Pierwszy kryzys naftowy (73r) był ciosem niespodziewanym: rok 74 przyniósł, po raz pierwszy po wojnie, spadek GNP o 3%; inflacja wywołała panikę na rynku; w krytycznych dniach rezerwy surowców energetycznych spadały do 4 dni... Nakładały się na to problemy poszczególnych gałęzi przemysłu (chemicznego i stalowego zagrożonego konkurencją koreańską, oraz stoczniowego - otwarcie Kanału Sueskiego zakończyło erę wielkich tankowców). W tej sytuacji znów wzrosła rola MITI, zrezygnowano z planów przebudowy archipelagu. Związki zawodowe zgodziły się ograniczyć postulaty płacowe w zamian za rezygnację pracodawców z redukcji zatrudnienia. Od poł. lat 70. strajki są w Japonii rzadkością. Przebudowano przemysł (nowe gałęzie: robotyzacja i elektronika; ekonomizacja przemysłu samochodowego - samochody japońskie do dziś są najbardziej paliwooszczędne).
Drugi kryzys naftowy (79-81) miał w Japonii łagodniejszy przebieg niż w innych krajach uprzemysłowionych. Gospodarka nadal rozwijała się pomyślnie, jednak coraz większym problemem stawała się różnica między pozycją międzynarodową Japonii a poziomem konsumpcji. Partnerzy handlowi naciskali na Japonię, aby zmniejszyła nadwyżki w bilansie handlowym. Spowodowało to (w 85r) działania rządu na rzecz rozbudzenia konsumpcji wewn, zachęcania do kupna towarów importowanych i do turystyki zagranicznej. W okresie tym nastąpiło też odejście od etatyzmu: sprywatyzowano koleje i łączność.
Lata 1986-90 określa się mianem "gospodarki bańki mydlanej" - ukryte problemy ujawnił kryzys 1991, który spowodował zmianę ekipy rządzącej w 93 roku (symboliczny koniec epoki cudu gospodarczego).
74. Rozwój gospodarczy państw azjatyckich po II wojnie światowej
"Tygrysy pierwszej generacji"
Do grupy tej zalicza się Koreę Południową, Tajwan, Hongkong i Singapur, określane też skrótem NIC (New Industrial Countries). Osiągnęły one szybki wzrost gospodarczy w l. 60. i 70. i mimo pewnych problemów awansowały do grupy państw uprzemysłowionych. Ich wspólną cechą był "sztuczny" status polityczny powodujący dużą zależność polityczną od Zachodu (odrębność państwowa Korei Płd i Tajwanu była skutkiem zimnej wojny, Singapuru i Hongkongu - epoki kolonialnej) -> konsekwencje gospodarcze. Szansą podobną do tej, jaką dała Japonii wojna koreańska, była dla krajów NIC wojna wietnamska (1950-53). Start gospodarczy ułatwiła im rozbudowana infrastruktura odziedziczona przez Singapur i Hongkong po panowaniu brytyjskim, a przez Koreę i Tajwan po rządach japońskich. Korea i Tajwan korzystały ponadto z pomocy zagranicznej. Rozwój odbywał się poprzez planowanie gospodarcze (planowanie przestrzenne i indyktatywne plany wieloletnie). W polityce gospodarczej początkowo substytuowano import, chcąc się uniezależnić od pomocy zagranicznej, lecz w pewnym momencie następowała liberalizacja i zwrot ku eksportowi (Tajwan k.l.50, Korea pocz. l.80). Rola poszczególnych gałęzi przemysłu zmieniała się wg podobnego schematu: od przemysłu lekkiego, poprzez ciężki i chemiczny, do zaawansowanych technologii. W gospodarce Hongkongu i Singapuru dużą rolę odgrywał reeksport. Nie we wszystkich krajach była widoczna faza rozbudzania konsumpcji wewn. dla uniezależnienia się od światowej koniunktury, konsekwencją tej fazy była utrata atutu taniej siły roboczej (np Singapur uniknął drugiego kryzysu naftowego, ale w 85r. przeżył kryzys wywołany zmniejszeniem konkurencyjności na rynkach światowych). Miarą otwarcia gospodarki na świat była polityka walutowa.
Korea Południowa - podział Korei na Północną i Południową dokonał się w 1945r. i został potwierdzony rozejmem w Panmundżonie z 1953r, który zakończył wojnę koreańską. Pod względem politycznym i militarnym przetrwanie Korei Płd. było zasługą USA. Początkowy okres: rządy skorumpowanej ekipy Li Syng Mana (48-60), inflacja nie powstrzymana przez denominację w 53r, potem krótka demokracja a wreszcie stabilność polityczna (i gosp. po udanej, drugiej denominacji w 62r, która ustabilizowała stos. walutowe) pod rządami generała Park Chung Hee (61-68 etatyzm, 68-79 powolna prywatyzacja). Po zamordowaniu Parka - chaos; od 81 do 88 reżim gen. Chung Doo Hwana; od poł. l.80. demokratyzacja, otwarcie na świat i umocnienie pozycji międzynarodowej. Powojenny rozwój gospodarczy rozpoczęła Korea, podobnie jak Tajwan, z potężnym sektorem państwowym (znacjonalizowane przedsiębiorstwa japońskie); po 68r. prywatyzacja. W l.60. postanowiono w ramach planowania gosp. o zgrupowaniu całego przemysłu ciężkiego wzdłuż osi Seul-Pusan. Na pocz. l.80. won (waluta koreańska) uzyskał pełną wymienialność, mimo, że od czasów drugiej denominacji ponownie uległ pewnej deprecjacji. Na przełomie l.40. i 50. przeprowadzono reformę rolną o znaczeniu podobnym do japońskiej. W efekcie powstała liczna klasa średnia, zaś odszkodowania, które dostali byli właściciele zostały ulokowane w miastach (akumulacja kapitału). Nie został natomiast rozwiązany problem niskiej rentowności rolnictwa (konieczna była ochrona celna).
Tajwan - jego odrębność była wynikiem zwycięstwa komunistów w Chinach i wycofania się resztek armii kuomintangowskiej na wyspę. Podobnie jak Korea, Tajwan zawdzięczał ją ścisłemu sojuszowi z USA. Władza Kuomintangu; po śmierci Czang Kai Szeka w 75r. reżim osłabł, w 87r. zniesiono stan wojenny (trwający od 49r.) i zezwolono na działalność partii opozycyjnych, lecz Kuomintang nadal panuje. Poważną przeszkodą w demokratyzacji kraju było utrzymywanie fikcji prawnej, że rząd w Taipei reprezentuje całe Chiny. Gospodarka: obok pojapońskich przedsiębiorstw dużo firm państwowych zał. na pocz. l.70. w ramach likwidowania "wąskich gardeł" (inwestycje w dziedzinach mało atrakcyjnych dla kapitału prywatnego). W l.60. przemysł lekki skupiono wokół Taipei, zaś ciężki wokół Kaoshiung, na południu, a w 73r. utworzono dlań dwie dalsze strefy. W 61r. wprowadzono nowego dolara tajwańskiego, związanego z amerykańskim sztywnym kursem 1USD=40NT$, który przetrwał do 71r. (dewaluacja USD). W dalszych latach dolar tajwański ulegał aprecjacji. Przeprowadzona zaraz po wojnie reforma rolna dała skutki identyczne z koreańską, w latach 70. przeprowadzono jednak drugą reformę polegającą na częściowym odtworzeniu dawnej własności (powód-brak rąk do pracy).
Hongkong to dawna kolonia brytyjska (od 1841), powiększona w II poł. XIXw. o terytoria wydzierżawione na 99 lat. Ten problem był przyczyną układu brytyjsko - chińskiego z 1984r, na mocy którego Hongkong ma powrócić do Chin w 1997 roku, zachowując przez 50 lat odrębność ustrojową. Partie polityczne działające tam obecnie nie mają dużego wpływu na poczynania brytyjskiej administracji. Dolar Hongkongu pozostawał w strefie szterlingowej do 73r, gdy związał się z dolarem ameryk. (kurs sztywny 1 USD = 7,8 HK$).
Singapur jest odrębnym państwem od 1965r, gdyż z powodów etnicznych nie wszedł do utworzonej w 63r. Federacji Malajskiej. Od 59r. rządzi tam People's Action Party, będąca do 68r. partią lewicową, później zaś liberalną. Podstawowym przemysłem Singapuru była petrochemia, co sprawiło, że ciężko przeżył on pierwszy kryzys naftowy. Singapur, jako jedyny z grupy NIC, należał również do ASEAN, uprzywilejowanie dawało mu również położenie geograficzne (pomost Pacyfik-Europa) i sytuacja polityczna - jako kraj chiński w sensie etnicznym, a jednocześnie neutralny, był pośrednikiem między Chinami a Hongkongiem i Tajwanem (też chińskie). Nic dziwnego, że aspirował on do rangi stolicy finansowej regionu.
"Tygrysy drugiej generacji"
Stowarzyszenie Państw Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN), skupiające Singapur, Malezję, Tajlandię, Indonezję i Filipiny, powstało w 1967 roku. Celem była integracja gosp., ale istniały silne tendencje autarkistyczne (np w słabej gospodarczo Indonezji o największym potencjalnie rynku zbytu) -> do 1976 roku działalność organizacji była słaba. W 1977 ustalono system preferencji celnych (stworzeniu strefy wolnego handlu sprzeciwiała się Indonezja). Do grupy "tygrysów drugiej generacji" zalicza się Malezję, Tajlandię, Indonezję i Filipiny. Była to grupa mniej jednolita niż państwa NIC, o niejednakowych szansach na sukces. W 1984 do ASEAN dołączył sułtanat Brunei.
Malezja w l.60. miała podobny poziom dochodu narodowego jak Korea czy Tajwan i być może miała nawet szansę na wejście do NIC, ale podporządkowała swą politykę gospodarczą celom narodowym i religijnym (malaizacja gospodarki-od 1969 celem Nowej Polityki Ekonomicznej zwiększenie udziału ludności malajskiej i muzułmańskiej w gospodarce z 2 do 30% w ciągu 20 lat, przy dyskryminowaniu Chińczyków i Hindusów). Założenia NEP-u nie zostały zrealizowane, zaś wcielanie tej polityki spowodowało liczne frustracje społeczne. Na tle ASEAN Malezja jest jednak bardzo prężnym organizmem.
Tajlandia to kraj wyjątkowo niestabilny politycznie (wiele przewrotów wojskowych, liberalizacje). Lata 60-pierwszy okres powodzeń gospodarczych (związany z wojną wietnamską), l.70-niespokojne, zwolnienie tempa rozw. gosp, l.80-prawdziwy boom, Tajlandia należy do najszybciej się rozwijających krajów. Podstawą rozwoju przemysłu były przemysł tekstylny i cementowy, konkurencyjność polegała na taniej sile roboczej. Nadzieją na trwałość sukcesów jest skuteczne wygaszanie eksplozji demograficznej, dające szanse na wyjście społeczeństwa z "równowagi ubóstwa".
Indonezja. Ciągła eksplozja demograficzna poparta wpływami islamu zdaje się przekreślać szanse na awans cywilizacyjny. Dochody z eksportu ropy naftowej, paradoksalnie, są również przeszkodą, gdyż zapewniają korzystną pozycję w światowym handlu bez potrzeby wysiłków = brak bodźców do rozwoju.
Filipiny. Eksplozja demograficzna w połączeniu z wpływami Kościoła katolickiego stwarza podobną sytuację jak w Indonezji. W początkach lat 80. wzrost gospodarczy był ujemny, co spowodowało przesilenie polityczne 86r.
4