ZYGMUNT III WAZA:
27 grudnia tegoż roku został koronowany na króla Polski w wawelskiej katedrze. Koronacji dokonał ówczesny arcybiskup gnieźnieński, Stanisław Karnkowski.
Zygmunt III Waza przez długie lata nie był w stanie zrozumieć Polski, jej racji państwowych i mentalności obywateli. Polskie założenia ustrojowe były utrwalone długoletnią tradycją i miały swoje skomplikowane uwarunkowania. Wszelkie próby zmian musiały prowadzić do starć ze szlachtą, która stanowiła około 10% mieszkańców i posiadała szerokie prawa polityczne. Kością niezgody między królem a szlachtą była polityka religijna. Jednym z podstawowych wyznaczników polskiej kultury politycznej była tolerancja religijna, element niezbędny w polityce wewnętrznej wielonarodowego i wielowyznaniowego państwa. Zygmunt III Waza był gorliwym katolikiem. Był jednym z orędowników unii brzeskiej i bezwzględnego wcielania jej w życie.
Następnym istotnym powodem konfliktu byłą obawa szlachty przed absolutyzmem i wszelkim wzmacnianiem władzy królewskiej. Szczególnie dotyczyło to władców, którym szlachta nie ufała Na czele opozycji stanął Jan Zamoyski - prawa ręka Stefana Batorego i organizator elekcji Zygmunta III. Odsunięty przez Wazę z powodu głębokich różnic politycznych, postanowił pokierować szlachtą, walczącą z wpływami habsburskimi. Celami opozycji stało się też niedopuszczenie do wzmocnienia władzy królewskiej, obrona przywilejów szlacheckich i tolerancji religijnej. Na początku swego panowania król Zygmunt III podjął wyjątkowo niezręczne działanie. W 1589 roku nastąpiło spotkanie rodzinne w Rewlu, gdzie król polski spotkał się ze swoim ojcem, Janem III Królem Szwecji. Jan III chciał powrotu syna do Szwecji. Przypuszczalnie tam padły propozycje przekazania tronu polskiego Habsburgom. W 1590 roku w podpisano tajną umowę z młodym Wazą. W umowie Zygmunt decydował się odstąpić tron polski Habsburgowi za cenę 400 tys. guldenów oraz pomoc militarną. Sprawa ta niedługo pozostawała w tajemnicy. W Rzeczypospolitej wybuchło łatwo zrozumiałe oburzenie na to kupczenie koroną polską. Powszechne rozgoryczenie i obawa, że młody król ucieknie, jak Henryk Walezy, znalazło swój wyrok na tzw. sejmie inkwizycyjnym w 1592 roku. Zygmunt musiał się upokorzyć, zaprzeczył jakimkolwiek zamiarom abdykacji i zobowiązał się, że bez pozwolenia stanów nie odjedzie do Szwecji. Jednak zaufania i sympatii nie udało się odbudować i król stracił te możliwości działania, które miał u progu panowania. Dwukrotnie jeszcze w ciągu 45 lat panowania Zygmunta III Wazy niechęć do króla wywołała ekstremalne posunięcia. Po raz pierwszy doszło do tego w czasie rokoszu Zebrzydowskiego, kiedy to szlachta pod Jeziorną podpisała akt detronizacji. Rokoszanie występowali w imię obrony "złotej wolności" zostali jednak pokonani w bitwie pod Guzowem (rok 1607). Autorytet króla ucierpiał bardzo, a z konfliktu tego skorzystała jedynie magnateria.
Dramatyczne wydarzenie miało miejsce w roku 1620. Michał Piekarski próbował zabić króla i tylko przypadkowi i niezręczności zamachowca, a także pomocy syna Władysława, zawdzięczał Zygmunt III życie. Sąd skazał Piekarskiego na tortury, a ten pod wpływem bólu mówił od rzeczy i stąd powstało powiedzenie: "plótł, jak Piekarski na mękach". Na narastanie antagonizmów między królem a narodem szlacheckim ogromny wpływ miała międzynarodowa polityka króla, której osią były stosunki ze Szwecją. Zygmunt III tron polski przejął niechętnie, bliższa mu była ojczysta Szwecja. Po śmierci ojca (rok 1592) formalnie przejął tam władzę . W praktyce jednak musiał pozostawić władzę w rękach swego rywala, stryja Karola Sudermańskiego, który wkrótce zyskał pełne poparcie poddanych. Unia była nie do utrzymania, przede wszystkim ze względu na sprzeczność interesów obu państw nad Bałtykiem. W efekcie doszło do otwartego konfliktu, jednak wyprawa wojenna Zygmunta III Wazy do Szwecji (rok 1598) zakończyła się niepowodzeniem. Szwedzi obwołali królem Karola Sudermańskiego (rok 1599). Utrata korony szwedzkiej była dla Zygmunta III najcięższym ciosem, z którym nigdy nie pogodził się do końca. Utrata korony szwedzkiej zapoczątkowała długoletni konflikt zbrojny polsko - szwedzki, który miał trwać, (z przerwami) do 1660 roku. U jego genezy leżała zarówno walka obu państw o panowanie nad Bałtykiem jak i złudne nadzieje Wazów na odzyskanie korony szwedzkiej. Wojna toczyła się w kilku etapach i ze zmiennym szczęściem. Zakończyła się niekorzystnym dla Polski rozejmem w Altmarku (rok 1629). Szwedzi zajęli część portów pruskich, Inflanty na północ od Dźwiny i mieli prawo pobierać cło z handlu polskiego.
Cechą charakterystyczną polityki zagranicznej Zygmunta III Wazy był sojusz z Habsburgami. W 1613 roku Zygmunt III zawarł sojusz polityczny z Habsburgami. Miał zapewnić królowi polskiemu pomoc w sprawach moskiewskich i szwedzkich. W sumie jednak przyniósł więcej korzyści Habsburgom niż Wazom. W czasie wojny 30-letniej Polska zbliżyła się do obozu katolickiego (mimo, że w samej wojnie bezpośredniego udziału nie brała). Doprowadziło to do groźnego konfliktu z Turcją, która zerwała "wieczysty pokój" z Rzeczypospolitą. W XVI stuleciu podstawą polskiej polityki zagranicznej było unikanie za wszelką cenę konfliktu zbrojnego z Turcją. Mimo wzajemnych najazdów mimo interwencji polskich w księstwach naddunajskich , które były lennem tureckim - do wojny nie dochodziło. Ale gdy Zygmunt III związał się z Habsburgami, największymi wrogami sułtana, zatargi te stały się pretekstem do wojny. Słaba armia polska dowodzona przez 70-letniego hetmana S.Żółkiewskiego poniosła dotkliwą klęskę pod Cecorą (rok 1620). Pokój (rok 1621) przywracał granicę na Dniestrze,. Historycy krytykują Zygmunta III Wazę za interwencję w wewnętrzne sprawy Moskwy. W 1609 roku Zygmunt III Waza ruszył z wojskiem na Moskwę. Pod Kłuszynem Polacy odnieśli wspaniałe zwycięstwo. Droga do Moskwy stanęła otworem. W 1612 roku wybuchło w Moskwie drugie powstanie antypolskie. Jedyną korzyścią było przyłączenie znacznych obszarów na wschodzie (ziemia czernichowska i siewierska, Smoleńsk). Zdobycze terytorialne usankcjonował rozejm w Dywilnie (rok 1619). Zygmunt III Waza prowadząc liczne wojny potrzebował zabezpieczenia na innych frontach i szukał sojuszników. Stąd zbliżenie z Habsburgami oraz ugoda z Brandenburgią, której w 1611 roku obiecano objęcie lenna pruskiego. Nastąpiło to ostatecznie w 1618 roku. Czyn ten uważa się powszechnie za wielki błąd polityczny, którego skutki w latach następnych były bardzo dotkliwe.
Bilans panowania.
Zygmunt III Waza nigdy nie cieszył się sympatią i popularnością wśród historyków. W czasie swego długiego panowania borykał się z trudnymi problemami politycznymi i społecznymi. Panował w burzliwych czasach. Czasy te były okresem świetności Rzeczypospolitej, która wtedy właśnie zajmowała największe w historii terytorium. Na czas ten przypada również apogeum eksportu polskiego zboża. Kontrreformacja nie dokonała jeszcze spustoszenia w umysłach ludzkich, działały liczne drukarnie, poziom szkół był wysoki. Kraj dysponował rzeszą wybitnych wodzów i polityków (np. Jan Zamoyski, St.Karnkowski, J.K.Chodkiewicz). Jednak we wszystkich dziedzinach życia w ciągu tych 45 lat nastąpił regres. Zygmunt III Waza Pozostawił państwo osłabione, z nierozwiązanymi problemami. Należy jednak pamiętać, że cały szereg niepowodzeń i straconych szans nie wynikał tylko z winy króla. Otaczały go szczególne uwarunkowania społeczne, ustrojowe i ekonomiczne. Tych jednak król nie rozumiał do końca i nie akceptował. Wydaje się, że ich skala przerosła jego możliwości, nie potrafił przewidzieć dalekosiężnych skutków swoich poczynań, np. w przypadku doprowadzenia do wojny z Turcją, czy oddania Prus Hohenzollernom. Mrzonki o koronie szwedzkiej nigdy nie były realne, a ambicje Zygmunta stanęły na przeszkodzie kompromisowym rozwiązaniom w konflikcie ze Szwecją. Lekceważąc szlachtę i mając zgoła odmienne poglądy niż ona nie potrafił się z nią porozumieć. Uniemożliwiło to przeprowadzenie istotnych reform, a być może był to ostatni moment na dokonanie tego. Z jego osobą tradycja wiąże fakt przeniesienia stolicy państwa z Krakowa do, prowincjonalnego w gruncie rzeczy miasta mazowieckiego, jakim była Warszawa. Wydarzenie to upamiętnia kolumna Zygmunta stojąca przed Zamkiem Królewskim w Warszawie. Pomnik ten wystawił ojcu Władysław IV Waza.
WŁADYSŁAW IV WAZA:
Władysław IV był drugim dzieckiem Zygmunta III Wazy i jego ukochanej żony, Anny. . Był ulubieńcem szlachty i od początku widziano w nim dziedzica tronu. Od młodych lat swoje teoretyczne zainteresowania wojskowe sprawdzał na polu bitwy. Uczestniczył w kolejnych wyprawach przeciw Rosji, przeciw Turcji i przeciw Szwedom. Władysław rościł sobie prawo do trzech koron - szwedzkiej, jako spadkobierca ojca, moskiewskiej, na podstawie umowy Żółkiewskiego z bojarami i polskiej, w charakterze potomka Jagiellonów. Tylko uzyskanie tej trzeciej było realne. W pewnym momencie królewicz zaczął demonstracyjnie podkreślać różnice poglądów na pewne sprawy między nim a ojcem. W przeciwieństwie do cudzoziemskiego dworu demonstracyjnie ubierał się, mówił i nosił po polsku. Podkreślał swoja obojętność religijną i akcentował dobre stosunki z protestantami, w tym z jawnymi wrogami Zygmunta III. Rzadko chodził do kościoła, a w czasie nabożeństw mdlał i było mu niedobrze. Być może była to alergia na kadzidło, wtedy jednak uważano to za następstwo czarów i królewicz był poddany w tajemnicy egzorcyzmom. Po śmierci Zygmunta III Wazy nie było wątpliwości kto ma być jego następcą. Elekcja Władysława IV w 1632 roku była właściwie entuzjastyczną aklamacją jedynego kandydata na tron Rzeczypospolitej. Budził respekt u szlachty i u senatorów.
W polityce wewnętrznej dążył do wzmocnienia władzy królewskiej. Mimo, że wychowany w parlamentarnej Polsce, nie akceptował funkcjonującego systemu politycznego. Liczył na narzucenie szlachcie swych żądań przy wykorzystaniu zwycięskiej armii. W tym celu zmierzał do wszczęcia jakiejkolwiek wojny. Szlachta oczywiście torpedowała jego pomysły, zarówno jeśli chodzi o wojnę ze Szwecją, jak i z Turcją. Władysław IV próbował też stworzyć wokół siebie stronnictwo, popierającego politykę dworu.
W czasie panowania Władysława IV najbliższe były mu sprawy wojskowe. Przeprowadził ważne zmiany w wojsku, kładąc większy nacisk na rozbudowę piechoty i artylerii. Tworzone przez niego i wyposażone w nowoczesny sposób oddziały piechoty (tzw. cudzoziemskiego autoramentu), stanowiły w pewnym momencie ponad 60% całej armii. Budziło to podziw współczesnych. Król dbał też o rozbudową artylerii, w końcu jego panowania Polska dysponowała ponad trzystu armatami. Władysław próbował też stworzyć i rozbudować flotę wojenną. Planował założyć w zatoce Puckiej nowy port, który osłabiłby pozycję Gdańska. Władysław IV miał talent strategiczny i organizatorski. Rzeczypospolita była wówczas usposobiona na wskroś pokojowo, a król próbował uwikłać ją w wojnę dla realizacji własnych ambicji. Najważniejszym celem jego życia było odzyskanie korony szwedzkiej. Było to praktycznie niemożliwe, bo sejm szwedzki w 1633 roku wydziedziczył polskich Wazów po wieczne czasy od następstwa tronu. Próbował różnych sposobów, usiłując porwać szlachtę do wojny ze Szwecją w 1635 roku Szwedzi jednak pod naciskiem Francji, zwolnili bez walki porty i miasta pruskie i uznali wolność handlu wiślanego. Tak więc Prusy Królewskie wracały do Polski, Inflanty jednak pozostały w rękach szwedzkich. Szlachta była zadowolona i nie zainteresowana wojną, przedłużono więc rozejm ze Szwecją. Władysław uważał go tylko za przejściowe zawieszenie broni. Sejm odmówił jednak królowi poparcia w dalszej walce ze Szwecją. Tym samym upadły plany rozbudowy własnej floty wojennej (z portem we Władysławowie na Helu). Po 1641 roku zawieszono tam wszelkie prace, okręty zaś sprzedano. Nie powiodła się także prowokacja, mająca doprowadzić do wybuchu wojny ze Szwecją w 1639 roku, a także próba skłonienia Danii do ataku na Szwecję. Swe umiejętności wojskowe zademonstrował Władysław IV w czasie kampanii szudeńskiej w 1632 roku. Armia rosyjska obległa Smoleńsk, mocno ufortyfikowany przez Polaków. Wykorzystanie oddziałów piechoty tzw. cudzoziemskiego autoramentu zapewniło królowi sukces w wojnie z Moskwą. Waza pośpieszył na odsiecz twierdzy i zmusił cara do podpisania pokoju w Polanowie (rok 1634), na mocy którego Polska zachowywała wszystkie zdobycze terytorialne z 1618 roku, a Władysław zrzekł się pretensji do tronu moskiewskiego. Nie udało się rozszerzyć posiadłości polskich nad Bałtykiem. Po śmierci księcia zachodniopomorskiego (rok 1637), jego księstwo przeszło w ręce Szwedów. Polska przyłączyła tylko dwa swoje lenna - Lębork i Bytów. Szlachta odrzuciła możliwość udziału w wojnie 30-letniej, nawet za cenę odzyskania Śląska,. Władysław IV pod koniec panowania planował wojnę z Turcją, a sojuszników w planowanej kampanii szukał wśród Kozaków. Król rozpoczął przygotowania do wojny w tajemnicy. Śmierć monarchy uniemożliwiła jednak realizację tych planów.
W 1648 roku wybuchło powstanie kozackie. Spowodowane to było sukcesywnym zmniejszaniem rejestrów kozackich, co budziło duży opór wśród tej grupy etnicznej. Ponadto często duchowni Polscy próbowali zmusić Kozaków na przejście na wyznanie unickie - Kozacy chcieli pozostać wierni prawosławiu. W 1648 roku wojska kozackie, dowodzone przez Bohdana Chmielnickiego, rozpoczęły kampanię wojenną. 1654 roku Kozacy zawarli w Perejasławiu ugodę z Moskwą, w której to uznali zwierzchność cara, a dzięki temu otrzymali od państwa carów pomoc militarną i finansową. W 1658 roku zawarto ugodę w Hadziaczu, która dawała Kozakom własne państewko z hetmanem wybieranym przez króla polskiego na czele.
Bilans panowania.
Władysław IV nie zrealizował żadnego ze swych ambitnych planów politycznych. Był bardziej marzycielem, niż dobrym politykiem. Mimo szacunku, jakim się cieszył, nie potrafił dogadać się ze szlachtą. Jego zaskakująca śmierć uniemożliwiła rozwiązanie problemu kozackiego. Z problemem tym musiał uporać się jego następca. Władysław IV poprawił natomiast polski stan posiadania w Prusach oraz zabezpieczył granicę wschodnią.
Powstanie Chmielnickiego
W 1648 roku wybuchło powstanie kozackie. Spowodowane to było sukcesywnym zmniejszaniem rejestrów kozackich, co budziło duży opór wśród tej grupy etnicznej. Ponadto często duchowni Polscy próbowali zmusić Kozaków na przejście na wyznanie unickie - Kozacy chcieli pozostać wierni prawosławiu. W 1648 roku wojska kozackie, dowodzone przez Bohdana Chmielnickiego, rozpoczęły kampanię wojenną. Rozgerano wiele bitw. Ostatecznie w 1654 roku Kozacy zawarli w Perejasławiu ugodę z Moskwą, w której to uznali zwierzchność cara, a dzięki temu otrzymali od państwa carów pomoc militarną i finansową. W 1658 roku zawarto ugodę Hadziaczu, która dawała Kozakom własne państewko z hetmanem wybieranym przez króla polskiego na czele.
JAN II KAZMIERZ
Urodzony w 1609 roku Jan Kazimierz był bratem Władysława, on właśnie przejął w 1648 roku tron Rzeczypospolitej. Od początku panowanie Jana Kazimierza nie było łatwe - rozpoczęły je zmagania z wystąpieniami kozackimi dowodzonymi przez Bohdana Chmielnickiego. Jan Kazimierz prowadził też długie i wyniszczające wojny ze Szwecją (nie zrzekł się oczywiście pretensji do tronu szwedzkiego) oraz z Rosją. Mimo wielu starań tego bardzo pracowitego króla (potrafił spędzić w sejmie nawet trzydzieści godzin, ani na chwilę nie przerywając pracy) jego panowanie osłabiło Polskę. Początkowo starał się współpracować ze szlachtą, jednak w czasie potopu szwedzkiego, szwedzkiego obliczu wielu zdrad, jakich dopuszczała się magnateria, zaczął wykazywać tendencje do wzmocnienia władzy monarszej. Chciał znieść dotychczasową elekcję w formie viritim i zastąpić ją elekcją vivente rege, czyli elekcją za życia króla (elekcja vivente rege została przeprowadzona w Polsce tylko raz, za panowania Zygmunta Starego, co wywołało ogromny sprzeciw szlachty). Dążenia króla doprowadziły do zawiązania rokoszu pod przewodnictwem wielkiego marszałka koronnego Jerzego Sebastiana Lubomirskiego. Rokosz został przez króla stłumiony, jednak przekreślił szansę na jakiekolwiek znaczniejsze reformy ustrojowe. Król, wobec niemożności przeprowadzenia jakichkolwiek zmian, abdykował w 1668 roku, kończąc tym samym rządy Wazów w Polsce.
Po abdykacji:
Jan II Kazimierz Waza zrzekł się korony 16 września 1668, a 30 kwietnia 1669 wyjechał do Francji, gdzie uzyskał niezwykle dochodowe opactwo Saint-Germain-des-Prés, którego został 76opatem. Podczas wyjazdu z Polski bezprawnie zrabował część skarbca koronnego, m.in. bezcenny relikwiarz drzewa świętego, który był obecny przy koronacji królów Polski odWładysława Jagiełły poczynając (relikwia ta obecnie znajduje się w skarbcu paryskiej katedry Notre Dame). Skarby wywiezione przez ostatniego Wazę z Polski nigdy nie wróciły do Ojczyzny,
Bilans panowania:
Współcześni oceniali go bardzo surowo. Mówiono o nim- początek nieszczęść królestwa.
Po 80 latach panowania Wazów, Rzeczpospolita znajdowała się w opłakanym stanie. Wojny na południowym wschodzie, w Inflantach, a zwłaszcza „potop szwedzki”, który zalał prawie cały kraj, bardzo poważnie zrujnowały gospodarkę kraju. Ludność zmniejszyła się o ok. 30% i wynosiła 6-7 mln, większość gruntów leżała odłogiem, tak znacznie zmniejszyła się produkcja zbóż, że mimo kilkakrotnie mniejszego ich eksportu, niż na początku XVII w. bywały lata głodu, gdy nie starczało zboża na potrzeby własne ludności.