Jan Kochanowski Odprawa posłów greckich
Utwór został napisany dla uczczenia wesela podkanclerza Jana Zamoyskiego z Krystyną Radziwiłłówną. Prapremiera odbyła się 12 stycznia 1578 roku na Zamku Ujazdowskim. Wystawiono ją tuż przed wyprawą na wojnę z Moskwą, dlatego utwór uznano za zachętę do wojny, mimo jego antywojennej wymowy.
,,Odprawa posłów greckich” jest tragedią renesansową w duchu antycznym - pierwszym polskim dramatem nowożytnym. Zachowuje zasadę trzech jedności: miejsca- wszystkie wydarzenia odbywają się na Placu Publicznym przed pałacem Priama w Troi, akcji-zdarzenia dotyczą jednego niewielkiego epizodu z wojny trojańskiej, czasu- przedstawia historię, której akcja dzieje się w ciągu jednego dnia. Styl wypowiedzi jest odpowiedni do pozycji ważności bohatera (decorum). Występują jednak pewne odstępstwa od stylu klasycznego:
-brak jasno określonego konfliktu tragicznego
-brak głównego bohatera naznaczonego piętnem tragizmu, który musi wybierać miedzy dwoma równorzędnymi racjami
-występuje bohater zbiorowy, jakim jest Troja
-brak parodosu i exodusu
-nie ma wprowadzonego fatum, które determinowałoby całkowicie postępowanie bohaterów
Kochanowski nie wzorował się bezpośrednio na żadnym utworze.
Tragedia ma dwie warstwy znaczeniowe:
-uniwersalną - bezpośrednio prezentowaną
-patriotyczną - ukrytą - dotyczącą Rzeczpospolitej.
Odprawa rozważa problem moralny wojny i pokoju w duchu tradycji sięgającej od Cycerona poprzez Św. Augustyna do Erazma z Rotterdamu, a także tradycji, która kazała rozróżniać wojny sprawiedliwe i niesprawiedliwe, obronne i zaczepne.
TREŚĆ
Tekst właściwy jest poprzedzony listem dedykacyjnym Kochanowskiego do Zamoyskiego, który informuje go o zawartości dramatu i wyraża nadzieję, że będzie mógł być obecny na prapremierze.
Utwór nawiązuje do wojny trojańskiej - mitu trojańskiego i Iliady Homera. Po porwaniu pięknej Heleny - żony Menelaosa, władcy greckiego przez Parysa - królewicza trojańskiego, rozgorzała wojna. U Kochanowskiego widoczny jest fragment tych dziejów - moment, gdy do Troi przybywają posłowie greccy, aby uzgodnić o oddaniu Heleny mężowi i zapobiec wojnie. Król Troi, Priam, chce podjąć decyzję na podstawie werdyktu Rady Trojańskiej. Parys pragnie zatrzymać Helenę i powołuje się na honor Troi, uważa, że ustępstwo będzie oznaczać słabość państwa, stosuje przekupstwo - stara się zdobyć jak najwięcej głosów. Popiera go Iketaon, który symbolizuje stronniczość, przekupstwo i demagogię. Z kolei Antenor, który jest wzorowym patriotą, nie daje się przekupić. Uważa, że należy zwrócić Helenę mężowi i nie narażać państwa na krwawą wojnę. Wygrywa jednak stronnictwo Parysa, a greccy posłowie odjeżdżają z niczym i rozpoczyna się wojna.
Prolog
Trojańczyk Antenor, który gości u siebie greckich posłów, wygłasza monolog, w którym ubolewa nad sytuacją Troi. Gani zachowanie Aleksandra (Parysa), który sprowadzając Helenę do Troi może ściągnąć na miasto nieszczęście.
Epeisodion I
Na scenie pojawia się Aleksander. Między dwoma trojańczykami następuje ostra wymiana zdań. Przestrzegają innych zasad postępowania i nie darzą siezbytnim szacunkiem i sympatią. Aleksander chce zjednać sobie Antenora, aby ten na radzie miasta opowiedział się za zostawieniem Heleny w Troi. Odwołuje się przy tym do przyjaźni, jaka ich łączy. Antenor zwraca uwagę na to, że cenniejsza od wierności przyjaźni jest wierność prawdzie i sprawiedliwości.
Pieśń chóru (stasimon) I
Chór ubolewa nad nieroztropnością ludzi młodych, którzy poddają się swoim namiętnościom, a przez to gubią siebie i ojczyznę.
Epeisodion II
Helena rozmawia z Panią Starą, która jest jej opiekunką. Obawia się, że zostanie źle potraktowana (nawet zabita) przez swojego męża Menelaosa, gdy ten odbierze ją z Troi. Żałuje zdrady i boi się o los swoich dzieci. Pani Stara próbuje ją pocieszyć. Helena uważa, że na świecie jest o wiele więcej zła niż dobra, że życie człowieka jest nieszczęśliwe, gdyż musi się on borykać z wieloma trudnościami. Jej opiekunka twierdzi jednak, że człowiek musi doświadczyć w życiu przykrych chwil, aby docenić szczęście.
Pieśń chóru II
Jest to samodzielny utwór, wydany w zbiorze Kochanowskiego Pieśni, incipit brzmi „Wy, który pospolitą rzeczą władacie”.
Mówi o odpowiedzialności rządzących za powierzonych im ludzi. Zdaniem podmiotu lirycznego powinni oni troszczyć się w pierwszym rzędzie o dobro kraju, przedkładać je nad dobro własne. Gdy ktoś czyni źle tylko sobie, mniejszą karę ponosi niż ten, kto przy tej okazji szkodzi innym ludziom.
Epeisodion III
Do Heleny i Pani Starej przybywa poseł, który zdaje im relację z przebiegu rady, podczas której Trojańczycy decydowali o losie Heleny. Jest to fragment epicki w dramacie, poseł w roli narratora opowiada, co się wydarzyło do tej pory, cytuje obszerne fragmenty przemówień jej uczestników.
Radę rozpoczął król Troi, Priam, zaznaczając, że choć zależy mu na losie syna, to ważniejszy jest dla niego los ojczyzny. Aleksander namawiał współbraci do niewydawania Heleny Grekom. Tłumaczył to faktem, że Helena jest darem od samej Afrodyty, a nie wypada nie przyjąć podarunku od bogini. Powołuje się także na krzywdy, jakich Trojańczycy doświadczyli od Greków - porwanie Medei i jej brata oraz liczne szkody, wynikłe z najazdów greckich. Później głos zabrał Antenor, który zwrócił uwagę na niecność postępku Aleksandra, jakim było porwanie Heleny ze Sparty oraz na to, że nieoddanie Menelaosowi jego żony doprowadzi do wojny i śmierci niewinnych trojańczyków. Do przemowy Iketaona wydawało się, że rada poprze głos Antenora. Iketaon przedstawił w swojej mowie Greków jako wywyższających się przez pochodzenie z kontynentu (Troja, położona w Azji Mniejszej, była kolonią grecką) i jako czyhających na trojańskie żony i dzieci. Nawołuje do wojny z nimi, do pomszczenia dawnych krzywd. Proponuje, aby oddać Grekom Helenę, gdy oni zwrócą trojańczykom Medeę. Znaczna większość uczestników rady popiera Ikeatona, nieliczni mający inne zdanie są uciszani przez tłum. Ostatecznie trojańczycy dzielą się na dwie grupy, aby zobaczyć, kogo jest więcej: czy zwolenników, czy przeciwników oddania Heleny Grekom. Zwolenników jest zdecydowanie więcej. Król Priam, mimo że nie jest przychylny większości, zmuszony jest ją poprzeć i opowiedzieć się za rozwiązaniem Ikeatona.
Epeisodion IV
(Zamiast oczekiwanej IV pieśni chóru Kochanowski wprowadza czterowiersz o charakterze informacyjnym)
Ten epeisodion składa się tylko z dwóch kwestii, wypowiadanych przez greckich posłów przybyłych do Troi. Pierwszy - Ulisses, potępia postępowanie trojańczyków, którzy dali się przekonać Parysowi do niewydawania Grekom Heleny, co doprowadzi do zagłady własnego miasto. Ulisses wyraża się negatywnie o młodzieży, która zamiast kultywować ideały cnoty i służyć ojczyźnie, gubi ją swoją bezczynnością i nieprawością. Drugi posłeł, Menelaos (mąż Heleny i król Sparty), dowodzi słuszności swoich starań o oddanie mu jego małżonki mówiąc, że nie chce wojny z trojańczykami, ale to oni sami wybrali dla siebie taki los. Menelaos pogardza Aleksandrem i chce swój „miecz [jego] krwią napoić”.
Pieśń chóru III
Najkunsztowniejsza pieśń chóru w Odprawie, o której Kochanowski pisał w liście do Zamoyskiego, że „jakoby greckim chorom przygania” (tzn. dorównuje w kunszcie chórom antycznych tragedii greckich). Pieśń rozpoczyna się apostrofą (bezpośrednim zwrotem) do łodzi, która poniosła Aleksandra do Sparty, skąd przywiózł do Troi Helenę. Żwraca uwagę na przekleństwo, jakie ściągnęła na Troję owa wyprawa oraz na zły początek małżeństwa Aleksandra. Zapowiada także upadek miasta.
Epeisodion V
Rozpoczyna się rozmową Antenora z Priamem. Wojownik radzi królowi, aby przygotowywał się do wojny, gdyż ta się zbliża. Nagle na scenie pojawia się Kasandra, córka Priama. Zakochany w niej Apollo obdarzył ją darem prorokowania, gdy ta jednak odrzuciła jego miłość, sprawił, że nikt nie wierzy jej proroctwom. Kasandra zachowuje się jak osoba obłąkana: ma bladą twarz, rozwiane włosy, drży na całym ciele. Nie wprost, poprzez metafory, wypowiada proroctwo dotyczące zagłady Troi.
W jej wypowiedzi pojawia się łani (Helena), która przybywa morzem i przynosi ze sobą nieszczęście - krew, pożar, upadek. Kasandra przepowiada śmierć swojego brata, Hektora, którego ciało będzie wleczone na wozie przez Achillesa dookoła murów Troi. Mówi też o wykupywaniu ciała Hektora przez Priama, o śmierci Achillesa i jego narzeczonej, o koniu trojańskim, o rozpaczy żony Priama Hekuby i o zamienieniu jej przez bogów w psa. Kasandra nie wymienia jednak imion bohaterów.
Epilog
Antenor zwraca Priamowi uwagę na proroctwa Kasandry, ten jednak uważa swoją córkę za obłąkaną i nie chce jej wierzyć. Nagle na scenie pojawia się rotmistrz wraz ze schwytanym żołnierzem greckim. Rotmistrz zdaje relację z przybycia na wybrzeże greckich statków pod dowództwem Agamemnona, brata Menelaosa. Priam rozkazuje przygotowywać się do obrony. Wówczas Antenor zwraca uwagę na to, że lepiej jest wcześniej zaatakować niż czekać na inicjatywę wroga i później się bronić.
PRZESŁANIE UNIWERSALNE
Ponadczasowym tematem jest moralność władców i innych polityków.
Iketaon to typ sprzedajnego, skorumpowanego polityka, demagoga.
Antenor jest prawym patriotą.
Priam jest słabym władcą.
Aleksander egoistycznym królewiczem.
Przedstawiony w Odprawie temat pokazuje, jak giną państwa, w których nad poczuciem sprawiedliwości bierze górę prywata.
PRZESŁANIE UKRYTE
Powyższe problemy pozornie dotyczą historii Troi, a faktycznie odnoszą się do sytuacji szesnastowiecznej Rzeczpospolitej. Kochanowski chce przestrzec władców i posłów, gani prywatę, konstruuje godną naśladowania postawę Antenora.
Odprawa jest dziełem alegorycznym. Troja staje się alegorią, przenośnią Rzeczpospolitej.
Jest także pouczeniem skierowanym do władców wszystkich czasów-wskazuje na odpowiedzialność rządzących za społeczność, przyznaje im władzę jako dziedzictwo Boga, nakazuje mieć n względzie dobro ogółu, całego społeczeństwa.