13 J Kochanowski, Odprawa posłów greckich, oprac Małgorzata Baran

13. Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich,
oprac. Małgorzata Baran

pierwsza polska tragedia renesansowa, wydana w 1578 roku w Warszawie
pierwszy raz wystawiono ją 12 stycznia 1578 r. w obecności króla Stefana Batorego i jego żony Anny Jagiellonki w czasie uroczystości weselnych Jana Zamoyskiego i Krystyny Radziwiłłówny
tragedia na wskroś polityczna- powodem jej napisania była troska o losy kraju, o to, kto i jakimi środkami w nim rządzi; rozważa moralno-polityczne problemy istnienia i funkcjonowania państwa
najważniejszy problem: walka z wszechwładztwem magnatów, którzy zdobytą władzę wykorzystywali nie z pożytkiem dla kraju, lecz swoim prywatnym interesie - tzw. PRYWATA; Kochanowski podnosi głos przeciwko tym praktykom, przeciwko władzy magnaterii, a w interesie szlachty, klasy wówczas historycznie postępowej - głos patriotycznego sumienia narodu
drugi naczelny problem - sprawa wojny - rozstrzygnięty w imię interesów większości, w imię interesu narodu, przeciwko zaborczej polityce ekspansji i interesom magnaterii
utwór o aktualnych politycznych tendencjach ubranych w szatę zapożyczoną z umiłowanej przez renesans starożytności
forma tragedii przejęta od tragików greckich
poszczególne partie Odprawy posłów greckich odpowiadają w znacznej mierze wymogom klasycznej tragedii greckiej - mamy podział na partie wykonywane przez chór (stasima), prolog (stanowi go pierwszy monolog Antenora zwrócony do chóru) oraz epeisodia odpowiadające aktom
temat zaczerpnięty z Iliady, której fragmenty przetłumaczył, i po części z nowszych, średniowiecznych popularnych historii o wojnie trojańskiej
w tekście Odprawy posłów greckich znajdujemy wiele cech, które w żadnym wypadku nie mogłyby znaleźć się w tragedii greckiej: marszałkowie, których w Grecji nie było, starostowie, którzy dla przywrócenia porządku w czasie obrad biją w ziemię laskami - czysto polski sejmowy obyczaj; wnioski muszą przejść jednogłośnie
pisząc o Troi miał na myśli Polskę
tendencje polityczne w skonstruowaniu pary naczelnych bohaterów: Antenora i Aleksandra-Parysa, reprezentujących dwa skrajnie przeciwne obozy myśli politycznej: jeden szlachetną troskę o los państwa, patriotyzm, mądrość, dalekowzroczność polityczną, drugi warcholstwo i magnacki egoizm, nieliczenie się z dobrem państwa, realizowanie własnych celów kosztem narodu.

wydanie tragedii poprzedza list dedykacyjny do Zamoyskiego, pisany w Czarnolesie 22 grudnia 1577 r.
Kochanowski wprowadza do polskiej poezji wiersz biały - nowa forma wiersza opartego o zgodność akcentów i ilości sylab, nierymowanego.

Treść utworu:

Tekst właściwy tragedii poprzedza list dedykacyjny Kochanowskiego do Zamoyskiego, który wyjaśnia część okoliczności związanych z prapremierą Odprawy. Kochanowski informuje Zamoyskiego o zawartości dramatu i wyraża nadzieję, że będzie mógł być obecny podczas przedstawienia.

Prolog
Trojańczyk Antenor, który gości u siebie greckich posłów, wygłasza monolog, w którym ubolewa nad sytuacją Troi. Potępia postępowanie Aleksandra (Parysa), który sprowadzając Helenę do Troi może ściągnąć na miasto nieszczęście. Antenorowi nie podoba się także to, że Aleksander próbuje zjednać sobie przychylność trojańczyków upominkami.

Epeisodion I
Na scenie pojawia się Aleksander. Między dwoma Trojańczykami następuje wymiana krótkich, ciętych zdań, po których widać, że mają oni inne zasady postępowania i nie darzą się wzajemnie szacunkiem. Aleksander próbuje zjednać sobie Antenora, aby ten na radzie miasta opowiedział się za zostawieniem Heleny w Troi. Odwołuje się przy tym do przyjaźni, jaka ich łączy. Antenor negatywnie i w ostry sposób odpowiada na prośby Aleksandra. Zwraca uwagę na to, że cenniejsza od wierności przyjaźni jest wierność prawdzie i sprawiedliwości.

Pieśń chóru (stasimon) I
Chór ubolewa nad nieroztropnością ludzi młodych, którzy poddają się swoim namiętnościom i przez to gubią samych siebie i ojczyznę.

Epeisodion II
Rozmowa Heleny z Panią Starą, jej opiekunką. Helena obawia się, że zostanie źle potraktowana (nawet zabita) przez swojego męża Menelaosa, gdy ten odbierze ją z Troi. Helena żałuje zdrady i obawia się o los swoich dzieci. Pani Stara próbuje ją pocieszyć. Helena uważa, że na świecie jest o wiele więcej zła niż dobra, że życie człowieka jest nieszczęśliwe i że musi on borykać się z wieloma trudnościami. Jej opiekunka próbuje zbić te argumenty stwierdzając, że człowiek musi doświadczyć w życiu przykrych chwil, aby docenić szczęście.

Pieśń chóru II (stanowi samodzielny utwór, wydany w zbiorze Kochanowskiego Pieśni, incipit brzmi „Wy, który pospolitą rzeczą władacie”)

Mówi o odpowiedzialności rządzących za powierzonych im ludzi. Powinni oni troszczyć się w pierwszym rzędzie o dobro kraju, przedkładać je nad dobro własne, bowiem gdy ktoś czyni źle tylko sobie, mniejszą karę ponosi niż ten, kto przy tej okazji gubi innych ludzi.

Epeisodion III
Do Heleny i Pani Starej przybywa poseł, który zdaje im relację z przebiegu rady, podczas której Trojańczycy decydowali o losie Heleny. Jest to fragment epicki w dramacie, poseł występujący w roli narratora opowiada, co się na radzie zdarzyło, cytując obszerne fragmenty przemówień jej uczestników

Radę rozpoczął król Troi, Priam, zaznaczając, że choć zależy mu na losie syna, to ważniejszy jest dla niego los ojczyzny. Aleksander namawiał współbraci do niewydawania Heleny Grekom. Tłumaczył to faktem, że Helena jest darem od samej Afrodyty, a nie wypada nie przyjąć podarunku od bogini. Aleksander powołuje się także na krzywdy, jakich Trojańczycy doświadczyli od Greków - porwanie Medei i jej brata oraz liczne szkody, wynikłe z najazdów greckich. Po Aleksandrze zabiera głos Antenor, będący przeciwnego zdania. Zwraca uwagę na niecność postępku Aleksandra, jakim było porwanie Heleny ze Sparty oraz na to, że nieoddanie Menelaosowi jego żony doprowadzi do wojny i śmierci niewinnych Trojańczyków. Wydawało się już, że rada pójdzie za głosem Antenora, gdy przemówił Ikeaton. Przedstawił on w swojej mowie Greków jako wywyższających się przez to, że pochodzą z kontynentu (Troja, położona w Azji Mniejszej, była kolonią grecką) i jako czyhających na trojańskie żony i dzieci. Nawołuje do wojny z nimi, do wynagrodzenia dawnych krzywd. Proponuje, aby oddać Grekom Helenę, gdy oni zwrócą Trojańczykom Medeę. Większość uczestników rady popiera Ikeatona, nieliczni mający inne zdanie są uciszani przez tłum. Ostatecznie Trojańczycy dzielą się na dwie grupy, aby zobaczyć, kogo jest więcej: czy zwolenników, czy przeciwników oddania Heleny Grekom. Okazuje się, że zwolenników jest zdecydowanie więcej. Król Priam, mimo że nie jest przychylny większości, zmuszony jest ją poprzeć i opowiada się za rozwiązaniem Ikeatona.

Epeisodion IV
Składa się tylko z dwóch kwestii, wypowiadanych przez greckich posłów przybyłych do Troi. Pierwszy z nich, Ulisses, potępia postępowanie Trojańczyków, którzy dali się przekonać przez Aleksandra do niewydawania Grekom Heleny i przez to ściągną zagładę na własne miasto. Ulisses wyraża się negatywnie o młodzieży, która zamiast kultywować ideały cnoty i służyć ojczyźnie, gubi ją swoją bezczynnością i nieprawością. Drugi z posłów, Menelaos (mąż Heleny i król Sparty), dowodzi słuszności swoich starań o oddanie mu jego małżonki pokazując, że wcale nie chce wojny z Trojańczykami, że to oni sami wybrali dla siebie taki los. Menelaos odczuwa pogardę dla Aleksandra i pragnie swój „miecz [jego] krwią napoić”.

Pieśń chóru III
Najkunsztowniej skomponowana pieśń chóru w Odprawie, to o niej pisał Kochanowski w liście do Zamoyskiego, że „jakoby greckim chorom przygania” - dorównuje w kunszcie chórom antycznych tragedii greckich.
Pieśń rozpoczyna się apostrofą do łodzi, która poniosła Aleksandra do Sparty, skąd przywiózł do Troi Helenę. Zwraca uwagę na przekleństwo, jakie ściągnęła na Troję owa wyprawa oraz na zły początek małżeństwa Aleksandra oraz zapowiada upadek miasta.

Epeisodion V
Rozpoczyna się rozmową Antenora z Priamem. Wojownik radzi królowi, aby przygotowywał się do wojny, gdyż prędko nadejdzie. Nagle na scenie pojawia się Kasandra, córka Priama. Zakochany w niej Apollo obdarzył ją darem prorokowania, gdy ta jednak odrzuciła jego miłość, sprawił, że nikt nie wierzy jej proroctwom. Kasandra zachowuje się jak osoba dotknięta obłędem - ma bladą twarz, rozwiane włosy, drży na całym ciele. W sposób niejawny, posługując się metaforami, wypowiada tragiczne proroctwo dotyczące zagłady Troi.

W jej wypowiedzi pojawia się łani (Helena), która przybywa morzem i przynosi ze sobą nieszczęście - krew, pożar, upadek. Kasandra przepowiada śmierć swojego brata, Hektora, którego ciało będzie wleczone na wozie przez Achillesa dookoła murów Troi. Mówi także o wykupywaniu ciała Hektora przez Priama, o śmierci Achillesa i jego narzeczonej, o koniu trojańskim, o rozpaczy żony Priama Hekuby i o zamienieniu jej przez bogów w psa. Nie wymienia imion żadnego z bohaterów.

Epilog
Antenor zwraca Priamowi uwagę na zasadność proroctw Kasandry, król jednak uważa swoją córkę za obłąkaną i nie chce jej wierzyć. Nagle na scenie pojawia się rotmistrz wraz ze schwytanym żołnierzem greckim. Rotmistrz zdaje relację z przybycia na wybrzeże greckich statków pod dowództwem Agamemnona, brata Menelaosa. Priam rozkazuje przygotowywać się do obrony. W odpowiedzi na tę wypowiedź króla Antenor zwraca uwagę na to, że lepiej jest zamiast przygotowywać obronę i czekać na pierwszy ruch nieprzyjaciela samemu wcześniej uderzyć.

To zdanie utworu sprawiało niemało kłopotu interpretatorom. Dlaczego Antenor, do tej pory tak przeciwny wojnie, nagle nakłania do niej króla? Możliwe są dwie interpretacje:

1. Ten fragment ma wydźwięk polityczny, wybitnie polski. Odprawa była wystawiana w czasie, gdy Stefan Batory szykował się do wojny z carską Rosją. Zakończenie dramatu ma być więc zachętą dla polskiej szlachty do pójścia na wojnę.
2. Wojna wojnie nierówna. Antenor odwodził Priama od wojny niepotrzebnej, wynikającej z głupoty i chciwości Aleksandra, gdy jednak konflikt jest już nieunikniony, należy jak najlepiej się do niego przygotować. A najlepszą metodą obrony jest zaskoczenie przeciwnika atakiem.

BOHATEROWIE:

Trojańczycy:
Aleksander (Parys)
Syn króla Troi, Priama. Człowiek, który nie jest w stanie opanować własnych namiętności i zrezygnować z osobistych pragnień i planów. Aby zatrzymać przy sobie Helenę, doprowadza do wojny, gubiąc Troję.

Antenor
Rozsądny, doświadczony, rozważny żołnierz. W swoim postępowaniu kieruje się przede wszystkim dobrem ojczyzny. Próbuje nie doprowadzić do konfliktu z Grekami, niestety jego starania spełzają na niczym.
Priam
Król Troi, człowiek prawy i o dobrym sercu, mimo to słaby, bo niepotrafiący sprzeciwić się złym postępkom własnego syna i idący za głosem większości.
Kasandra
Córka Priama, nieszczęśliwa prorokini, próbująca ocalić Troję od zagłady. Ostrzega króla przed wojną z Grekami, on jednak nie wierzy jej słowom.

Grecy:
Helena
Żona króla Sparty, Menelaosa. Postać kontrowersyjna, nie da się jednoznacznie negatywnie bądź pozytywnie ocenić jej postępowania. Nie została przez Aleksandra uprowadzona wbrew swojej woli, ma wyrzuty sumienia z powodu opuszczenia męża.
Ulisses, Menelaos
Bohaterowie uosabiający prawość i rozsądek. Nie chcieli wojny z Troją, nie mają jednak zamiaru odstąpić od domagania się swoich praw do Heleny.

Kochanowski tworzy swój dramat na wzór antycznej tragedii, wzoruje się zwłaszcza na Eurypidesie. Zachowuje antyczną zasadę trzech jedności:

miejsca - wszystkie wydarzenia rozgrywają się na dworze w Troi,
akcji - zdarzenia przedstawione w dramacie dotyczą jednego niewielkiego epizodu z historii wojny trojańskiej,
czasu - ogranicza się do przedstawienia historii, która trwa nie dłużej niż jeden dzień.

Stosuje się także do zasady przedstawiania maksimum trzech aktorów na scenie. Te wszystkie restrykcje mogłyby uniemożliwić przedstawienie wielu wątków z wojny trojańskiej. Nie dzieje się tak dlatego, że Kochanowski posługuje się następującymi chwytami kompozycyjnymi:

relacjonowanie zdarzeń, w których uczestniczy większa grupa osób. Aby przedstawić radę Trojańczyków, nie ukazuje jej bezpośrednio w dramacie, ale relacjonuje w opowiadaniu posła.
antycypacja - wydarzenia przyszłe są przedstawione w wizji Kasandry. Przez to dramat podejmuje wątki niezwiązane tylko z opisywanym w nim epizodem, przywoływane są także wydarzenia późniejsze.

Dramat podzielony jest na epeisodiony (fragmenty akcji) i stasimony (pieśni chóru). Chór, składający się z panien trojańskich (jest to innowacja Kochanowskiego, antyczne chóry składały się zazwyczaj ze starców) komentuje wydarzenia przedstawiane na scenie, często nie odwołując się do nich bezpośrednio.

Wymowa polityczna utworu:

Intencją autora było przestawienie państwa, które poprzez zepsucie moralne samo doprowadza do swojego upadku. Podstawowa teza utworu jest więc następująca: sytuacja polityczna i los państwa zależą przede wszystkim od moralności jego poddanych:

druga wypowiedź chóru ("Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie") jest skierowana do rządzących państwem i zawiera pouczenie, jak mają sprawować powierzoną im władzę - powinni wyrzec się myśli o osobistych korzyściach i troszczyć się o dobro publiczne; przestrzega, że występki rządzących prowadzą państwo do zguby.
opis narady trojańskiej wzorowany na polskich sejmach (polski sposób głosowania przez rozstąpienie; obecność marszałków stukających o ziemię laskami); Kochanowski dostrzega i wytyka prywatę, przekupstwo, chaos, brak odpowiedzialności za losy państwa; przeważają posłowie podobni do Aleksandra, myślącego jedynie o własnych interesach, mało zaś jest Antenorów troszczących się o państwo.
wypowiedź Ulissesa (Odyseusza) zawiera krytykę zjawisk osłabiających państwo: przekupstwa, słabości rządu, braku szacunku dla prawa; bardzo krytycznie ocenia młodzież magnacko-szlachecką przyzwyczajoną do wygód, skłonną do pijaństwa i obżarstwa, a niezdolną do żadnego wysiłku, a zwłaszcza do obrony ojczyzny.
wypowiedź Kasandry: przestroga przed możliwością upadku państwa rządzonego tak jak w Troi.
postaci mniej reprezentują samych siebie, a bardziej pewne cechy społeczne; dzięki temu przedstawione przez autora w dramacie wydarzenia można potraktować jako model państwa (społeczeństwa), którego przyszłość zależy od starcia przeciwnych sił.

0x01 graphic