Historia Filozofii

Starożytność pogańska

Okres kosmologiczny (Vi w. p.n.e.)

Problematyka: Arche, czyli, z czego powstał świat oraz natura zmian (czy świat jest stały, czy zmienny? Skąd bierze się ruch?)

FILOZOFOWIE PRZYRODY:

Tales z Miletu - za arche uznał wodę (wszystko jest wodą)

Anaksymander - za arche uznał apejron, czyli bezkres (coś nieogarnionego i nieokreślonego, w czym panuje ciągły ruch. W ruchy tym stale rodzą się nowe byty)

Anaksymenes - arche to powietrze, które jest niezbędne do życia i którego jest najwięcej. (jest nieogarnione, ale poznane jakościowo)

Wszyscy filozofowie przyrody wyznają hilozoizm - pogląd, iż materia ma w sobie duszę, czyli źródło ruchu.

Nurt filozofii przyrody podzielił się na dwa podnurty: Wariabilizm (wszystko się zmienia, nic nie ma stałego; Heraklit z Efezu) oraz Statyzm (brak jakichkolwiek zmian i ruchu w świecie; Parmenides, Ksenofanes z Kolofonu, Zenon z Elei)

Heraklit („filozof ciemny”) - za arche świata uważał ogień - zmienny, dynamiczny i nieokiełznany. „Niepodobna wstąpić dwa razy do tej samej rzeki, bo i wody w rzece się zmieniły i ty nie ten sam”. Głosił relatywizm, gdyż nie sposób określić istoty danej rzeczy. Stworzył koncepcję Logosu - rozumu przenikającego cały świat, zwłaszcza człowieka (rozumu immanentnego nadającego porządek całemu światu)

Ksenofanes z Kalofonu - prekursor szkoły elejskiej. Za arche uważał ziemię (wszystko z niej wychodzi i do niej wraca). Wyznawał panteizm (wszystko jest bogiem) z zalążkami monoteizmu („Bóg jest cały słyszeniem, cały patrzeniem”)

Parmenides - przedstawiciel szkoły elejskiej. Racjonalista. Spośród poznania zmysłowego (droga mniemania) i rozumowego (droga prawdy), istotniejsze jest poznanie rozumowe. Zmysły podają nam fałszywy obraz świata. Rozum podpowiada, że rzeczywistość jest stała: „Byt jest bytem a niebytu nie ma”. Byt jest jeden, wieczny, niezmienny i niepodzielny, gdyż każda luka, granica, zmiana w czasie, unicestwienie byłoby niebytem.

Monizm - wszystko jest jednym bytem lub ma wspólną naturę.

Zenon z Elei - jeden z największych uczniów Parmenidesa. Dowodził sprzeczności każdej zmiany.

Argumenty przeciwko ruchowi: dychotomia, Achilles i żółw, strzała, stadion

FILOZOFOWIE SYNTEZY WARIABILIZMU I ETATYZMU:

Empedokles - arche stanowią 4 żywioły, które są niezmienne, ale łącząc się i rozdzielając tworzą zmienne układy. Na owe żywioły z zewnątrz działa miłość i nienawiść. Materia sama z siebie nie żyje i się nie porusza.

Anaksagoras - materia składa się z nieskończonej ilość zarodków - homojomerii, których jest nieskończenie wiele. Same w sobie są stałe, ale tworzą zmienne układy. Na homojomerie działa z zewnątrz Nous - byt pozamaterialny, dawca ruchu, transcendentna siła kosmiczna.

Demokryt („śmiejący się filozof”) - uczeń Leukcyka („żadna rzecz nie powstaje bez planu, nie ma nic bezsensownego”). Za arche uznał atomy i próżnię. Atomy to materialne, niepodzielne cząstki, które mogą się samodzielnie poruszać (hilozoizm). Wszystko, co istnieje, jest materialne (nawet dusza) - monizm materialistyczny. Atomy duszy są jakościowo lepsze od atomów ciała, a ich utrata w procesie wydychania prowadzi do snu, omdlenia i śmierci. Szczęście polega przede wszystkim na zadowoleniu umysłu.

A oprócz tego:

Pitagorejczycy - arche świata stanowi liczba (wszystko próbowali przedstawić za pomocą liczby). Byli bardzo moralni i skonfliktowani z niemoralnymi Sybarytami. Dzielili się na zdolnych matematyków i mniej zdolnych akuzmatyków.

Humanizm starożytny (V-IV w. p.n.e.)

Poglądy Sofistów:

- sensualizm (poznanie tylko przez zmysły)

- poznanie jest zmienne i niepewne relatywizm (poznawczy, moralny religijny). Człowiek jest kryterium dobra i zła, brak wartości obiektywnych - subiektywizm.

- konwencjonalizm - wobec braku obiektywnych norm ludzie sami ustalają prawa.

Sokrates:

1. Etyka

Moralizm etyczny - cnota jest dobrem najwyższym, któremu inne są podporządkowane, a osiąganie jej to osiąganie szczęścia. Cnota jest stałą i obiektywna.

Intelektualizm etyczny - wiedza jest warunkiem koniecznym i wystarczającym do czynienia dobra. Zło pochodzi z braku wiedzy o dobrym.

2. Logika

Racjonalizm - poznanie rozumowe daje pewne poznanie. Brak relatywizmu i sensualizmu.

Metoda elenktyczna (zbijanie argumentów) i majentyczna (zadawanie pytań) dochodzenia do prawdy. Startem do poznania jest odkrycie „Wiem, że nic nie wiem”.

Natywizm - człowiek posiada wiedzę wrodzoną, którą odkrywa na nowo w toku nauki

Z poglądów Sofistów i Sokratesa wyłoniły się dwa ugrupowania:

Cynicy (Diogenes, Antysenes)

Mieszkali w beczkach i mieli wszystko w nosie. Głosili moralizm etyczny, ale cnotę pojmowali, jako całkowitą wolność od państwa, religii, społeczeństwa, prawa. Zatem należy ograniczać swoje potrzeby, bo te, niezaspokojone, rodzą frustrację.

Cyrenaicy (Arystyp z Syreny) - głosili hedonizm, „Carpe diem!”. Przyjemność to aktualne doznawanie przyjemności, a nie jej wspomnienie, więc należy wykorzystywać każdą okazję do radości.

Hegezjasz z takich poglądów przeszedł do skrajnego pesymizmu: „Życie jest krótkie, a przyjemność rzadka, więc nie warto żyć, a jedyne, co można zrobić, to się powiesić”.

Okres systemów (IV w. p.n.e.)

Platon:

1. Fizyka

Idealizm obiektywistyczny - dwuwarstwowa struktura świata: idee i rzeczy. Idea (ogólna, konieczna, stała) to realnie istniejący byt doskonały, rzeczy (konkretne, niekonieczne, zmienne) są jego cieniami. Idee są bardziej realne niż rzeczy, istnieją niezależnym istnieniem.

Dwie koncepcje bóstwa: najwyższa idea dobra (światło oświetlające idee, dzięki czemu widzimy rzeczy; umożliwia istnienie świata, ale nie jest przyczyną rzeczy) oraz Demiurg (budowniczy, który z dostępnych materiałów ukształtował świat na wzór idei; nie jest stwórcą).

Dusza i ciało: w pierwszej koncepcji akcentował odmienność substancjalną duszy i ciała. Dusza może w kolejnych wcieleniach przyjmować różne ciała. W drugim ujęciu mówił o nadrzędnej roli duszy, która za karę została skierowana ze świata idei do świata rzeczy. Śmierć jest wyzwoleniem. Dusza spełnia trzy funkcje: dusza rozumna z cnotą mądrości (głowa), dusza emocjonalna z cnotą męstwa (klatka piersiowa), dusza pożądliwa z cnotą wstrzemięźliwości.

2. Logika

Jaka rzeczywistość, takie poznanie: poznanie rozumowe dot. świata idei (nadrzędne), a zmysłowe - rzeczy. Poznanie ma cechy odpowiadającej mu rzeczywistości.

Natywizm - dusza ma wiedzę wrodzoną, którą odkrywa na drodze anamnezy (przypominania) w kontakcie z rzeczami.

3. Etyka

Nad trzema cnotami góruje cnota sprawiedliwości

Koncepcja idealnego państwa: żywiciele (wstrzemięźliwość), strażnicy (męstwo), rządzący (mądrość) - struktura państwa odpowiada strukturze człowieka. Sprawiedliwość będzie, jeżeli każdy stan zajmie się sobą.

Arystoteles:

1. Fizyka

Pluralizm - jednopoziomowa rzeczywistość, którą stanowi zbiór substancji (bytów jednostkowych).

Hilemorfizm - każdy byt składa się z materii (która gwarantuje jego odmienność od innych bytów) oraz z formy (która jest wspólna wszystkim bytom danego typu). Byt, aby istnieć realnie, musi się składać z materii i formy. Człowiek jest jednością psychofizyczną, w której ciało jest materią, a dusza - formą. Śmierć unicestwia ciało (materię), więc kończy byt.

„Myśl myśląca samą siebie”, pierwszy poruszyciel pozostający w bezruchu i doskonały. Myśli o sobie i nie wie o istnieniu naszego świata. To my poruszamy się w stosunku do niego.

Pierwsza materia uparcie dąży do przyjęcia jakiejś formy, przez co staje się materią drugą - konkretem.

2. Logika

Tabula rasa - czysta potencjalność, brak natywizmu.

Empiryzm genetyczny - jest jedno poznanie zawierające elementy zmysłowe i rozumowe. „Nie ma tego w umyśle, czego nie byłoby najpierw w zmysłach”. Wartościowe jest tylko poznanie umysłowe, które jednak nie dokonuje się inaczej, jak przez zmysły.

Abstrakcja jest sposobem tworzenia pojęć (wydobywanie elementów ogólnych, trwałych, wspólnych). W procesie tym bierze udział intelekt czynny (odrywa, selekcjonuje) i możnościowy (formułuje pojęcia).

Okres szkół etycznych (III-II w. p.n.e.)

Jak żyć, aby być szczęśliwym?

Stoicy (Zenon z Kition, Seneka, Marek Aureliusz, Epiktet):

- kontynuacja Cyników

- świat rozwija się cyklicznie. Po okresie rozwoju następuje okres pożaru, po którym pozostają zarodki, dające początek nowemu etapowi rozwoju.

- Moralizm etyczny. Cnota daje szczęście i polega na życiu w zgodzie z naturą. Natura jest jednak przeniknięta rozsądkiem, więc cnota oznacza podporządkowanie wszystkiego rozumowi, życie w zgodzie z nim.

- Afekty to wszystkie niekontrolowane przez rozum odruchy człowieka (smutek, zawiść, złość). Są zatem nienaturalne i rodzą nieszczęście. Trzeba uniezależnić się od wszystkiego, co zewnętrzne, aby nie dopuścić do powstania afektów.

- Apatia to stan opanowania afektów, poddania wszystkiego rozumowi, doskonałości racjonalnej - stoicki spokój.

Epikurejczycy (Epikur):

- kontynuacja Cyrenaików

- hedonizm - szczęście polega na doznawaniu przyjemności, ale już samo życie jest przyjemnością.

- Ataraksja to stan zadowolenia, radości życia i spokoju.

- spokój ducha mąci strach przed bogami, przed cierpieniem i przed śmiercią. Jednak tak naprawdę nie ma się, czego bać.

Sceptycy (Pirron z Elidy):

- Poznanie jest możliwe, ale nie mamy żadnej możliwości oceny jego słuszności. Nie możemy zdobyć poznania pewnego. Nie ma też kryteriów dobra i zła. Sceptycyzm występuje przeciwko wszystkim metodom poznania.

- Zaleca się powstrzymanie od jakichkolwiek sądów, bo to daje spokój (=szczęście)

- Sceptycyzm jest doktryną znoszącą samą siebie: nie jest pewne, czy poznanie jest niepewne.

Eklektyzm i Synkretyzm (do VI w. n.e.)

Eklektyzm - wybranie z różnych nurtów takich kierunków, które są najwartościowsze. Silny subiektywizm i brak spójności (Cyceron)

Synkretyzm - łączenie róznych nurtów filozoficznych i teologicznych. Wielka różnorodność poglądów i jeszcze większy brak spójności (Arystobul, Filon z Aleksandrii)

Plotyn (III w. n.e.):

Twórca neoplatonizmu - ostatniego systemu starożytności. Jego pisma to „Enneady”

Monizm dynamistyczny i emanacyjny - rzeczywistość jest całością, która obejmuje byt doskonały i niedoskonały, pomiędzy którymi są inne byty.

Hierarchia bytów: Jednia (=Absolut) - Nous - Psyche - materia.

Jednia jest transcendentna ontycznie i epistemicznie. Nie da się jej z niczym porównać. Na zasadzie emanacji wyłaniają się z niej byty (hipostazy/emananty). Emanacja jest procesem koniecznym i etapowym, nie jest stwarzaniem.

Materia w tym jest niedoskonała, że nie ma zdolności emanacji. Materia może wrócić do Jedni.

Sposoby powrotu do źródła bytu:

- poznanie (filozofia, prawda)

- praktyka (etyka, dobro)

- estetyka (sztuka, piękno)

Starożytność chrześcijańska

Dziura na początki i św. Augustyna

Boecjusz - Był rzymianinem, żył w czasie wędrówki ludów i bałaganu w Europie. Chciał współpracy z innymi narodami i ich cywilizowania. Oskarżony o zdradę i ścięty. W oczekiwaniu na egzekucję napisał dzieło „O pocieszeniu płynącym z filozofii”, w którym jednak nie wspomina o Bogu. Pisał też traktaty o Trójcy Świętej i o stworzeniu. Chciał przetłumaczyć na łacinę wszystkie dzieła Arystotelesa i Platona, ale nie wyszło. Przetłumaczył tylko 1 cześć „Organonu”. Uznawany za pośrednika między starożytnością a średniowieczem.

Kasjodor - W Vivarium na płd. Włoch założył ośrodek naukowy, w którym troszczono się o zachowanie dzieł starożytnych.

Pseudo-Dionizy Areopagita - autor pism „Corpus Areopagiticum” podpisanych imieniem ucznia św. Pawła - Dionizego, jednak stwierdzono, że pochodzą z V/VI w.

Trzy rodzaje teologii:

- negatywna - mówienie o tym, kim Bóg nie jest.

- afirmatywna - pozytywne orzekanie o Bogu, które jednak grozi antropomorfizmem.

- symboliczna - przypisywanie Bogu doskonałości podniesionych do nieskończoności.

Średniowiecze

Dwa wielkie spory:

1. Dialektyków (Berengariusz, odrzuca naukę o Eucharystii) z antydialektykami ( Piotr Damiani, „Filozofia służebnicą teologii), z którego narodziła się scholastyka (św. Anzelm)

Dialektyk przyjmuje z zasad wiary tylko te, które da się uzasadnić rozumowo. Antydialektyk próbuje rozumieć, ale jeśli nie daje rady, to przyjmuje prawdy wiary. Scholastyk rozumuje tak długo, doszukując się błędów, aż objawienie zgodzi się z rozumem. Jeśli tego nie da się osiągnąć, tzn. że są to prawdy wiary, przy których rozum wysiada („wiara poszukująca zrozumienia”).

Św. Anzelm

„Ojciec scholastyki”, autor „Monologionu” i „Proslogionu”, w którym zawarł dowód ontologiczny na istnienie Boga.

„To ponad co nic większego pomyśleć nie można” musi istnieć, bo istnienie jest pierwszym warunkiem doskonałości.

Bonawentura: „Jeśli Bóg jest Bogiem, to Bóg jest”

2. Spór o uniwersalia. Wszyscy uznawali, że istnieją pojęcia ogólne (powszechniki). Spór dot. kwestii, czy tym pojęciom odpowiada coś w rzeczywistości, a jeśli tak to co?

a) Skrajny realizm pojęciowy - pojęciom ogólnym odpowiadają realnie istniejące byty - idee.

b) nominalizm - pojęciom ogólnym nie odpowiada nic w rzeczywistości, to tylko nazwy.

c) umiarkowany realizm pojęciowy - pojęciom ogólnym odpowiadają formy gatunkowe istniejące w rzeczach jednostkowych.

Piotr Abelard:

Mistrz dialektyki, nauczyciel Heloizy, z którą miał potem dziecko (zły koniec…)

W sporze o uniwersalia zajmował unikalne stanowisko sermonizmu. Powszechnik ma określone znaczenie, które może być stosowane do wielu jednostek (stanowisko wypracowane bez znajomości Arystotelesa).

Zajmował się filozofią spekulatywną, dowodził nadrzędnej roli rozumu. W dziele „sic et non” zestawił ze sobą sprzeczne wypowiedzi ojców Kościoła odwołanie się do autorytetów nie rozwiązuje sprawy. Kto chce być teologiem, musi być filozofem.

Bernard z Clairvaux:

Mistycyzm ekskluzywny - tylko doświadczenie mistyczne prowadzi do poznania Boga. Wyklucza rozum i jego naturalne kompetencje.

Mistycyzm ten nazywany jest także mistycyzmem chrześcijańskim, który od mistycyzmu neoplatońskiego odróżniają następujące kwestie:

- zjednoczenie z Bogiem nie powoduje utraty tożsamości, człowiek nie staje się Bogiem.

- uczucia ekstazy są darem od Boga, nie sprawą naturalną i przyrodzoną.

- zasadniczą rolę odgrywa wola i miłość, nie intelekt.

Szkoła w Chartres - Przetłumaczono w niej drugą część „Organonu” Arystotelesa, pielęgnowano studia filozoficzne, filologiczne i historyczne. Przyczyniła się do rozkwitu filozofii w XIII w. i odrodzenia kultury starożytnej.

Piotr Lombard - W swoim dziele „Sentencje” zestawił w uporządkowany sposób teksty patrystyczne.

Wiek XIII - szczytowy okres scholastyki

Dwa nurty: Augustynizm i Arystotelizm (w wersji nieortodoksyjnej i chrześcijańskiej).

Przyczyny rozwoju filozofii w XIII wieku:

a) polityczne: kontakt z Arabami, zdobycie Konstantynopola

b) społeczne: duże znaczenie uniwersytetów, dysputy scholastyczne

Filozofia arabska

- Arystotelizm neoplatonizujący

- dostosowanie Arystotelesa do religii monoteistycznej

Awicenna:

- lekarz i filozof, jego „kanon medyczny” obowiązywał do XVII wieku

- napisał wiele komentarzy do dzieł Arystotelesa, „Metafizykę” przeczytał 40 razy

- Zależność Boga i świata, silny monoteizm.

- Bóg stoi na szczycie drabiny bytów: stwarza pierwszą inteligencję, z której na drodze emanacji powstają kolejne. Razem jest ich 10. Ostatnia inteligencja jest dawcą formy dla wszystkich bytów.

- Intelekt czynny jest tożsamy z 10 inteligencją i wspólny wszystkim. Intelekt możnościowy jest „prywatną własnością” pojedynczego człowieka i zapewnia nam nieśmiertelność.

Awerroes:

- uważał, że Arystoteles jest jedynym filozofem i obficie komentował jego dzieła

Trzy rodzaje ludzi:

a) ludzie napomnień i zachęty (prości, o małych zdolnościach, wystarcza im religia)

b) ludzie dialektyki (teologowie, trafiają do nich argumenty prawdopodobne)

c) ludzie ścisłych dowodów (filozofowie, zwolennicy ścisłych dowodów)

- Istnieje Bóg i nieznana ilość inteligencji

- brak tezy o indywidualnej nieśmiertelności. Nieśmiertelny jest tylko intelekt wspólny gatunkowi ludzkiemu, intelekt możnościowy nie ma znaczenia - monopsychizm (jedna wspólna dusza ludzka). Intelekt czynny wykorzystuje mózg ludzki, aby wyciskać w nim swoje pojęcia i wiedzę, tylko nam się wydaje, że coś wymyślamy.

- Człowiek jest jedynie wyższym gatunkiem zwierzęcia

Augustynizm

Bonawentura:

- autor konstytucji franciszkanów, „O sprowadzeniu wszystkich sztuk do teologii”, „Droga umysłu do Boga”.

1. Filozofia a teologia

Całość wiedzy chrześcijańskiej jest jednością. Każda wiedza ma swoje miejsce jako element całości i etap w drodze poznania. Filozofia jest jednym z takich etapów, a teologia - pełną mądrością i etapem ostatnim.

Filozofantes - przeciwko tym, którzy uważali filozofię za zwieńczenie nauk

2. Bonawentura i Arystoteles

Połączenie empiryzmu genetycznego z iluminacją (w umyśle jest tylko to, co poznajemy zmysłami, lecz iluminacja jest konieczna do poznania rzeczywistości duchowej)

Hilemorfizm - każdy byt składa się z materii i formy, człowiek także, ale w nim oba elementy mogą istnieć oddzielnie.

3. Poznanie Boga

Zwolennik dowodu Anzelma („Jeśli Bóg jest Bogiem, to Bóg jest”).

Kontuicja - intuicja istnienia czegoś przy pomocy istnienia czegoś innego (z istnienia potoku wnioskujemy o istnieniu źródła)

Albert Wielki

- nauczyciel św. Tomasza z Akwinu

- wyróżnia się 4 okresy życia: teologiczny (nauczanie w Niemczech i Paryżu), Dionizyjski (dzieła Pseudo-Dionizego), Arystotelesowski (parafrazy Arystotelesa w świetle chrześcijaństwa), 2gi teologiczny (Suma teologiczna)

- chciał dokonać na nowo twórczego przemyślenia Arystotelesa

św. Tomasz z Akwinu:

- uczył się w Paryżu i Italii

5 dowodów / dróg na istnienie Boga:

1) z ruchu

2) z przyczynowości sprawczej

3) z przygodności

4) ze stopni doskonałości

5) z celowości / racjonalności

Cechy bytu bożego: jest istnieniem, jest prosty, jest konieczny Wszystko istnieje

Cechy innych bytów: mają istnienie, są złożone, są przygodne dzięki Bogu

- autor „Sumy przeciwko poganom” i „Sumy teologicznej”

Jan Duns Szkot:

Woluntaryzm (nadrzędna rola woli), indywidualizm (poznanie dot. jednostki)

4 przewagi: woli nad intelektem, wiary nad rozumem, jednostki nad ogółem, intuicji nad abstrakcją.

Poznanie (intelekt) poprzedza decyzję (wolę), ale to fakt decydowania jest najważniejszy.

Piramida cech bytów:

Bytowość - substancjalność - cielesność - wegetatywność - zmysłowość - rozumność - haecceitas (forma indywidualna, cecha nie dzielona z nikim). Jednostkowość jest najważniejsza.

Willhelm Ockham (czcigodny początkodawca):

Poprzednia filozofia (tomizm i szkotyzm) nazwana „dawną drogą” w przeciwieństwie do „via moderna”.

Za swoje poglądy został skrytykowany przez Kościół i zamknięty w klasztorze franciszkanów, skąd ucieka. Większość dzieł pisze na dworze świeckim ≠ Kasjodor. Filozofia wychodzi z Kościoła.

- indywidualizm i woluntaryzm, konceptualizm

- nominalizm - istnieją tylko byty konkretne. Naszym pojęciom nie odpowiada nic w rzeczywistości.

ROZŁAM POMIĘDZY TEOLOGIĄ A FILOZOFIĄ - KONIEC SCHOLASTYKI

6

---