Problem dojrzałości szkolnej należy do zagadnień z pogranicza psychologii rozwojowej i wychowawczej:
Według Kwiatowskiej dojrzałość szkolna to gotowość dziecka do rozpoczęcia nauki w szkole, która polega na gotowości dziecka do podjęcia nowych zadań, jak i na zdolności przystosowania się do nieznanego środowiska oraz ogólnie zmienionej sytuacji życiowej.
S. Szuman dojrzałością szkolną nazywa „osiągnięcie przez dzieci takiego poziomu rozwoju fizycznego, społecznego i psychicznego, który czyni je wrażliwymi i podatnymi na systematyczne nauczanie i wychowanie szkoły podstawowej”.
M. Pilkiewicz o dojrzałości szkolnej pisze, że „wstąpienie dziecka do szkoły, to ważna zmiana w jego roli społecznej”.
Dojrzałość szkolna nie jest uwarunkowanym biologicznie etapem samorzutnego rozwoju, lecz składają się na nią różnorodne doświadczenia dziecka w sferze motorycznej, umysłowej, emocjonalnej i społecznej. Ocena stopnia dojrzałości szkolnej jest zarazem oceną poziomu rozwoju dziecka w danym momencie. Ocena ta dokonuje się jednak z określonego punktu widzenia-gotowości do rozpoczęcia nauki w szkole, uzależnionej m.in. od dotychczasowego biegu życia dziecka, od tego, czy uczęszczało ono, czy też nie do przedszkola, czy miało okazję współdziałać z rodzeństwem lub z innymi dziećmi najbliższym otoczeniu, czy dorośli zaspokajali jego potrzeby poznawcze i uczuciowe, czy stawiano mu wymagania dostosowane do jego możliwości, a jednocześnie rozwijające pożądane społeczne formy zachowania. Proces systematycznego kształcenia rozpoczyna się w szkole, ale jego pomyślny przebieg, jego powodzenie zależy od stanu, w jakim dziecko 6-7 letnie do niego przystępuje, zależy od gotowości dziecka do podjęcia nauki, od jego dojrzałości szkolnej. Dobry start jest niezwykle ważny. Ma on poważny wpływ na stosunek dziecka do szkoły, do nauki, na jego nastawienie, na motywację uczenia się (pozytywną lub negatywną). Pierwsze kroki w szkole stawiane z trudem, nieudane mogą zniechęcić dziecko, mogą wytworzyć u niego przekonanie, że to, czego wymagają od niego nauczyciele, a pośrednio także rodzice, przerasta jego możliwości, że jest ponad jego siły, że wiąże się dla niego z pasmem nieustających przykrości i porażek. Przekonanie takie może towarzyszyć dziecku przez cały przebieg nauki szkolnej, wpływając ujemnie na jego stosunek do otoczenia i do samego siebie. Start dzieci do nauki szkolnej jest nierówny. Dzieci przychodzą do szkoły niejednakowo przygotowane do rozpoczęcia nauki, do podjęcia zadania, które będzie osiągiem centralnym ich życia, Jego nicią przewodnią przez szereg kolejnych lat. Dzieci, które dzięki dobremu startowi ,dzięki pomyślnemu początkowi, od pierwszej klasy dobrze czują się w szkole, lubią ją i są nieszczęśliwe, gdy muszą opuścić lekcje. O ich pozytywnym stosunku do nauki decyduje wiele czynników. Jeśli matka, ojciec i najbliższe otoczenie dziecka pragną uchronić je od niepowodzeń szkolnych, pragną, by proces jego uczenia się przebiegał pomyślnie, by był źródłem radości i dla samego dziecka i dla tych, którzy je kochają, o przygotowaniu do podjęcia obowiązków szkolnych muszą pomyśleć nie w wieku 7 ani 6 lat, lecz praktycznie już w chwili jego urodzenia.
Rzeczywiste przygotowanie do szkoły składa z dwóch etapów:
długofalowego, obejmującego cały wiek przedszkolny
bezpośredniego, dokonującego się w ostatnim roku przed rozpoczęciem nauki, a szczególnie nasilonego w miesiącach poprzedzających przekroczenie progu szkolnego
Etap pierwszy polega zasadniczo na trosce o prawidłowy, harmonijny, wszechstronny rozwój psychofizyczny dziecka, na zapewnieniu mu jak najlepszych warunków życia sprzyjających temu rozwojowi, na właściwym oddziaływaniu wychowawczym. Niektóre dziedziny rozwoju dziecka są szczególnie ważne z punktu widzenia jego startu szkolnego i powodzenia w ciągu całego okresu nauki.
Bardzo duże znaczenie ma troska o zdrowie i prawidłowy rozwój fizyczny dziecka w wieku przedszkolnym. Jeśli pozostaje ono pod systematyczną opieką i kontrolą lekarza, wszelkie wady i mankamenty w stanie zdrowia i rozwoju fizycznym zostaną z pewnością ujawnione, można będzie je leczyć i korygować. Nie wszystkie wady i schorzenia wywierają jednakowo poważny wpływ na start szkolny i na wyniki osiągane przez dziecko w nauce. Ważne jest jednak skorygowanie wszelkich wad, wyleczenie wszelkich schorzeń z kilku względów :
im wcześniej podejmuje się działania zapobiegawcze, lecznicze, korygujące, tym bardziej jest ono skuteczne, wymaga mniejszego wysiłku, wkładu pracy, mniejszej ilości czasu
dzieci powinny wkroczyć w wiek szkolny w optymalnym stanie, by nie opuszczać lekcji dla przeprowadzania badań czy leczenia
dzieci młodsze łatwiej poddać badaniom i leczeniu, nie tak bardzo przeżywa swoje mankamenty, a ogólne samopoczucie dziecka ma poważny wpływ na jego osiągnięcia szkolne
Fakt pójścia do szkoły stanowi zwykle dla dziecka wielkie przeżycie. W wieku 7 lat zachodzą bardzo istotne zmiany ilościowe i jakościowe w całym rozwoju fizycznym i psychicznym dziecka. W naszym systemie szkolnym i przy naszej strukturze programowej zmiany te łączą się z faktem rozpoczęcia nauki. Dziecko osiąga wtedy dojrzałość szkolną.
II. Co to znaczy, że dziecko jest dojrzałe do rozpoczęcia nauki ?
Zastanawiając się, czy dziecko jest dojrzałe do nauki szkolnej, należy wziąć pod uwagę trzy aspekty wchodzące w skład rozwoju psychofizycznego dziecka. Są to:
rozwój umysłowy
rozwój fizyczny
rozwój społeczny
Jeśli cały rozwój psychiczny i fizyczny dziecka jest prawidłowy, to w wieku 6-7 lat jest ono zdolne do podjęcia obowiązków szkolnych. Na dojrzałość szkolną składają się więc wpływy czynników biologicznych, środowiskowych i wychowawczych.
Przez prawidłowy rozwój psychiczny rozumiemy odpowiedni do wieku dziecka:
zasób pojęć i wiadomości
stan mowy z uwzględnieniem zasobu słów oraz prawidłowej artykulacji
swobodą wypowiadania się
zdolność zapamiętywania
zdolność myślenia przyczynowo-skutkowego i wnioskowanie
W przypadku dziecka wstępującego do szkoły konieczne jest, aby miało już wyrobioną zdolność koncentracji uwagi, umiejętność uczenia się „na żądanie”, a nie według potrzeby oraz umiejętność odtwarzania prostych kształtów, co wymaga odpowiednio sprawnej ręki.
Bardzo istotną rzeczą jest odpowiednia motywacja i zainteresowanie nauką, szkołą. Bierze się pod uwagę takie cechy jak: wytrwałość, obowiązkowość, systematyczność. Przy ocenie rozwoju społecznego zwraca się uwagę, czy dziecko będzie zdolne do współżycia w grupie, czy będzie umiało dostosować się do wymagań życia społecznego. Ważna też jest dojrzałość emocjonalna, dzięki której dziecko staje się bardziej opanowane i potrafi sobie radzić w sytuacjach poważniejszych. Do 7 roku życia podstawową formą działalności dziecka była zabawa. Z chwilą rozpoczęcia nauki zmienia się środowisko dziecka oraz stawiane mu wymagania. Wchodząc w nową społeczność dziecko musi się jej podporządkować, mieć określone właściwości, przyzwyczajenia i nawyki konieczne do rozpoczęcia nauki szkolnej. Dla wszystkich dzieci początek nauki stanowi bardzo ważny okres w ich życiu. Dotyczy to nie tylko zmiany warunków zewnętrznych środowiska dziecka. Zmianie ulega cała psychika dziecka. Siódmy rok życia, ustalony jako wiek, na który przypada obowiązek szkolny, ma swoje uzasadnienie w prawach rozwoju psychicznego dziecka. Do tego wieku dostosowane też są metody i programy kl.1. W wieku tym ulegają istotnym przeobrażeniom te procesy poznawcze, psychiczne, które przyczyniają się do orientacji dziecka w otaczającym je świecie. Orientację tę zdobywa dziecko przede wszystkim poprzez poznanie zmysłowe. Fakt prawidłowego działania narządów zmysłowych ma bardzo istotne znaczenie dla należytego przystosowania się dziecka do wymogów szkoły i pracy w szkole. Dla prawidłowego rozwoju sfery uczuciowej dziecka istotny jest okres przedszkolny. Dzieci chodzące do przedszkola mają znacznie łatwiejszą sytuację w przystosowaniu się do nowych warunków.
Będąc przez kilka lat czy nawet rok w grupie dziecięcej zdobywają tam nawyki przydatne w pracy szkolnej, w zespole. W czasie wspólnych zabaw uczą się podporządkowywania ogólnym celom, nawiązywania prawidłowych kontaktów, umiejętności współżycia w grupie. Zajęcia plastyczne czy też rytmiczne, ćwiczą ogólną sprawność ruchową i sprawność ręki potrzebną do podjęcia nauki pisania. Dzieci przyzwyczajają się też do coraz dłuższych okresów koncentracji uwagi, skupienia zainteresowania na jednym przedmiocie przez dłuższy czas. Pobyt w przedszkolu wyrabia też samodzielność, zaradność życiową. Nie znaczy to jednak, że wszystkie dzieci mające za sobą staż przedszkolny od razu czują się dobrze w szkole i nie mają kłopotów z zaadaptowaniem się do nowych warunków. Zdarzają się wśród nich takie, które pomimo wstępnego treningu w przedszkolu mają kłopoty z wdrożeniem się do nowych obowiązków w szkole, i odwrotnie. Wśród dzieci wychowywanych w domu są też takie, które bez większych kłopotów rozpoczynają życie szkolne w zespole.
Jeżeli dziecko było wdrażane do wykonywania pewnej liczby zajęć obowiązkowych, podporządkowania się określonym regułom, łatwo przystosuje się do obowiązków szkolnych. Natomiast dziecko, w stosunku do którego nie stawiano żadnych wymagań, wyręczano je we wszystkich czynnościach domu z trudem będzie podporządkowywało się wymaganiom szkolnym. Bardzo istotne jest, aby w toku wychowania przedszkolnego zmniejszyć nadwrażliwość uczuciową dziecka i dążyć do zrównoważenia go.
Stefan Szuman mówi o osiąganiu przez dzieci stopnia i poziomu dojrzałości szkolnej w następujących dziedzinach:
w rozwoju sprawności motorycznych
w rozwoju mowy, czyli opanowaniu języka ojczystego
w zakresie zdobytej przez nie wiedzy, stanowiącej podstawę orientacji w świecie przyrody i życiu społecznym
w zakresie umiejętności celowego posługiwania się rozmaitymi przedmiotami codziennego użytku i niektórymi narzędziami
w zakresie rozwoju i usprawnienia pracy umysłu m.in. pod względem ukształtowania się umiejętności dostrzegania zagadnień i prób rozwiązywania ich, zdolności krytycznego ustosunkowania się do własnych i cudzych twierdzeń oraz w zakresie ukształtowania się ich pojęć
w zakresie ukształtowania się emocjonalności, czyli w dziedzinie pozytywnego lub negatywnego ustosunkowania się do różnych zjawisk, faktów, poleceń i zadań, które mają wykonać
w zakresie rozwiniętych już zainteresowań i zamiłowań, charakterystycznych dla wieku dziecka
w zakresie ukształtowania się ich woli, zdolności do świadomego wysiłku i celowej, wytrwałej pracy, a także stopnia uległości wobec wychowawcy
w zakresie osiąganej w tym wieku równowagi psychicznej i zdolności harmonijnego współżycia i współdziałania z dorosłymi lub innymi dziećmi
W tym określeniu dojrzałości szkolnej można wydzielić aspekt społeczny. Będzie to wiedza i orientacja w życiu społecznym, emocjonalne ustosunkowanie się do różnych zjawisk i zadań, które dzieci mają wykonać wiele wytrwałej pracy i stopień uległości wobec wychowawcy oraz równowaga psychiczna i zdolności harmonijnego współżycia i współdziałania z dorosłymi i innymi dziećmi.
Uczniowie rozpoczynający naukę najczęściej odznaczają się następującymi umiejętnościami społecznymi:
rozumieniem treści łatwych przepisów porządkowych i stosowaniem się do nich
umiejętnością zastosowania się do poleceń nauczyciela
samodzielnością wykonywania prostych czynności dotyczących zachowania czystości i higieny osobistej
umiejętnością przebywania jakiś czas w gronie rówieśników poza zasięgiem bezpośredniej opieki rodziców
umiejętnością rozwiązywania kontaktów z rówieśnikami w celu wykonania prostych poleceń nauczyciela
Podsumowując rozważanie nad dojrzałością i przygotowaniem dzieci do nauki szkolnej, można stwierdzić, że rola rodziców polega na:
dbałości o zdrowie fizyczne dziecka poprzez kontrole lekarskie, stosowanie się do wskazań i stworzenie odpowiednich warunków bytowych
kształtowanie prawidłowej wymowy, rozwoju słownictwa poprzez częsty kontakt z dzieckiem, rozmowy, zapewnienie mu towarzystwa rówieśników
rozwijanie logicznego myślenia, zapamiętywania poprzez pobudzanie dziecka do obserwacji, rozmowy na określone tematy, wyjaśnienia, wyciąganie wniosków, interpretowanie widzianych zjawisk i rzeczy
wyrobieniu umiejętności słuchania, koncentracji uwagi, poprzez różnego rodzaju polecenia wykonania drobnych zajęć wymagających uwagi i żądanie, aby dzieci zaczętą pracę zawsze kończyły
wyrobieniu umiejętności spostrzegania istotnych szczegółów, analizowania i syntety- zowania ich poprzez gry i zabawy z dzieckiem, ćwiczące w/w czynności. Doskonale do tego celu służą gry kostkowe, domino, historyjki obrazkowe, układanki z klocków
dbałości o prawidłowy rozwój ruchowy dziecka - tzn. ćwiczenie sprawności rąk poprzez rysowanie, kalkowanie, zamalowywanie, wycinanie według wzoru, lepienie figurek z plasteliny itd.
nauczanie szanowania pomocy szkolnych poprzez przyzwyczajenie dziecka do utrzymywania porządku w zabawkach
rozbudzaniu zainteresowania szkołą, poprzez odpowiednio prowadzone rozmowy
przygotowanie do samodzielności w obsługiwaniu siebie poprzez wcześniejsze wymagania w tym zakresie
wyrobieniu umiejętności współżycia w grupie poprzez zapewnienie kontaktów z rówieśnikami i kierowanie nimi
stwarzaniu odpowiednich warunków do odrobienia lekcji poprzez zapewnienie dziecku spokoju, miejsca do odrobienia lekcji, uregulowania trybu życia
O powodzeniu szkolnym dziecka decyduje wiele czynników między innymi także dojrzałość szkolna, ale nie tylko. Losy szkolne dziecka zależą również od form i metod pracy dydaktycznej. Ponadto w karierze szkolnej dziecka znaczną rolę odgrywają warunki życia i sposób wychowania domowego, zdrowie oraz to, jak się układają stosunki z nauczycielem i z rówieśnikami. Biorąc pod uwagę fakt, że losy dziecka w szkole pod wpływem wielu czynników mogą się zmieniać w sposób mniej lub bardziej korzystny dla niego, należy przyjąć, że dojrzałość szkolna stanowi problem nie tylko przy wstępowaniu do szkoły, ale przez cały okres nauki, szczególnie zaś przy przejściu dziecka do nowych etapów nauczania.
Literatura:
1. H.Filipczuk „Zapobiegamy trudnościom i niepowodzeniom szkolnym”
2. A.Kargulowa „Dojrzałość szkolna a jakość startu edukacyjnego”
3. M.Pelcowa „Uspołecznienie dzieci rozpoczynających naukę szkolną”
4. B.Sawa „Jeżeli dziecko źle czyta i pisze”
5. B.Wilgocka-Okoń „Dojrzałość szkolna dzieci a środowisko”
6. Podstawy pedagogiki przedszkolnej pod red. M.Kwiatowskiej
7. Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży pod red. M.Żebrowskiej