Międzynarodowe prawo publiczne

Analiza podstawowych zagadnień i terminów związanych z prawem międzynarodowym publicznym

Odróżnienie prawa prywatnego od publicznego:

1. publiczne - to normy prawne, które regulują stosunki między państwami

2. prywatne - część prawa państwowego; państwowego każdym państwie jest ustawa mówiąca o tym, co zrobić, gdy w danej kwestii występuje obcy wątek, np. spadek z zagranicy, gdy skutki sprawy krajowej są zagranicą, osoba jest obcokrajowcem

Międzynarodowe - nazwa ta nie jest ścisła. To normy, które dotyczą stosunków między państwami a nie narodami

Kiedyś nazywane było „prawem narodów”, bo utożsamiano naród z państwem. Ściślej byłoby mówić o prawie międzynarodowym, gdyż mamy jeszcze organizacje rządowe, narody bez ziemi.

W stosunkach międzynarodowych udział biorą:

1. państwa

2. rządowe organizacje międzynarodowe

3. poza rządowe organizacje międzynarodowe

4. wspólnoty powstańcze

5. narody, mniejszości narodowe, fronty narodowo-wyzwoleńcze

6. jednostki

Prawo międzynarodowe publiczne - to zespół norm prawnych, czyli zakazów, nakazów, sankcji, które obowiązują w stosunkach między wszystkimi uczestnikami SM.

Mówiąc prawo albo system prawny odwołujemy się do systemu państwa. System międzynarodowy nie jest podobny do wewnętrznego. Każde państwo znajduje się na obszarze działania prawa międzynarodowego oraz prawa wewnętrznego. Pomiędzy tymi dwoma porządkami występują jednak znaczne różnice.

Cechy charakterystyczne prawa międzynarodowego publicznego

1. ustawodawcza - w systemie wewnętrznym jest to parlament i różne procedury ustawodawcze; w systemie międzynarodowym nie ma nadrzędnego ustawodawcy - wszystkie podmioty tworzące normy prawne są ustawodawcami, jak i Ci, którzy na nie wpływają - cecha główna

2. brak obowiązującej hierarchii źródeł prawa. W Polsce źródła prawa są w konstytucji. Źródło to termin, jego synonimem jest przyczyna. Termin „źródło” w prawie rozumie się trojako:

1. w sensie poznawczym - jest to zbiór tekstów aktów prawnych (publikacje)

2. w sensie materialnym - to proces, który prowadzi do tego, że powstaje norma prawna. W SM najczęściej objawia się poprzez aktywną współpracę lub konflikt

3. w sensie formalnym - forma, w jakiej przejawia się wola podmiotu międzynarodowego. W prawie krajowym form jest więcej. W prawie międzynarodowym są dwie formy - źródła:

- umowa międzynarodowa, konwencja, traktat

- zwyczaj (prawo zwyczajowe) - zwyczaje długo praktykowane przez państwo i przeświadczenie, że mają moc wiążącą (np. uszeregowanie dyplomatów)

Zwyczaj i umowa międzynarodowa nie różnią się rangą. Jedno nie jest nadrzędne względem drugiego.

3. brak aparatu przymusu (nadrzędnego egzekutora) - nie ma podmiotu i instytucji karzącej za łamanie prawa. Prawo międzynarodowe oparte jest na dobrej woli państw. Regionalne i światowe systemy współpracy międzynarodowej wykształciły różnorodne sankcje dla swoich członków za łamanie prawa międzynarodowego. Nigdy jednak taki system sankcji nie ma charakteru powszechnie obowiązującego, a samo zastosowanie sankcji często bywa jeszcze uzależnione od polityki, np. ONZ, Rada Bezpieczeństwa nie ma daleko idących sankcji. W UE są sankcje finansowe - państwo popełniające wykroczenie narusza współpracę i jest karane grzywn

4. brak obowiązkowego sądownictwa - niewielka jest liczba sądów międzynarodowych. Działają na zasadzie jurysdykcji dobrowolnej. Nie ma zwyczajowego ani umownego obowiązku kierowania do sądów międzynarodowych sporów między państwami. Jeśli jednak strony sporu zdecydują się skorzystać z jurysdykcji sądu to wyrok jest ostateczny. Członkowie UE są objęci obowiązkową jurysdykcją.

Źródła prawa międzynarodowego

Prawo międzynarodowe wynika co do zasady z umów i zwyczajów - są źródłem prawa a oprócz tego wpływ pośredni na tworzenie się tych norm mają:

1. orzeczenia sądów międzynarodowych

2. opinie, doktryny

3. ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane

W prawie międzynarodowym nie ma zasady precedensu - każda sprawa jest indywidualna i wiąże tylko sąd i strony.

Zasady ogólne prawa międzynarodowego:

1. estoppel - nie przeczenie samemu sobie; powołuje się na nią najczęściej (np. kara śmierci), gdy jest sprzeczność między prawem wewnętrznym a zewnętrznym

2. zasada dobrej wiary - dobro SM zależy od tego, z jak dobrą wolą państwa chcą je stosować

3. nieingerencji w sprawy wewnętrzne - ma charakter ambiwalentny; każde państwo ma prawo rządzić się samemu, ale jeśli jest system totalitarny lub czas transformacji międzynarodowej i łamie się prawa człowieka, polityczne to sprawa nieingerencji musi ustąpić. Są bowiem sprawy wyjęte poza nawias, np. prawa człowieka.

4. sprawa suwerennej równości państw - wszystkie państwa są teoretycznie sobie równe; ta zasada oznacza, że wszystkie państwa mają prawo by:

- wstępować do organizacji

- uczestniczyć we współpracy gospodarczej

- samemu się rządzić

5. zasada dotrzymywania umów - państwo w dobrej wierze powinno dotrzymywać umów

Prawo traktatowe

Jakość umów międzynarodowych jest pewnego rodzaju gwarantem stosunków pomiędzy państwami.

W imieniu państwa umowy międzynarodowe zawierają jego reprezentanci. Z całości reguł ustrojowych państw demokratycznych wynika, iż z mocy prawa upoważnienie do działania w imieniu państw mają (automatycznie):

1. szef państwa

2. szef rządu

3. minister spraw zagranicznych

Nie potrzebują oni przedstawiać pełnomocnictw. Natomiast, jeżeli państwo jest reprezentowane przez inną osobę to musi ona mieć pełnomocnictwo wskazujące, do jakich konkretnych czynności osoba ta jest upoważniona.

Zasady dotyczące pełnomocnictwa przy reprezentowaniu państwa mogą mieć swoje konsekwencje w przypadku ewentualnego dążenia państwa do unieważnienia umowy.

Struktura umowy międzynarodowej

1. Tytuł - np. Konwencja Wiedeńska o Prawie Traktatowym

1. powinien być określony krótko przedmiot umowy, czyli Konwencja o Prawach Człowieka, Konwencja o Współpracy Gospodarczej

2. może, lecz nie musi, być wskazana gdzie umowa została zawarta
   (region - Konwencja Europejska; miasto - Konwencja Haska)

3. powinna być podana data umowy; najczęściej to data podpisania umowy (mogą być różnice w czasie podpisania umowy między państwami; rzadko jest wskazana data wejścia w życie)

4. w umowach dwustronnych wymienia się strony umowy

2. Wstęp - Plan umowy

1. intytulacja - wymienienie stron umowy

2. arenga - część obowiązkowa; wskazanie motywów zawarcia umowy

3. narracja - występuje w zasadzie tylko w traktatach pokojowych; jest to opis uroczystych okoliczności zawarcia umowy

Treść wstępu wprawdzie nie ma charakteru normatywnego, czyli wiążącego, ale może być przydatna przy analizowaniu treści samej umowy (cel umowy wynika ze wstępu)

Wstępu do umowy nie dzieli się na jednostki redakcyjne (punkty, podpunkty)

3. Dyspozycja umowy międzynarodowej - część merytoryczna

1. określone są prawa i obowiązki stron

2. język, jaki jest użyty przy formułowaniu umowy jest ważny

3. jest podzielona na jednostki redakcyjne; w zależności od tego jak duża jest umowa, mogą to być:

1. tytuły

2. części

3. działy

4. rozdziały

5. artykuły

6. punkty

7. litery

8. ustępy

Stopień skomplikowania jednostek redakcyjnych wpływa na stopień rozumienia umowy.

4. Postanowienia końcowe umowy

1. powinna się znaleźć informacja dotycząca wejścia umowy w życie; może to być określone w postaci dziennej (gdy poddana jest ratyfikacji to jest to niemożliwe). Wejście w życie to upływ czasu, który nastąpi po danej czynności. Zwykle wchodzi w życie wraz z podpisaniem przez większość państw

2. może być podana informacja o czasie obowiązywania umowy, jeśli zawarta jest na czas określony

3. klauzula prolongacyjna - postanowienie wskazujące, w jaki sposób przedłużyć czas obowiązywania umowy. Jeśli w okresie sześciu miesięcy przed końcem obowiązywania umowy państwa jej nie wypowiedzą to zostaje przedłużona. Jeśli jest to traktat, który nie określa czasu obowiązywania to jest to traktat wieczysty

4. sposób wypowiedzenia umowy - jeśli nie ma w umowie w jaki sposób ją wypowiedzieć to nie znaczy, że nie można tego zrobić. Wypowiedzenie musi wtedy być w formie pisemnej i muszą być poinformowane o tym inne państwa

5. wprowadzanie zmian do umowy - odbywa się korespondencyjnie, zmiany wprowadzane są bezpośrednio do tekstu lub tworzy się dodatkowe dokumenty (aneks, protokół dodatkowy); nowe państwo może wybrać czy chce przystąpić do umowy pierwotnej czy już zmienionej

6. informacja o języku autentycznym - postanowienia końcowe powinny mówić, w jakim języku umowę zawarto, oprócz tego powinna znaleźć się informacja, który z tych języków jest autentyczny (rozstrzygający w sytuacji, gdy pojawia się problem ze znaczeniem treści umowy przy tłumaczeniu na inny język, zapobiega to odchyleniom od pierwotnego znaczenia); najczęściej jako autentyczny uznaje się tekst francuski lub angielski

7. powinno się wyznaczyć depozytariusza umowy - wyznaczany przez rząd lub organizację międzynarodową. Przechowuje oryginalny dokument i wszystkie dokumenty z nim związane; zbiera dokumenty ratyfikacyjne; informuje inne strony o dostaniu dokumentów; zbiera sprzeciwy, zastrzeżenia, załączniki; informuje strony i wejściu w życie; informuje państwa, które chcą się stać stronami o dokumentach, które zostały mu przekazane

Na tle wykonywania umowy międzynarodowej może dojść do sporów między państwami. Jeśli państwa przewidują taką możliwość, z góry wskazują, w jaki sposób taki spór rozstrzygnąć.

Pokojowe rozwiązywanie sporów międzynarodowych:

1. metody sądowe - oddanie sporu do Sądu Międzynarodowego gwarantuje, że państwa uzyskają ostateczne rozstrzygnięcie, lecz procedury sądowe są długotrwałe, wysoce skomplikowane

2. metody dyplomatyczne:

1. mediacje - sposób czasochłonny, nie gwarantuje definitywnego zakończenia sporu; gdy spór toczy się między państwami całkowicie odmiennymi w formach cywilizowanych ułatwia ona przynajmniej nawiązanie rozmowy

2. arbitraż - z założenia miał być formą łączącą zalety sądu międzynarodowego i mediacji; gwarantuje on skuteczne rozstrzygnięcie sporu przy równoczesnym ominięciu sztucznych i skomplikowanych procedur sądowych; w praktyce jednak nie zyskał większego uznania; Stały Trybunał Rozjemczy to lista osób, spośród których państwa mogą wybierać super arbitra

3. koncyliacja - współcześnie stosowana jest coraz częściej; polega na przeanalizowaniu sprawy przez kompetentny, fachowy organ kolegialny; na podstawie dostępnych danych organ koncyliacyjny sporządza szczegółową, umotywowaną opinię, nie posiada ona jednak waloru wiążącego rozstrzygnięcia

4. Podpisy

1. ich kolejność jest różna

2. przy umowach wielostronnych podpisy składane są w kolejności alfabetycznej

3. przy umowach dwustronnych oba państwa dostają tekst umowy, gdzie są wymienione jako pierwsze

Tryb zawierania umowy międzynarodowej

Proces składający się z kilku etapów:

1. prosty - negocjacje i podpis

2. złożony - występuje dodatkowo czynność prawna, polegająca na potwierdzeniu chęci i możliwości przystąpienia do umowy przez dane państwo. Czynność ta jest ratyfikowana bądź zatwierdzana. Ratyfikacji dokonuje głowa państwa lub parlament (gdy umowa ma np. charakter strategiczny), zatwierdzenia umowy dokonuje rząd (gdy umowa ma mniejsze znaczenie). Po wykonaniu tej czynności sporządza się odpowiednio - dokument ratyfikacyjny lub notyfikację o zatwierdzeniu. Dokument musi być wysłany depozytariuszowi umowy.

Podmiotowość prawno-międzynarodowa

Kwestia podmiotowości wiąże się ze zdolnością do czynności prawnych wobec instytucji prawa cywilnego, którą prawo międzynarodowe przyjęło dla swoich potrzeb. Zdolność ta oznacza możliwość by własnym, bezpośrednim działaniem nabywać prawa i zaciągać zobowiązania.

Do przejawów tej działalności zaliczyć można:

1. zawierania umów międzynarodowych

2. prawo legacji (czynne - przyjmowanie i wysyłanie przedstawicieli dyplomatycznych, bierne - tylko ich przyjmowanie)

3. ponoszenie odpowiedzialności na arenie międzynarodowej

4. uczestnictwo w trwałych formach współpracy międzynarodowej (organizacje międzynarodowe, konferencje o charakterze cyklicznym)

Podmioty prawa międzynarodowego są zarówno twórcami i adresatami tego prawa.

Do grona podmiotów prawa międzynarodowego zalicza się:

1. państwa - podmioty pierwotne i pełne

2. rządowe organizacje międzynarodowe - podmioty o charakterze wtórnym i niepełnym

Pod pewnymi warunkami i w ograniczonym zakresie do podmiotów międzynarodowych zaliczyć możemy:

1. wspólnoty powstańcze (ruchy narodowo-wyzwoleńcze) - gdy mogą i są zdolne stworzyć zręby władzy wykonawczej

2. terytoria zależne

3. podmioty o szczególnym statusie (np. Stolica Apostolska)

Największe kontrowersje budzi zaliczenie do grona podmiotów organizacji pozarządowych i jednostek. W tym ostatnim przypadku decydującym argumentem jest wpływ na tworzenie prawa międzynarodowego oraz zdolność do skutecznego występowania przed sądami międzynarodowymi.

Organizacje pozarządowe w sposób pośredni wpływają na tworzenie norm prawa międzynarodowego.

Jednostki od kilkudziesięciu lat dysponują możliwością pozwania przed Trybunał Międzynarodowy państwa, które naruszyło ich prawa. Jest to proces kontradyktoryjny (strony są sobie równe). Ponadto możliwość ta wskazuje na zdolność jednostki do egzekwowania od państwa części jego zobowiązań międzynarodowych.

Prawo organizacji międzynarodowych

Decyzje podejmowane przez organizacje mają różnorodny charakter, ale zazwyczaj dotyczą tzw. sfery wewnątrzorganizacyjnej czy też proceduralnej. W związku z tym zobowiązania, które państwo podejmują na podstawie tych decyzji na ogół pozostają w sferze międzynarodowej. Inaczej jest tylko wtedy, gdy organizacja dysponuje wyraźnie określonymi kompetencjami do wpływania na postępowanie państw poza samym terenem organizacji.

Decyzje podejmowane przez organizację międzynarodową możemy sklasyfikować w dwóch głównych kategoriach:

1. proceduralne - określają funkcje państwa wewnątrz organizacji; większość decyzji ma charakter proceduralny; nie mają wpływu na prawo międzynarodowe

2. merytoryczne - wpływają na postępowanie państw poza terenem organizacji; wśród decyzji są takie, które mają istotny wpływ na prawo międzynarodowe

Większość organizacji istniejących na świecie podejmuje decyzje merytoryczne poprzez swój organ decyzyjny. Natomiast państwa, których decyzje te dotyczą muszą podjąć dodatkowe czynności w celu ich wprowadzenia do swego systemu prawnego.

Bardzo długo odmawiano organizacjom międzynarodowym możliwości podejmowania uchwał, które w państwach członkowskich obowiązywałyby bezpośrednio.

Wyjątkową kategorią są wspólnoty europejskie, które zostały wyposażone przez swoje państwa członkowskie w kompetencje do podejmowania decyzji o bezpośrednim skutku. Z tego powodu w doktrynie prawa międzynarodowego podnosi się czasem o tzw. ograniczeniu uprawnień suwerennych państwa na rzecz organów wspólnot.

Do tradycyjnych atrybutów suwerenności zalicza się:

1. zawieranie umów międzynarodowych

2. tworzenie prawa wewnętrznego

3. kreowanie polityki finansowej (w tym bicie piniądza)

4. kształtowanie polityki zagranicznej (utrzymywanie formacji obronnych)

5. sprawowanie jurysdykcji nad swoimi obywatelami

Część tych atrybutów przy wstępowaniu (akcesie) do wspólnot europejskich zostaje przekazana w posiadanie organów wspólnot, przy czym największe emocje budzi przekazanie kompetencji do stanowienia prawa. Przyczyną tego jest istniejąca w każdym państwie hierarchia źródeł prawa.

Wspólnoty europejskie stworzyły wyodrębniony, autonomiczny porządek prawny w stosunkach międzynarodowych. Obowiązujące w nim reguły różnią się od tych, które rządzą prawem międzynarodowym publicznym w ogólności. Z tego powodu istnieją nowe opinie, iż prawa wspólnot europejskich nie można zaliczyć do prawa międzynarodowego (uważa się, że jest to osobny porządek).

Wyjątkowość systemu prawnego wspólnot europejskich sprowadza się do kilku istotnych kwestii:

1. organy stanowiące prawo nie działają indywidualnie we współpracy. Precyzyjny podział kompetencji między nimi uniemożliwia arbitralne podjęcie decyzji jednego z nich i powoduje zintensyfikowanie kontroli nad stanowieniem prawa

2. bezpośrednie stosowanie aktów prawa wspólnotowego

3. specyficzna hierarchia

4. szczególny wymiar niektórych pojęć znanych prawu międzynarodowemu od wieków

Międzynarodowy problem ochrony praw człowieka

Problem ochrony praw jednostki przez wiele wieków był traktowany w kategorii spraw wewnętrznych państwa. Takie rozumowanie prowadziło do wypaczenia idei praw człowieka, ponieważ pozostawiało w rękach państwa zarówno kwestię usankcjonowania tych praw jak i ich przestrzegania i kontroli. Do momentu powstania systemu europejskiego nie było właściwie międzynarodowych mechanizmów, które egzekwowałyby od państw rzetelną realizację praw jednostki. W tej sytuacji tylko osoby podlegające jurysdykcji państw demokratycznych mogły liczyć na częściowe zaspokojenie swoich roszczeń.

Doświadczenia II wojny światowej zmieniły nieco absolutystyczne pojmowanie suwerenności państwowej, a w jej zakresie sprawowanie władzy nad obywatelem. Od 1948r., czyli od momentu podpisania Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, powszechny staje się pogląd, iż prawa jednostki stanowią jeden z gwarantów utrzymania pokoju i jako takie są tak ważne, że przestają leżeć wyłącznie w zakresie państwa i należą się im gwarancje międzynarodowe.

Stworzenie międzynarodowych mechanizmów ochrony praw człowieka wymagało jednak przede wszystkim przekonania państw o takiej potrzebie i nakłonienia ich by dobrowolnie podjęły zobowiązania w tym zakresie. Pod koniec lat 40' było już wiadomo, że konsekwencją przyjęcia tych zobowiązań będzie możliwość nakładania kar na państwa, które nie realizują tych zobowiązań prawidłowo. Powszechna akceptacja takiego rozwiązania nie nastąpiła od razu, w zasadzie trwa do dziś.

Używamy czasem zamiennie terminów „prawa” i „wolności” człowieka. Jest jednak między nimi różnica, która przejawia się w relacji państwa na uprawnienia jednostki. „Prawo” po stronie jednostki to po stronie państwa obowiązek działania. „Wolność” po stronie jednostki oznacza, że państwo ma zakaz działania. W 1950r. podpisana została Europejska Konwencja O Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. W 1953r. weszła w życie. Składa się z dwóch zasadniczych części: merytorycznej (materialnej) i proceduralnej (formalnej). Część merytoryczna obejmuje prawa, które w systemie europejskim podlegają ochronie. Nie jest to katalog zamknięty, ponieważ przyjęto, iż rozszerzenie tego katalogu może następować przez otoczenie ochroną nowych praw, zadeklarowanych w protokołach dodatkowych.
W pierwotnym tekście konwencji ochroną objęto:

Art. 2 - prawo do życia

Art. 3 - zakaz stosowania tortur oraz innego nieludzkiego karania lub traktowania

Art. 4 - zakaz poddaństwa, niewolnictwa i pracy przymusowej

Art. 5 - wolność osobistą

Art. 6 - prawo do rzetelnego procesu

Art. 7 - gwarancje prawa karnego (nie ma przestępstwa bez ustawy, nie ma kary bez ustawy)

Art. 8 - prawo do prywatności (np. tajemnica korespondencji, orientacji seksualnej)

Art. 9 - wolność myśli, sumienia i wyznania

Art. 10 - wolność poglądów (posiadanie i wyrażanie poglądów)

Art. 11 - wolność związkowa (możliwość pokojowego zgromadzania i stowarzyszania się)

Art. 12 - prawo do małżeństwa i założenia rodziny

Te artykuły (2-12) są normami samo wykonalnymi.

Art. 13 - prawo do skutecznego środka odwoławczego

Art. 14 - zakaz dyskryminacji w korzystaniu z praw gwarantowanych w konwencji

Te artykuły (13 i 14) są prawami niesamodzielnymi (tzn. nie mogą być składane oddzielnie, muszą być połączone z innymi (2-12)

Część proceduralna to mechanizm kontroli przestrzegania praw gwarantowanych
w konwencji.

- 4 -

---