Orogeneza - (ruchy orogeniczne, górotwórczość, ruchy górotwórcze, fałdowanie) - powstawanie gór z przyczyn tektonicznych.
Współcześnie uważa się, że powstawanie gór zachodzi na granicach płyt tektonicznych, gdy w strefie kontaktu naprężenia prowadzą do wyniesienia jednych bloków skalnych ponad inne (jako fałdy lub uskoki), lub gdy zachodzą intensywne procesy magmatyczne - powstające wtedy góry mają charakter wulkaniczny. Przez lata przyjmowano, że prekursorem łańcucha górskiego jest geosynklina, czyli zagłębienie terenu gromadzące osady, które zostają następnie ściśnięte i wypiętrzone. Dziś odchodzi się od tego prostego obrazu w kierunku złożonej klasyfikacji możliwych warunków orogenez, wśród których tylko niektóre pasują do założeń dawnej teorii geosynkliny. Niektóre istotne aspekty związane ze współczesnymi wynikami geologii poruszone są również w artykułach: geosynklina, terran.
Orogeneza kaledońska - ruchy górotwórcze trwające od kambru po wczesny dewon. Największe nasilenie w Ameryce Północnej osiągnęły u schyłku ordowiku i na początku syluru (faza takońska), a w Europie na przełomie kambru i ordowiku oraz pod koniec syluru. W wyniku fałdowania kaledońskiego powstały góry zwane kaledonidami. Zaliczamy do nich:
Orogeneza hercyńska (t. waryscyjska) - okres intensywnych ruchów górotwórczych zachodzących w paleozoiku, pomiędzy późnym sylurem a końcem permu. W Europie objęła nimi została głównie część środkowa: (Irlandia, Walia, Ardeny, środkowe Niemcy, Masyw Czeski), a główna faza miała miejsce na przełomie karbonu wczesnego i późnego (z wyjątkiem Uralu). W Polsce w orogenezie hercyńskiej zostały ukształtowane Sudety i Góry Świętokrzyskie.
Błędne jest określanie współczesnych pasm górskich jako powstałych w orogenezie waryscyjskiej (czy kaledońskiej), ponieważ wszystkie obecne góry powstały (zostały wypiętrzone, tworząc morfologiczne wyniesienie) w orogenezie alpejskiej. W czasie orogenezy hercyńskiej doszło do powstania gór, jednak po permie uległy one całkowitej erozji i zrównaniu. W czasie orogenezy alpejskiej, utwory sfałdowane i ewentualnie zmetamorfizowane wcześniej, zostały po raz drugi wydźwignięte jako góry zrębowe. Do tak ukształtowanych gór, sfałdowanych w orogenezie hercyńskiej, a wyniesionych powtórnie w orogenezie alpejskiej należą:
Orogeneza alpejska - ostatni okres globalnych fałdowań górotwórczych, w czasie którego doszło do powstania górotworu alpejskiego.
Orogenezę alpejską pośrednio wywołał rozpad superkontynentu Gondwany. Po oderwaniu się płyt afrykańskiej, arabskiej i indoaustralijskiej podryfowały one na północ i zderzyły się z płytą eurazjatycką, powodując intensywne fałdowanie. Większość gór powstałych w trakcie tej orogenezy - alpidów - rozciąga się wzdłuż krawędzi tych płyt.
Orogeneza alpejska zaczęła się u schyłku mezozoiku, trwała przez cały trzeciorzęd, na który przypadła główna faza fałdowań, i trwa nadal. W jej ramach wyróżnia się pomniejsze, regionalne orogenezy oraz poszczególne fazy:
W toku orogenezy alpejskiej zostały wypiętrzone w szczególności pasma górskie łańcucha alpejsko-himalajskiego:
a także