Metody pracy stosowane w rewalidacji i terapii dzieci głęboko upośledzonych umysłowo.

Metoda SI.

Metoda sensory integration jest kompleksową metodą rehabilitacyjną. Metoda nazywana SI (z ang. sensory integration), czyli integracja sensoryczna, została opracowana przez psychologa Jean Ayres, która prowadziła prace badawcze i leczyła osoby ze schorzeniami neurologicznymi w Instytucie Badań Mózgu Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles. Metoda ta polega na integracji czynności zmysłów z właściwą reakcją ruchową. Jest to możliwe dzięki procesom dokonujących się w mózgu każdego człowieka, polegającym na odbieraniu, rozpoznawaniu, przetwarzaniu, odpowiednim interpretowaniu już posiadanych informacji, które mózg czerpie ze zmysłów, a następnie odpowiada właściwą reakcją ruchową. Dzięki wieloletniej praktyce i doświadczeniu J. Ayres opracowała sposoby oraz zasady rehabilitacji przeznaczonej dla dzieci z dysfunkcjami psychoruchowymi. Od roku 1980 stosowany jest test południowokalifornijski (Test-SCSIT), który określa bardzo dokładnie rodzaj zaburzenia ruchu oraz czucia. Na podstawie przeprowadzonych badań i wyników testu opracowuje się dokładne wskazówki terapeutyczne dla każdego dziecka. Rehabilitacja, zależnie od potrzeb, obejmuje stymulację poszczególnych zmysłów np. motoryki dużej, motoryki małej, percepcji, koordynacji wzrokowo-ruchowej itp. Głównymi kierunkami w rehabilitacji są procesy hamowania, eliminowania lub ograniczania drogą stymulacji negatywnych bodźców, które występują przy nadwrażliwości układu zmysłów np. nadpobudliwości ruchowej, trudnościach w koncentracji uwagi, oraz dostarczaniu bardzo silnych, różnorodnych bodźców przy niedostatecznej wrażliwości układu zmysłów np.; zaburzeniach ruchowych, percepcji i koordynacji. Stymulacja dziecka polega na dostarczaniu odpowiednich bodźców poszczególnym zmysłom najczęściej podczas zabawy lub wykonywania określonego zadania. W rehabilitacji biorą udział przede wszystkim rodzice, którzy otrzymują od terapeuty wskazówki i zalecenia dotyczące zasad postępowania z ich dzieckiem.

Metoda Weroniki Sherbourne.

Weronika Sherbourne w latach 60 opracowała metodę pod nazwą "Ruch Rozwijający". Celem metody jest wspomaganie prawidłowego rozwoju dziecka i korekcja jego zaburzeń. Stąd ważne miejsce w metodzie zajmuje wielozmysłowa stymulacja psychomotoryczna i społeczna, oparta o ruch, jako czynnik wspomagania. Proponowany terapeutyczny system ćwiczeń wywodzi się z okresu wczesnego dzieciństwa z tzw. baraszkowania, które zawiera w sobie element bliskości fizycznej i emocjonalnej. Jest to zdaniem W.Sherbourne naturalna potrzeba dziecka do zaspakajania tych potrzeb, poprzez kontakt z osobami dorosłymi. Powstałe podczas ćwiczeń doznania wypływające z własnego ciała i odczuwanie go w kontekście z elementami otoczenia, dają dziecku poczucie jego indywidualności. Cechą charakterystyczną metody jest rozwijanie przez ruch: świadomości własnego ciała i usprawniania ruchowego, świadomości przestrzeni i działania w niej oraz dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi i nawiązywania z nimi kontaktu. Metodę W.Sherbourne traktuje się często jako formę niewerbalnego treningu interpersonalnego. Zajęcia odbywają się indywidualnie bądź grupowo i trwają ok.30 minut. Partnerami dziecka bywają często ich rodzice. W metodzie wyróżnia się cztery grupy ćwiczeń: ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała, ćwiczenia pomagające zdobyć pewność siebie, ćwiczenia ułatwiające nawiązanie kontaktu i współpracy z partnerami grupy, ćwiczenia twórcze. Metoda W.Sherbourne zalecana jest dzieciom o zaburzonym schemacie ciała. W proponowanych ćwiczeniach dochodzi do integracji własnego ciała i jego poznania (ważne tu jest wyczucie centralnej części ciała tj.brzucha i tułowia). Poczucie wzajemnej bliskości ćwiczących partnerów, ułatwia akceptację niedoskonałej cielesności dziecka. Ćwiczenia dają poczucie bezpieczeństwa oraz zaufania do siebie i do innych. Wykonywane w grupie, budują więzi grupowe i interpersonalne.

Metoda Christophera Knilla.

Christopher Knill - twórca programu Aktywności, jest pracownikiem Norweskiego Instytutu; pracuje z dziećmi, młodzieżą, dorosłymi z ciężkimi zaburzeniami w rozwoju ruchowym, poznawczym i społecznym. Programy aktywności noszą tytuły: "Świadomość ciała"; "Kontakt i Komunikacja" . Metoda Knilla to próba wykorzystania osiągnięć psychologii rozwojowej do pracy z tymi wszystkimi, którzy niezależnie od wieku i przyczyny zaburzeń nie nawiązują kontaktu z najbliższym otoczeniem. Tkwią w milczącym świecie stereotypów. Są dalecy, ale nadal wrażliwi na nasze komunikaty, podatni na zranienie i odrzucenie. Bronią swoich granic, ale czekają na pomoc.

Metoda Felicji Affolter.

Metoda prezentowana przez Felicję Afolter opiera się na działaniu, którego celem jest rozwiązywanie podstawowych codziennych zadań. Odbywa się to przez badanie wzajemnych relacji - ja a otoczenie, na bazie doznań czuciowo-dotykowych. Aktywności te zmierzają w kierunku celowego poznania własnego działania. Narzędziem badania rzeczywistości jest dłoń, która jest nośnikiem sygnału - komunikatu, między światem otaczającym nas a naszym umysłem. Ze strony terapeuty polega ona na czynnym wspomaganiu fizycznym osoby niepełnosprawnej. Odbywa się to przez kładzenie rąk przez terapeutę na grzbietowej stronie dłoni pacjenta i lekkie ukierunkowanie ich na wykonanie czynności, co pozwala podopiecznemu czuć się sprawcą. Pomoc ta nie może być wyręczeniem ani wymuszeniem. Dotykanie otoczenia to badanie siebie i środowiska. Aktywność działania nie jest możliwa bez ruchu. Ruch prowadzi do poznania schematu własnego ciała, kształtuje związek osoby z otoczeniem, wykształca interakcje z drugim człowiekiem, doprowadza do współdziałania, wytwarza potrzebę tworzenia. Odczucie ruchu jest możliwe dzięki zmysłom sensorycznym, najważniejszą rolę odgrywa odczucie dotyku. Dla uczenia się ważne jest otoczenie wzbogacone sensorycznie. Stanowią je codzienne czynności. Osoba dotykając otoczenia uczestniczy w doświadczaniu, odnosi je do wcześniejszych doznań.
Terapeuta organizując otoczenie musi wiedzieć jakie tworzywa dobrać stosownie do upodobań i możliwości pacjenta, kiedy trzeba zrobić przerwę na relaks, jak rozpoznać bezsłowne znaki przyzwolenia na kierowanie dłonią lub oporu przeciw temu. Terapia przez dotyk przełamuje nawyki i lęki dziecka. Im więcej doświadczeń czuciowych, tym sprawniej dzieci wykonują różne czynności.

Metoda Paula Dennisona.

Metoda ta, zwana kinezjologią edukacyjną, opierając się na prostych ćwiczeniach ruchowych, stymuluje i oddziałuje na pracę mózgu. W Polsce jedna ze stosowanych metod zwana jest "Gimnastyką mózgu". Opiera się na stosowaniu ukierunkowanych ćwiczeń ruchowych, które mają na celu pobudzić różne obszary mózgu. Ćwiczenia te to przede wszystkim ćwiczenia koordynacji ruchowej całego ciała, koordynacji ruchowo-wzrokowej oraz koordynacji pracy zmysłu wzroku, słuchu, czucia proprioceptywnego, równowagi z obszarami planowania ruchowego w korze mózgowej, czucia przestrzeni, myślenia i przewidywania. Ćwiczenia te integrują cały mózg do pracy. Uaktywnienie mózgu poprzez ćwiczenia ruchowe pobudza wzrost komórek nerwowych, przez co dochodzi do tworzenia i wzmacniania połączeń między neuronami. Przez taką stymulację komórka produkuje neurotrofiny, które mają za zadanie pobudzić wzrost nowych dendrytów. Proces ten daje w efekcie coraz bardziej skomplikowane połączenia nerwowe w postaci tworzenia nowych dróg nerwowych i nowych połączeń międzyneuronalnych, co zwiększa komunikację między komórkami nerwowymi. Tworzy to połączenia między różnymi strukturami mózgu. Prowadzi to do polepszenia plastyczności mózgu i zwiększa możliwości uczenia się. Dla dzieci o obniżonych możliwościach intelektualnych wręcz wskazane byłyby ćwiczenia z zakresu "gimnastyki mózgu". Ćwiczenia te w początkowej fazie można uprościć i dostosować do możliwości dziecka. Wyróżniamy cztery grupy ćwiczeń: ćwiczenia lateralne, ćwiczenia uaktywniające połączenia nerwowe między przednią częścią mózgu a tylną, ćwiczenia energetyzujące i ćwiczenia pogłębione. Szczególnie przydatne mogą być ćwiczenia naprzemienne, rysowanie oburącz lub symetryczne bazgranie.

Metody relaksacji.

Relaksacja jest to zmniejszanie się naprężeń w ciele, rozluźnianie napięcia, wiotczenie tkanek. Stan ten osiąga się przy udziale świadomości, albowiem podstawą aktywnego rozluźnienia napiętych mięśni jest rozwijanie czucia proprioceptywnego i kinestetycznego oraz dążenie do opanowania przestrzennego schematu ciała i biologicznego rytmu, w którym ruch i wysiłek fizyczny stymulują następczą fazę odprężenia i wypoczynku. Trudno wpływać na dzieci upośledzone umysłowo w stopniu głębokim tego typu terapią, która wymaga udziału świadomości i kontaktu werbalnego. Można jednak oddziaływać przez relaks na dzieci ze wspomnianej grupy, stosując pewne elementy masażu klasycznego. Masaż klasyczny to takie zastosowanie klasycznych technik masażu, których celem jest uzyskanie efektu terapeutycznego z uwzględnieniem istniejących warunków anatomiczno-fizjologicznych pacjenta, dziecka. W tym przypadku, celem jest doprowadzenie dziecka do osiągnięcia przez nie stanu wyciszenia emocjonalnego. Należy pamiętać o indywidualnych preferencjach i możliwościach każdego dziecka, by działanie terapeutyczne nie spowodowało odwrotnego skutku jak np. rozdrażnienie. Spośród sześciu technik masażu klasycznego do pracy z dziećmi głęboko upośledzonymi poleca się głaskanie, rozcieranie, ugniatanie.
Głaskanie jest techniką o działaniu rozluźniająco - przeciwbólowym i należy do najłagodniejszych. Wykonujemy po ciele dziecka ruch posuwisty stroną dłoniową lub grzbietową ręki.
Rozcieranie wykonuje się głównie w okolicach stawów. Polega ono na wykonywaniu ruchów posuwisto - kulistych.
Ugniatanie polega na wykonywaniu przez masażystę ruchów unoszenia, uciskania i wyciskania tkanki masowanej. Technikę ugniatania wykonuje się wyłącznie na następujących częściach ciała dziecka:

• kończyna górna - przedramiona, ręce,

• kończyna dolna - podudzie, stopy,

• twarz - okolice czoła, policzków i brody.

Podczas masażu, poprzez sprzężone działanie bodźców słuchowych, dotykowych wpływamy na stymulowanie poczucia własnego ciała dziecka, wspomagamy rozluźnienie odpowiedniej jego części. Masując stopę wyciszonym głosem możemy informować, jaka część ciała jest poddana zabiegowi i odpoczywa. Dodatkowo masaż sprzyja nawiązaniu kontaktu wzrokowego z osobą prowadzącą, oliwka lub krem wspomaga stymulację zmysłu węchu a muzyka słuchu.

Metody alternatywne w komunikacji.

Nawiązanie komunikacji z dziećmi i młodzieżą, którzy nigdy nie rozwinęli umiejętności mówienia stanowi trudne zadanie, wymagające wybrania jednej z wielu metod komunikacji alternatywnej albo zdecydowanie się na podejście łączące elementy różnych metod. Z wielu metod rozpowszechnionych w Polsce, do pracy z dzieckiem głęboko upośledzonym umysłowo proponuje się wielofunkcyjny system piktogramów, elementy systemu symboli PCS oraz Słownik Makaton. Wprowadzenie omawianych metod wymaga przede wszystkim dobrego zdiagnozowania potrzeb dziecka i zaplanowania rozwoju jego umiejętności. Stosowanie w pracy z dziećmi głęboko upośledzonymi umysłowo alternatywnych metod komunikacji umożliwia:

• poczucie bezpieczeństwa i kontroli zdarzeń,

• zrozumienie i radzenie sobie z codziennymi rytualnymi sytuacjami,

• zapamiętywanie sekwencji zdarzeń,

• minimalizowanie zaburzeń zachowania, wynikających z lęku, występujących jako forma porozumiewania się.

Piktogramy, to system symbolicznych obrazków czarno-białych o niewielkim stopniu uproszczenia w formacie 10x10 cm. Każdy z symboli ma podpis informujący o znaczeniu danego znaku. Zestaw reprezentuje cały zakres słownictwa języka: rzeczowniki oznaczające osoby, przedmioty, miejsca, zaimki, przymiotniki oznaczające cechy przedmiotów i określające emocje dziecka, przyimki w postaci znaku strzałki, kropki, kwadratu lub koła, liczebniki, czasowniki. Z obrazków można tworzyć różne układy funkcjonalnej informacji. Pomoc ma szeroki zastosowanie w dostarczaniu informacji o świecie osobom upośledzonym, w sposób pozajęzykowy, ale odnoszących się do kategorii języka, a tym samym do myślenia.
Idea konstrukcji Słownika Makaton powstała jako projekt służący nauczaniu języka migowego osób upośledzonych umysłowo. Opracowana, poprawiona wersja zawiera 350 znaków. Można z nich tworzyć liczne kombinacje zwrotów i zdań. Słownika można używać wraz ze znakami, symbolami, przedmiotami. Jest jednym z niewielu systemów porozumiewania się, który jest podzielony na etapy rozwojowe.
System symboli PCS składa się z prostych obrazków. Nad każdym rysunkiem podane jest słowo, które ono symbolizuje. Wszystkie wyrazy ujęte w PCS podzielono na sześć kategorii w zależności od funkcji każdego słowa. Wprowadzono kategorie: ludzie, czasowniki, rzeczowniki, opisowe - przymiotniki i część przysłówków, różne - spójniki, przyimki, kolory, liczby, alfabet, społeczne, jak zwroty grzecznościowe, uczucia wyrażające zachwyt, obrzydzenie itp.

Metody pracy logopedycznej.

W przypadku głębokiego stopnia upośledzenia umysłowego pacjentów, terapia logopedyczna nabiera szczególnego znaczenia i ma specyficzny charakter. Zasadniczym jej celem jest umożliwienie kontaktu z otoczeniem w stopniu możliwym do opanowania przez pacjenta-dziecko oraz konieczność stymulacji funkcji ruchowych aparatu artykulacyjnego. Konieczność pracy logopedycznej z dziećmi, których rozwój mowy jest niemożliwy, wyznaczają takie potrzeby jak: rozwój podstawowych funkcji pokarmowych i oddechowych, w oparciu o odruchy prymitywne. Dzieci głęboko upośledzone umysłowo, poprzez patologiczny rozwój płodowy i okołoporodowy, rodzą się bez możliwości prawidłowego i sprawnego jedzenia. Są to bowiem dzieci bez odruchów prymitywnych, warunkujących ssanie, połykanie, prawidłowe oddychanie. Od urodzenia sprawność narządów oralnych ukształtowana jest na poziomie nie wystarczającym do rozwoju ruchu precyzyjnego. Stwarza to konieczność stosowania zbyt długo diety płynnej lub półpłynnej, rozdrabniania pokarmów, miksowania i wybiórczego traktowania pokarmów. Zubaża to jednocześnie stymulację czuciową, czuciowo-ruchową i smakową. Pojawia się natomiast nadwrażliwość śluzówki wnętrza jamy ustnej, problem niechęci do jedzenia, odruch wymiotny. Kiedy funkcja jedzenia ogranicza się tylko do umiejętności połykania, nie pełni ona podstawowej roli ćwiczenia umiejętności artykulacyjnych. Praca logopedy z dzieckiem głęboko upośledzonym umysłowo w pierwszym okresie terapii sprowadza się przede wszystkim do:

• wygaszania odruchu kąsania,

• wywołania żucia,

• synchronizacji rozdrabniania i połykania,

• wzmacniania mięśni warg i języka,

• zwiększenia kontroli czucia,

• ćwiczenia prawidłowego oddechu.

W późniejszym okresie, w pracy z dzieckiem głęboko upośledzonym umysłowo należy pracować nad:

• usprawnianiem aparatu artykulacyjnego w sposób bierny,

• ćwiczeniem aparatu artykulacyjnego w sposób czynny, na ile to możliwe,

• ćwiczeniem prawidłowego oddechu,

• ćwiczeniem emisji głosu,

• rozwijaniem komunikacji pozawerbalnej

---