GABRIELA ZAPOLSKA, MORALNOŚĆ PANI DULSKIEJ

Oprac. Tomasz Weiss, BN I/ 187

I. ŻYCIE ZAPOLSKIEJ

• Przypadało na okres, gdy ulegały procesowi deprecjacji stare konwenanse obyczajowe, sztywne normy współżycia.

• Zaczyna się walka starych z młodymi. Charakterystyczny dla epoki spór młodych z pokoleniem filistrów (skompromitowanych mieszczan

• Młodzi domagają się swoich praw

• Literatura - teren walki artysty i filistra

Zapolska: podstawową jej pasją była kariera artystyczna, odkryła w sobie talent aktorski. Jednakże zawód aktora, a tym bardziej aktorki, nie cieszył się społecznym poparciem. Aktorki uważano za osoby lekkich obyczajów. Decyzja pozostania w tym zawodzie wiązała się z walką z konwencjonalnymi poglądami, samotną walką o własne prawa. Zapolska wybrała prawo do realizowania własnych marzeń.

• Marianna Gabriela Korwin Piotrowska urodziła się jako córka ziemianina, na Wołyniu, 30 marca 1857 r.

• Wykształcenie: bardzo powierzchowne

• 1876 - poznała porucznika Konstantego Śnieżko-Błockiego i wyszła za niego za mąż. Niedobrane małżeństwo rozpadło się szybko, w 1881.

• Rozwód ze Śnieżką zbiegł się z decyzją obrania kariery artystycznej, samotne, pełnej wzlotów i klęsk.

• Ujawnienie romansu Zapolskiej z popularnym w Warszawie pisarzem, Marianem Gawalewiczem spowodowało skandal. Romans nie trwał długo i potem Zapolska była zdana tylko na siebie.

• Trudne życie aktorki zaczęła godzić z pracą pisarską. „Gazeta Krakowska” wydrukowała w 1881 nowelę p.t. Jeden dzień z życia róży, „Przegląd Tygodniowy” Małyszkę. Debiut literacki ściągnął jej na głowę falę obelg. Po ukazaniu się pierwszej książki, Akwarel (1885), publicysta „Prawdy” oskarżył ją bezpodstawnie o plagiat.

• Jedynym pismem wspierającym ją był wtedy „Przegląd Tygodniowy”. Adam Wiślicki darzył sympatią pisarkę i doceniał jej twórczość,

• Wyczerpująca praca i ciężkie osobiste przeżycia odbiły się na zdrowiu i nerwach pisarki. W 1888 próbowała popełnić samobójstwo trując się fosforem

• Nie mogąc się wybić na scenach polskich postanowiła szukać szczęścia we Francji

• Kilkuletni pobyt w Paryżu: ciężka praca

• Mimo pozornych, chwilowych sukcesów polski akcent był przyczyną nieprzychylnych recenzji. Zapolska zdecydowała się na powrót do kraju

• W czasie pobytu w Krakowie w latach 1897/98 poznała malarza Stanisława Janowskiego. Wyszła za niego w 1900.

• W 1900 - zmiana dyrektora na scenie lwowskiej, pisarka nie została zaangażowana i porzuciła definitywnie scenę na rzecz pióra. W 1902 r założyła w Krakowie szkołę teatralną, która istniała jednak krótko

• W 1907 roku założyła wraz z Janowskim objazdową trupę teatralną. Odwiedzali wiele miast wszędzie odnosząc sukcesy

• Pogorszenie stanu zdrowia, zaczęła tracić słuch i wzrok. Zycie osobiste - nieudane -rozwód z Janowskim.

• Schorowana i zupełnie ślepa, zapomniana i opuszczona zmarła we Lwowie 17.12.1921r.

Styl życia i dorobek Zapolskiej - kontrowersyjny. Miała zagorzałych wielbicieli i wrogów. Otaczająca się wielbicielami i wiecznie wojująca ze wszystkimi, celowo prowokowała opinię publiczną. Życie jej nie oszczędziło, ale była bardzo ambitna. Czuła się uprawniona do tego, by mówić prawdę o życiu, często brutalną, na przekór krytyce oskarżającej ją o lubowanie się w brudnej i niemoralnej problematyce.

II. EPOKA LITERACKA. PROBLEMY TWÓRCZOŚCI ZAPOLSKIEJ

Jako pisarka zadebiutowała w latach 90. , jeszcze w cieniu sławy wielkich realistów: Prusa, Orzeszkowej i Sienkiewicza. Po powrocie z Paryża zastała nową sytuację, w toku była rewolucja literacka. Gruntował swoją pozycję Kasprowicz, Tetmajer, Wyspiański, zaczęło się ukazywać głośne i zasłużone dla modernistycznego przełomu „Życie”, z którym Zapolska, za czasów redaktora Ludwika Szczepańskiego, współpracowała. Jesienią 1898r Stanisław Przybyszewski, po powrocie do kraju, wystąpił ze swoją teorią sztuki. Zenon Przesmycki-Miriam, , przyswoiwszy Polsce twórczość Maurycego Maeterlincka, założywszy teoretyczne podwaliny dla symbolizmu, zaczął wydawać od 1901 w Warszawie „Chimerę”, głoszącą hasła estetyzmu. Na czoło wśród powieściopisarzy wysunął się Żeromski.

Tak więc twórczość Zapolskiej przypada na czasy bogate.

Krytyka łączy dorobek Zapolskiej z dziejami polskiego naturalizmu. NATURALIZM:

• był wyrazem opozycji wobec mieszczańskiej rzeczywistości społeczno-kulturalnej

• na 1 miejscu: obiektywizm

• warunek konieczny dla prawdziwej sztuki: całościowe ujęcie artystycznej wizji świata, przedstawianie go jako całości. Z punktu wodzenia prawdy wszystko jest jednakowo ważne i ciekawe

• artyście nie wolno wybierać elementów składających się na wizję świata

• celem artysty jest pojąć prawo jedności, ujawnić w każdym zjawisku jego podstawowy sens. Wymaga to rezygnacji z wszelkiego subiektywizmu, pociąga za sobą konieczność wyeliminowania siebie z utworu

• sztuka powinna mieć charakter naukowy, a zatem nieosobisty

Na gruncie polskim teoria ta była wykorzystywana w walce przeciwko skompromitowanej sztuce tendencyjnej, idealizującej ludzi i sprawy.

• Rozbicie sztywnych kanonów kompozycyjnych (kompozycje miał teraz narzucać materiał obserwacyjny)

• Przesadnie obszerne opisy, przez co zanika hierarchia ważności szczegółów

• W obawie przed heroizacją i idealizacją pisarze poszukują ludzi i wydarzeń codziennych, eliminują wszelką fantastykę itp. - skrajność: często pojawiają się przejaskrawione postacie złoczyńców i degeneratów

• W naturalizmie nie było miejsca na poezję. Dominującym gatunkiem była powieść

• Poszerzenie zakresu obserwacji społecznej (doły społeczne)

Kontakt Zapolskiej z naturalizmem wydał najlepsze owoce. Na pewno trafnie zrozumiała ideowy sens literatury naturalistycznej. Traktowała swoje pisarstwo jako formę protestu przeciwko obłudzie, ujmowała się za skrzywdzonymi. Demaskatorska pasja jej twórczości obrócona została przeciwko mieszczaństwu i sferom ziemiański.

Pod wpływem naturalistycznej teorii Zoli i ona zbierała „dokumenty ludzkie” (poszerzenie kręgu obserwacji społecznej). Przekonanie o służbie literatury.

Zapolska chciała być tak sławna jak Przybyszewski i Wyspiański, więc wbrew sobie zabrała się za symbolizm…jej ambicja nie szła jednak w parze z możliwościami. A pojęcie symbolu traktowała naiwnie i prymitywnie.

Linia twórczości Zapolskiej - kapryśna i niekonsekwentna (styl życia, długi, kłopoty…)

Była utalentowanym dramaturgiem, ale jako powieściopisarka potykała się co krok o podstawowe błędy w konstruowaniu większej fabuły.

Utarło się przekonanie, że głównym obiektem satyrycznych ataków Zapolskiej było mieszczaństwo. Zajmowała się tą tematyką wielokrotnie:

• Od Kaśki Kariatydy (1885) aż po O czym się nawet myśleć nie chce (1914)

• Pokazywała mieszczaństwo jako klasę wewnętrznie zróżnicowaną. Podział w jej obrębie był spowodowany sytuacją finansową, stopniem zamożności.

• Ze szczególną ostrością dostrzegała demoralizujący wpływ pieniądza

• Bohater Kaśki - Budowski- najmniej skomplikowana osobowość: niska pensja, skrajna oszczędność. Żyje w obsesyjnym przekonaniu, że wszyscy go okradają. Poddał się, przestał walczyć o awans.

• Ten sam problem w Sezonowe miłościj i Córce Tuśki - ale w sposób głębszy i bardziej skomplikowany (romasn Tuśki, żyjącej u nudnego męża, inteligentna ale smutna, z aktorem poznanym w Zakopanem, Porzyckim, prowadzącym wolne życie

• Pisarka nie wierzyła w szanse zmiany społecznej roli i sytuacji obyczajowej mieszczaństwa

• Powód wielu tragedii i moralnych katastrof młodych kobiet wstępujących w związki małżeńskie tkwił w zwyczajowej zasadzie „niewtajemniczania w nieprzyzwoite sekrety” życia małżeńskiego, natomiast kawalerowie prowadzili przed ślubem bujne życie - ta nierówność wprowadzana do małżeństwa była przyczyną jego rozpadu.

• Problematyka związana z moralnością małżeńską: Na koniec sami, Pamiętniki młodej mężatki, O czym się nawet myśleć nie chce, O czym się nie mówi (zjawisko prostytucji).

III. TWÓRCZOŚĆ DRAMATYCZNA ZAPOLSKIEJ

• Rozwijała się równolegle z jej twórczością beletrystyczną

• Wpływ znajomości teatru i potrzeb sceny oraz praca w teatrze objadowym na utwory dramatyczne

• Wpływ teatru naturalistycznego (intryga, zaskakujący efekt)

• Podobnie jak Zola zaczynała od przerabiania powieści na scenę (np. Chata za wsią, MAłaszka)

• Potem przeróbka własnej Kaśki Kariatydy

• 1897 - słynna Żabusia, też Małka Szwarcenkopf

• 1898 - Tamten, Jojne Firułkes

• 1899 - Dziewiczy wieczór, W Dąbrowie Górniczej, Sybir

• W następnych latach: Tresowane dusze, życie na żart, Car jedzie , Mężczyzna

• Najsłynniejsza komedia Moralność Pani Dulskiej - 1906r.

• Rok później: Ich czworo, potem: Skiz, Pariasy, Panna Maliczewska, Kobieta bez skazy, Nerwowa awantura, Odwet panny Maliczeswkiej, Carewicz, Asystent.

• Podział na utwory melodramatyczne i na sztuki teatralne przeznaczone dla wielkich scen

• Tematyka żydowska: Antysemitnik, Małek Szwarcenkopf, Jojke Firułkes. Wartość dramatów tkwi przede wszystkim w licznych obserwacjach obyczajowych - charakterystyka środowiska proletariatu żydowskiego

• Ambitna próba podjęcia tematyki patriotycznej i politycznej - chybiona całkowicie.

• Niepowodzenie w napisaniu dramatu o przywódcach powstania zabajkalskiego w 1866 - Sybir (klapa).

• Wśród dramatów patriotycznych rzeczywistą wartość ma jedynie jednoaktówka Jesiennym wieczorem

• Skis i Asystent -­ udane, lekkie komedyjki

Najbliższym Zapolskiej typem człowieka był zwykły śmiertelnik.

IV. ANTYMIESZCZAŃŚKIE DRAMATY ZAPOLSKIEJ: „ŻABUSIA”, „PANNA MALICZEWSKA”, „ICH CZWORO”.

Filister, kołtun - sól w oku Przybyszewskiego jak i Zapolskiej.

Cyganeria artystyczna atakowała mieszczaństwo wychodząc z założenia, że o wartości człowieka świadczy jego stosunek do sztuki. Przeświadczenie to przekreślało całą etykę i obyczajowość mieszczańską i kwestionowało światopogląd tej klasy. Zarzucano mieszczaństwu niskość życiowych aspiracji., twierdzono, że ideał mieszczańskiego życia sprowadza się do apoteozy stanu sytości, stabilizacji i zastoju. Zdaniem cyganerii mieszczanin nie umie umiał się cieszyć doczesnością. Wiecznie zabiegający o dobra materialne filister nie miał czasu na to, by dostrzegać urok toczącego się życia. Stąd pogarda dla pieniądza, mieszczańskiej praktyczności. Cyganeria występuje tez przeciw formom przymusu, uregulowanemu życiu.

Powstają wtedy dwa krytyczne określenia mieszczańskiej postawy wobec życia: FILISTERSTWO I KOŁTUŃSTWO.

FILISTER - to człowiek zabezpieczony finansowo, który jest zdecydowanym przeciwnikiem wszelkich zmian i strzeże swego spokoju.

KOŁTUN - podobnie jak filister wrogo usposobiony do reform, jest na dodatek tępy i głupi. (haha) Myśli utartymi szablonami, niczego nie rozumie. Jest przeciwnikiem zmian z powodu swego wygodnictwa.

Mieszczaństwo pojawiło się w roli bohatera komedii polskiej w okresie pozytywizmu (Bałucki, Bliziński).

Naturalizm przynosi ze sobą przewrót w samej technice dramatopisarskiej, jak i w poglądach na istotę komedii (łączenie tragizmu z komizmem). Ten nowy typ sztuki scenicznej pojawił się w Polsce ok. 1896-1898. Kisielewski zyskał nagrodę za dramat W sieci w roku 1896r. Zapolska napisała swoją rewelacyjną Żabusię już w roku 1896.

Wraz z nową techniką wchodzi też nowa problematyka - mieszczanin zostaje poddany bezwzględnej krytyce.

Antymieszczańskie komedie Zapolskiej zestawiano często z dorobkiem Kisielewskiego, Perzyńskiego, Nowaczyńskiego i Rittnera. Jednak twórczość Kisielewskiego ma inną genezę.

Zapolska jako jedna z pierwszych wprowadziła do komedii problematykę mieszczańskiej obłudy moralnej. Wiele utworów które poznała w czasie pobytu we Francji mogło mieć wpływ na autorkę, m. in. sztuki Antine'a, Zoli, Becque'a, Augiera.

Żabusia:

• powstała jako przeróbka sceniczna noweli Zapolskiej pod tym samym tytułem. Dramat charakteryzuje się ogromną zwartością i oszczędnością słowa.

• Wyraźne piętno nowej techniki pisarskiej

• Duża rola tła i akcesoriów scenicznych dla charakterystyki bohaterów - typowe dla dramatu naturalistycznego

• Sylwetki psychiczne bohaterów Żabusi , od początku skrystalizowane, nie ulegają w toku akcji żadnym ewolucjom. Naiwny Bartnicki nie chce uwierzyć w zdradę ukochanej żony, Żabusia w pewnym momencie naprawdę wystraszona możliwością odkrycia jej praktyk, poznawszy słabość męża, będzie dalej prowadziła taki sam tryb życia. Mąż jest w dalszym ciągu zakochany i szczęśliwy, nic się nie zmienia. Żabusia nie straciła nic ze swego uroku ani dla męża ani dla swych rodziców. Nad tragedią Marii wszyscy przeszli do porządku dziennego.

• Na praktyki Żabusi nie ma rady. Bartnicki nie chce wiedzieć o jej zdradach, więc niejako się na nie godzi

• Charakterystyce postaci podporządkowany jest też dialog

• Walory Żabusi to też drobiazgowo przemyślana koncepcja psychologiczna głównych postaci.

• Zespół cech moralnych Żabusi musi doprowadzić do takiego postępowania wobec męża i kochanka

• Pointa dramatu jest także zaskoczeniem. Maria ostatecznie powodowana litością wobec Żabusi nie chce ostatecznie demaskować jej wobec brata.

Ich czworo: to jeszcze jeden antymieszczański dramat Zapolskiej cieszący się niesłabnącą popularnością.

• Fabuła oparta na trójkącie małżeńskim - ale nie to jest podstawowym problemem. Źródłem konfliktu jest zetknięcie różnych środowisk społecznych, typów mentalności i moralności.

• Mąż jest inteligentny, kulturą i moralnością. Żona - typowa mieszczanka, głupia i amoralna. Znakomitym jej uzupełnieniem jest jej kochanek Fedycki. Zapolska sugeruje że ta para reprezentuje cechę charakterystyczną dla klasy mieszczańskiej: brutalny spryt, swoistą życiową mądrość.

• Różnica poziomu kulturalnego między małżonkami zaciąży na małżeństwie stanie się źródłem konfliktu

• Konsekwencje tupetu żony i Fedyckiego ponoszą lepsi, Mąż i Dziecko.

• Oznacza to wszystko, że w życiu zwycięża zawsze osobnik lepiej przystosowany do walki o byt, a więc bardziej prymitywny intelektualnie jest silniejszy biologicznie i wygrywa.

• Skrajny pesymizm

• Mąż przez swoją naiwność i głupotę, ale innego rodzaju niż żona, zawsze będzie przegrywał

Panna Maliczewska:

• Tytułowa bohaterka jest początkującą aktorką (obserwacje własne autorki) Maliszewska, która wynajmuje izbę u praczki nazwiskiem Żelazna. Izbę w suterenie dzieli z nią uczeń gimnazjalny, Edek Kulesza

• Cała trójka jest proletariuszami - jedyną szansą dla Stefki (aktorki) będzie protekcja - jest uboga, nie może sobie pozwolić na czekanie na odmianę losu. Rola jest dla Stefki sprawą pełnego żołądka i całych butów, nie tylko ambicji.

• Gala protektorów: Daum i Bogucki (obłuda, cynizm, skąpstwo) - Zapolska rozpatruje płaszczyznę porozumienia między światem Żelaznej, Edka i Stefki a światem Dauma i Boguckiego

• Gorycz, z jaką Zapolska mówi o tragedii Maliczewskiej ma uzasadnienie w jej własnych doświadczeniach

V. MORALNOŚĆ PANI DULSKIEJ

• Napisana w 1906 rok

• Geneza - znamienna dla jej praktyki pisarskiej - obserwacja rzeczywistych postaci i zdarzeń. Janowski, mąż Zapolskiej, wspominał po latach w swoicm pamiętniku, że syn krewnej jego przyjaciół miał za kochankę służącą, zaś matka młodzieńca to tolerowała. Janowski wspominał także, że prototypem Dulskiej była mieszczanka lwowska, pani Gołąbowa.

• Dramat powstał w niecałe 3 tyg

• Ernest Łuniński sugeruje, że nazwisko Dulska wzięło się z popularnej wówczas książeczki dla dzieci „Pani Dulska, jej kotka i piesek” - Dulska z dramatu jest jej przeciwieństwem

• Pani Dulska ma wiele poprzedniczek w powieściach i nowelach pisarki

• Akcja sztuki - w saloniku pani Dulskiej, wnętrze świadczy o zamożności mieszkańców - natomiast Dulską widzimy w niechlujnym, podartym, brudnym ubraniu. Postać ukazywana od początku antypatycznie.

• Zawiązanie konfliktu już w pierwszej scenie - romans syna. Dulska nie ma ochoty interweniować w tej sprawie, a jak potem się okazało traktowała ona ten romans jako sposób na zatrzymanie syna w domu

• Znakomicie przemyślane postacie dziecięce - Hesia należy do obozu Dulskich, Mela, „lelum polelum”, to jedna z prawdziwie tragicznych postaci dramatu. Naiwna i z gruntu moralna, nie orientuje się na razie, w jakiej atmosferze żyje. Kiedy to odkryje będzie to dla niej wstrząs

• Konfrontacja matki z synem - Zbyszko przerasta matkę inteligencją, która pozwala mu odkrywać krętactwa matki. Protest Zbyszka jest jednak bierny i powierzchowny, kończy się na słowach.

• Dulska - obłuda moralna, jej teorie są żenująco naiwne.

• Rozwiązanie konfliktu matka - syn dowodzi, że Zbyszko ma mentalność tak samo mieszczańską jak jego matka i siostra Hesia.

• Głównym celem Zapolskiej było zdemaskowane obłudy moralnej środowiska społecznego, jakie reprezentuje rodzina Dulskich. Obłuda - to praktyka maskująca, usprawiedliwiająca.

• Moralność Dulskiej zasadza się na zachowaniu pozorów

• Znakomita partnerką Dulskiej jest Juliasiewiczowa - mają wspólne tematy i zainteresowania. Juliasiewiczowa snobizuje się także na nowoczesność, na „inność”.

• W akcie 1 przedstawiona zostaje sytuacja - kolejne akty są jedynie analizą zespołu cech charakterologicznych z aktu 1.

• Przewaga pani Dulskiej nad całą rodziną

• W akcie 2 reakcje psychiczne działających postaci są logicznymi konsekwencjami właściwości ich charakterów i cech moralnych, a wypadki są konstruowane jako szokujące niespodzianki

• Sprawcą katastrofy, tzn mimowolnego ujawnienia ciąży Hanki, jest naiwna Mela, która działając w dobrej wierze mówi o tym Juliasiewiczowej, która to rozpowiada.

• Pierwsza reakcja Zbyszka to bunt i chęć poślubienia Hanki. Przekora wobec rodziny.

• Akt 1 zarysowuje przygnębiający obraz wegetacji przeciętnej mieszczańskiej rodziny. Rodzina żyje tylko w kręgu spraw związanych z problemem stabilizacji materialnej. Brak potrzeb intelektualnych.

• Wydarzenia w akcie 2 i 3 są bądź konsekwencją zarysowanej sytuacji, bądź są uzupełnieniem charakterystyki poszczególnych osób.

• Precyzyjnie uzasadniony tok wydarzeń i naturalne następstwo kolejnych scen w dramacie, wybór sytuacji zawierających w sobie możliwości najpełniejszej charakterystyki - to główne ambicje Zapolskiej

• Indywidualizacja języka postaci (np. córki Dulskiej)

• Efekty komiczne i farsowe - Zbyszko

• Źródło komizmu - wiele dialogów i sytuacji

• Obecność i komedii i tragedii - Moralność odpowiadała cechom nowoczesnego dramatu naturalistycznego

• Kontynuacja - w dwu napisanych potem utworach beletrystycznych, w Pani Dulskiej przed sądem (1908) i Śmierci Feliksa Dulskiego (1911).

• Nie doszło nigdy do napisania drugiej sztuki - Hesia Dulska idzie za mąż.

VI. PIERWSZE PRZEDSTAWIENIA „MORALNOŚCI PANI DULSKIEJ”. WAŻNIEJSZE INSCENIZACJE I OPINIE KRYTYKI

16 stycznia 1907 roku odbyła się premiera we Lwowie (potem szła 14 razy).

Moralność pani Dulskiej weszła do tzw. żelaznego repertuaru scen polskich, a jej popularność nie zmalała do dziś.

VII. KRYTYKA WSPÓŁCZESNA O TWÓRCZOŚCI ZAPOLSKIEJ

Debiut pisarski - skandal.

Negatywny ton w ocenach twórczości Zapolskiej - Teodor Jeske-Choiński i długi szereg krytyków toczył całą kampanię przeciwko niej. Zarzuty: brudne, zmysłowe, skandaliczne, lubieżne tematy, szkodliwość twórczości, podważanie struktury społecznej.

Druga grupa krytyków to ci, którzy reprezentowali stanowisko pośrednie - Piotr Chmielowski.

Trzecia grupa - nieliczna - dostrzegająca w dorobku Zapolskiej świadome ambicje społeczne. Stanisław Brzozowski

Twórczość Zapolskiej wynikała z postawy ideowej sposobu literackiego ujęcia spraw dnia powszedniego i ludzkich słabostek. Bezkompromisowość pisarki walczącej z filistrem była solą w oku wszystkich jej ideowych przeciwników. Pokazała ona upadek mieszczaństwa w sposób tak plastyczny, że pewnik ten nie podlegał odtąd dyskusji. Bywała złośliwa do granic paszkwilu, bywała melodramatyczna, nieznośna. Zawsze miała na uwadze cel uczciwy i kierowała się własną racją ideową.

Moralność pani Dulskiej - streszczenie

Akt I
Poranek. Na scenie pojawia się pani Dulska w niedbałym stroju

„w białym kaftaniku wątpliwej czystości”.

Budzi służbę i córki, krzyczy na służącą Hankę, że źle pali w piecu. Hanka chce odejść od następnego miesiąca, ma dość zalotów Zbyszka, syna Dulskich. Wielokrotnie skarżyła się pani, ale bez rezultatów. Dulska nie zgadza się na jej odejście, obiecuje, że tym razem skutecznie załatwi sprawę z synem.

Córka Hesia narzeka na zimną wodę do mycia. Dulska twierdzi, że córki powinny się hartować. Pokrzykuje na męża, który jeszcze nie wstał, i złości się, bo Zbyszek nie wrócił do domu. Następnie idzie zbesztać stróża, bo zostawił na dziedzińcu nową miotłę. Tę chwilę wykorzystują córki i biegną do pieca, by się ogrzać. Hesia opowiada siostrze o rozmowach z kucharką, dotyczą one spraw seksu. Hesia zauważa, że brat nie wrócił na noc. Znów gdzieś zabawił, poza tym „lata” za Hanką. Wrażliwa Mela uważa, że to z miłości, ale siostra nie podziela jej zdania. Zastanawia się nad nieobecnością brata, wypytuje o to Hankę. Ta mówi, że nic nie wie. Rozmarzona Hesia zwierza się, że chciałaby być już dorosła, poznać wszystkie tajemnice i móc włóczyć się po nocach tak jak Zbyszek.

Przychodzi Dulska, krzyczy na córki, że jeszcze się nie ubrały. Mela zwraca siostrze uwagę, że lekceważąco odnosi się do poleceń matki. Hesia nic sobie z tego nie robi.

Wraca Zbyszko. Hasia koniecznie chce wiedzieć, gdzie był, ale gdy brat ją przegania, ze złości woła matkę. Dulska zagania Melę do gry na pianinie, narzeka na Hesię i chce porozmawiać ze Zbyszkiem. Syn jest zmęczony, dopomina się o kawę, chce spać. Matka robi mu awanturę o noc spędzoną poza domem, zapewne w towarzystwie kokot. Na to Zbyszek odpowiada, że matka sama przecież wynajmuje mieszkanie jednej z takich kokot. Dulska broni się, że jej się nie kłania, pieniędzy od niej przecież nie bierze dla siebie, jedynie płaci nimi podatki. Ma dosyć nocnych eskapad syna, nie chce też płacić jego długów. Syn usprawiedliwia się, że człowiek jest zwierzęciem towarzyskim, a w domu, gdzie brak „swobodnej, szerokiej myśli”, nikt nim nie bywa. Wreszcie idzie spać.

Dulski w milczeniu szykuje się do pracy. Żona strofuje go, żeby uważał na wypłatę, którą ma odebrać. Uskarża się na syna, wydziela mężowi cygaro. On przez cały czas milczy.

Dulska znów krzyczy na Hankę, wychodzi. Przychodzi Zbyszek. Korzystając z nieobecności matki, umizga się do służącej. Na tę scenę trafia Mela. Zawstydzona idzie ćwiczyć gamy. Próbuje porozmawić z bratem, zapewnia, że nic mamie nie powie, ale Zbyszko nie chce z nią rozmawiać.

Dziewczynki szykują się do wyjścia na pensję. Mela prosi siostrę, by nie „strzelała oczami” na studentów, bo jej wstyd. Hesia kpi z siostry. Dulska każe Hance odprowadzić córki.

Do Dulskiej przychodzi Lokatorka. Chce wyjaśnić przyczyny, dla których gospodyni wypowiedziała jej mieszkanie. Okazuje się, że kobieta, dowiedziawszy się o zdradzie męża, próbowała się otruć. Dulska każe Lokatorce wyprowadzić się, nie rozumie jej cierpienia, próbę samobójczą nazywa tchórzostwem, twierdzi, że nie może tolerować kogoś wywołującego skandale w jej kamienicy. Uważa, że Lokatorka mogła tę sprawę załatwić inaczej, tak, by publika się nie dowiedziała.
Przychodzi kuzynka Juliasiewiczowa. Dulska opowiada jej zajście z Lokatorką. Kuzynka od razu chce się wprowadzić do zwolnionego mieszkania. Dulska nie wyraża zgody, obawiając się, że jest z rodziny, więc będzie mniej płacić. Poza tym krytykuje tryb życia kuzynki, uważając, że żyją ponad stan: chodzą do teatru, prenumerują gazety, gości przyjmują gorącą kolacją. To podejrzane.

Wchodzi Zbyszek. Przeszkadzają mu rozmowy, nie może spać. Dulska przypomina, że powinien wreszcie pójść do biura. Syn dziwi się, że matka wymówiła mieszkanie Lokatorce. To uczciwa kobieta, próbował się do niej dobierać, ale „dostał po nosie”. Dulska złości się, nazywa syna wyrodkiem, nieswoim dzieckiem. Ostrzega kuzynkę przed posiadaniem dzieci. Zbyszek twierdzi, że cały jego problem tkwi w tym, że jest Dulskim, a „to katastrofa”. Gdy Dulska oskarża syna o brak zasad, ten odpowiada, że nie dba o pozory tak jak matka.

Kuzynka zauważa zainteresowanie Zbyszka Hanką. Sugeruje mu lepsze znajomości (no...,tyle mężatek...). Chłopak złości się, że to byłoby zbyt kołtuńskie. Sam jest kołtunem, wychował się w takim domu i w przyszłości pomnoży zastępy kołtunów. Z tego nie można się wyswobodzić. Wreszcie wychodzi do biura. Dulska znów skarży się na syna. Juliasiewiczowa ostrzega ciotkę przed romansem Zbyszka z Hanką. Ta twierdzi, że to nic złego, bo jeśli zatrzyma syna w domu, przynajmniej nie będzie się tyle włóczył po mieście. Wreszcie rozmawiają o podwyżce czynszów w kamienicy.

Akt II
Dulski, któremu lekarz zalecił spacery dla zdrowia, odbywa kolejną rundę wokół stołu. Ponieważ żona chce mieć go na oku, chodzi po mieszkaniu. Hesia śmieje się z ojca. Ten kończy spacer i z pieniędzmi od żony wychodzi do kawiarni. Korzystając z nieobecności rodziców, Hesia kradnie cygaro z pieca, czym blada, źle czująca się Mela jest zgorszona. Przychodzi Hanka, też dziwnie wygląda. Mela wie, dlaczego, ale potrafi utrzymać tajemnicę, nie powie siostrze. Dziewczynki tańczą najpierw walca, potem Hesia sama cake-walka. Przychodzi Zbyszek, jest ciekawy, gdzie siostra nauczyła się tak tańczyć. Kłócą się. Wraca Dulska, krzyczy, że córki spóźnią się na lekcję tańca. Mela źle się czuje, ma zostać w domu.

Hanka i Zbyszek romawiają. Chłopak każe jej iść w pewne miejsce. Służąca wychodzi. Przychodzi Mela. Nadal źle się czuje. Zbyszek mówi, że jest „najmożliwsza” z całej rodziny, ale brak jej sił życiowych. Mela w przyszłości stanie się taka sama, mimo że teraz jest inna. Mela myśli, że Zbyszek ożeni się z Hanką, ale brat wyśmiewa ten pomysł.

Wraca Hanka, jest smutna, płacze. Zbyszek ją pociesza.
Mela rozmawia z Hanką. Okazuje się, że służąca jest w ciąży. Panienka pociesza ją, że wszystko się jakoś ułoży. Przychodzi Juliasiewiczowa, której Mela mówi o ciąży Hanki. Zbyszek znów wychodzi, kłóci się z Juliasiewiczową. Przychodzi Dulska. Zdenerwowana opowiada o zajściu w tramwaju, kiedy to Hesia nie chciała się „skurczyć”, żeby skorzystać z tańszego biletu i dlatego była scysja z konduktorem. Wstyd. Każe przygotować herbatę. Woła Zbyszka, a ponieważ go nie ma, tłumaczy sobie, że pewnie miał coś ważnego do załatwienia. Ostatnio już tak często nie wychodzi.

Dulska robi kuzynce uwagi: często widać ją na ulicy, ufarbowała włosy na rudo. Juliasiewiczowa się wścieka. Wypraszają dziewczynki. Kuzynka mówi o ciąży Hanki. Dulska nie chce uwierzyć, sama musi porozmawiać ze służącą. Gdy ta potwierdza „rewelacje”, zwalnia ją. Hanka skarży się Juliasiewiczowej. Wraca Zbyszek. Kuzynka mówi mu, że wszystko się wydało. Dulska rozpacza, że to skandal. Trzeba będzie sprzedać kamienicę i wynieść się do odległej dzielnicy. Zaprzecza, jakoby od początku wiedziała o romansie syna. Zbyszek oznajmia, że ożeni się z Hanką. Dulska woła męża, niech on jakoś zareaguje. Wtedy Dulski odzywa się jeden jedyny raz i wychodzi. Zbyszko sadza Hankę na kanapie obok matki i każe ogłosić kucharce, że „obie panie Dulskie przyjmują!”

Akt III
Następny dzień. Mela budzi Hankę. Sama przyniosła mleko i zrobiła śniadanie. Teraz Hanka nie może się przemęczać. W jej stanie to niewskazane. Hanka płacze. Mela pociesza ją: Zbyszek na pewno się z nią ożeni, matka będzie musiała wszysko zaakceptować. Służąca nie wierzy w to. Wpada Hesia, szydzi z Hanki, pogardliwie nazywa ją bratową. Przychodzi Dulska. Mela próbuje wstawić się za Hanką. Dulska zabrania jej mieszać się do tego. Wypytuje Hesię o jakiś list. Ta rozpacza nad ewentualnym małżeństwem brata, przecież wtedy nikt interesujący nie będzie się o nią starał. Wraca Zbyszek, wypytuje o Hankę. Od teraz ma być lepiej traktowana.

Przychodzi wezwana przez Dulską Juliasiewiczowa. Jest obrażona za wczorajsze potraktowanie, ale Dulska potrzebuje jej pomocy. Kuzynka radzi sprowadzić ciotkę Hanki. Może uda się znaleźć w przeszłości dziewczyny coś złego, a wtedy Zbyszek na pewno zmieni swoje plany. Przychodzi Tadrachowa, kuzynka Hanki. Zaświadcza o uczciwości dziewczyny. Nadchodzi Zbyszek. Oznajmia zdumionej kobiecie, że żeni się z Hanką. Właśnie był na mieście, zaczął już załatwiać formalności. Wtedy okazuje się, że praczka wiedziała o wszystkim od początku. Spodziewała się jakiegoś zadośćuczynienia ze strony państwa, ale żeby aż ślub... To ją zaskoczyło. Oczywiście, do niczego nie dojdzie wbrew woli Dulskiej. Myślała raczej o jakiejś sumie pieniędzy, w ten sposób zazwyczaj załatwia się takie sprawy. Juliasiewiczowa podchwytuje ten pomysł. Obiecuje porozmawiać ze Zbyszkiem i wybić mu z głowy małżeństwo.

Początkowo Zbyszek nie chce rozmawiać. Już podjął decyzję. Tymczasem sprytna kuzynka zaczęła się rozwodzić nad nędzą finansową i towarzyską, w jakiej przyjdzie mu żyć po ślubie z Hanką. W dodatku matka mu nie pomoże. Chłopak broni się, że chciał w ten sposób zawalczyć z kołtunem, za jakiego się uważa. Wreszcie Juliasiewiczowa powołuje się na cierpienie Dulskiej. Przecież to jego matka. W końcu chłopak ustępuje. Zgadza się, by matka z kuzynką załatwiły sprawę po swojemu, obiecuje też przeprosić matkę. Pod warunkiem jednak, że Hance „krzywda się nie stanie”.

Juliasiewiczowa woła Dulską. Zbyszek przeprasza. Zaznacza jednak: „będę tym, kim byłem”. Po rozmowie kuzynka idzie załatwić sprawę z Tadrachową. Kobieta jest początkowo zdziwiona zmianą decyzji panicza, zgadza się jednak na pieniądze. Okazuje się, że Hanka nie liczyła na ślub, nie zależało jej na małżeństwie. Niespodziewanie sama zaczyna walczyć o swoje i targować się z Dulską. Grozi, że pójdzie do sądu. Ten argument działa na Dulską, która nade wszystko chce uniknąć skandalu. Ostatecznie zgadza się zapłacić dziewczynie tysiąc koron. Po dokonaniu transakcji Hanka idzie się spakować. Juliasiewiczowa raz jeszcze zagaduje Dulską o mieszkanie, ta jest nieustępliwa. Kuzynka stwierdza: „ciocię to nic już nie nauczy”.

Dulska znowu zaczyna dyrygować rodziną, wygania wszystkich do ich zajęć. Jest zadowolona: Będzie znów można zacząć żyć po bożemu....
Odchodząc, Hanka żegna się z Melą i złorzeczy reszcie rodziny. Dziewczyna jest zdezorientowana, woła Zbyszka. Hesia śmieje się. Przerażona Mela prosi

„Hesia, nie śmiej się... tu stało się coś bardzo złego. Jakby kogoś zabili”.

7

---