Ks. dr hab. Janusz Gręźlikowski, prof. UKSW

HISTORIA PRAWA KANONICZNEGO W POLSCE

(szkic wykładu)

WYKAZ LITERATURY :

1. Tadeusz Pawluk, Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, t. I. Zagadnienia wstępne i normy generalne, Olsztyn 1986.

2. Ignacy Subera, Historia źródeł i nauki prawa kanonicznego, Warszawa 1977.

3. Aleksy Petrani, Nauka prawa kanonicznego w Polsce w XVIII i XIX wieku, Lublin 1961.

4. Piotr Hemperek i Wojciech Góralski, Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, t. I Historia źródeł i nauki prawa kanonicznego, Lublin 1995.

5. Aleksy Petrani, Kanonistyka. W: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, t. I. Średniowiecze, Lublin 1974, s. 359-400.

6. Marian Rechowicz, Początki i rozwój kultury scholastycznej (do końca XIV wieku). Tamże, s. 17-92.

7. Marian Rechowicz, Teologia pozytywno-kontrowersyjna: szkoła polska w XVI wieku. Tamże. T. II, cz. 1. Od odrodzenia do oświecenia, s. 33-86.

8. Aleksy Petrani, Historia prawa kanonicznego (wiek XVI-XVIII). Tamże, s. 505-516.

9. Stefan Grzybowski, Dzieje prawa, Warszawa 1981.

10. Stanisław Zachorowski, Studia z historii prawa kościelnego i polskiego, Kraków 1917.

11. Wojciech Góralski, Wprowadzenie do historii ustawodawstwa synodalnego w Polsce, Lublin 1991.

PLAN:

I. Pojęcie i podział prawa kanonicznego

1/ O prawie w ogólności.

2/ Ogólne pojęcia o prawie kanonicznym.

3/ Natura prawa kanonicznego.

II. Nauka prawa kanonicznego.

III. Przedmiot historii prawa kanonicznego jako dyscypliny naukowej.

IV. Zarys rozwoju nauki prawa kanonicznego.

1/ Początki kanonistyki

2/ Usamodzielnienie się kanonistyki

3/ Ośrodki nauki kanonistyki w średniowieczu

4/ Studia kanonistyczne ważnym czynnikiem ogólnej formacji

naukowej

5/ Rozwój literatury kanonistycznej

V. Rozwój nauki prawa kanonicznego w Polsce.

1/ Źródła poznania prawa Kościoła w Polsce na bazie których

kształtowało się i rozwijało prawo kanoniczne

A/ Dokumenty Stolicy Apostolskiej

B/ Statuty legatów papieskich

C/ Uchwały synodów plenarnych

D/ Dokumenty prawne prymasa Polski

E/ Akty Konferencji Biskupów

F/ Statuty synodów prowincjonalnych

G/ Ustawodawstwo diecezjalne(statuty synodów, ustawodawstwo

pozasynodalne, statuty kapituł)

H/ Archiwalia

I/ Zbiory dokumentów kościelnych

J/ Inne wydawnictwa źródłowe

2/ Najstarsze pomniki literatury kanonistycznej

3/ Kanonistyczne ośrodki dydaktyczno-naukowe.

A/ Szkoły katedralne, kolegiackie i klasztorne

B/ Uniwersytety zagraniczne

C/ Uniwersytet Krakowski

D/ Inne uczelnie

4/ Kanonistyczna działalność naukowa.

A/ Prace kanonistów dawniejszych

B/ Zainteresowania przeszłością polskiego prawa kościelnego

C/ Po promulgacji KPK z 1917 r.

VI. Podstawy prawne organizacji nauki prawa kanonicznego.

1/ Wydziały prawa kanonicznego

2/ Seminaria duchowne

Podjęcie i omówienie zagadnienia historii prawa kanonicznego w Polsce oraz nauki prawa kanonicznego, która ściśle łączy się i ma wpływ na historię prawa kanonicznego, wymaga najpierw ukazania czym jest prawo kanoniczne, jaka jest jego natura i charakter, a następnie przedstawienia na czym polega nauka prawa kanonicznego i co jest przedmiotem historii prawa kanonicznego jako dyscypliny naukowej.

Po tych wstępnych ustaleniach należy ukazać krótki zarys rozwoju nauki prawa kanonicznego w Kościele powszechnym, po czym przejść do nauki prawa kanonicznego w Polsce. Pomocną i wskazaną rzeczą będzie krótkie ukazanie źródeł poznania prawa Kościoła w Polsce na bazie których kształtowało się i rozwijało prawo kanoniczne. Źródła te bowiem miały fundamentalne znaczenie dla rozwoju prawa kanonicznego w Polsce i tworzyły jego historię. Należało będzie wskazać także najstarsze pomniki literatury kanonistycznej, kanonistyczne ośrodki dydaktyczno-naukowe, kanonistyczną działalność naukową, jak wreszcie podstawy prawne organizacji nauki prawa kanonicznego.

1. Pojęcie prawa kanonicznego

1/ O prawie w ogólności

Teoretycy prawa nie dają nam ścisłej definicji prawa ponieważ jest ono pojęciem pierwotnym. Nie potrafimy dokładnie określić czym jest prawo, mimo że towarzyszy ono człowiekowi od najdawniejszych czasów, a jego potrzeba w życiu społecznym nie jest kwestionowana. Możemy natomiast wyobrazić sobie przybliżone pojęcie o prawie sięgające do opisów.

Termin prawo ma wiele znaczeń. Z tym słowem spotykamy się często już w domu i w szkole i to w różnych znaczeniach, np. prawo ciążenia, prawo Archimedesa, prawa ucznia (i obowiązki). Na określenie prawa w systemie prawa kanonicznego (w KPK) używa się terminu ius pochodzącego od iustitia- sprawiedliwość, albo od iussum - rozkaz, polecenie. Przeważa pogląd, że termin ius jest raczej terminem pierwotnym, który oznacza to, co słuszne, sprawiedliwe, dobre, potrzebne człowiekowi żyjącemu w społeczności. Ponieważ prawo uważane jest jako termin pierwotny, nawet znakomici prawnicy rzymscy nie próbowali dać określenia, czym jest prawo. Celsus (żyjący u schyłku I i na początku II wieku) kojarzył prawo ze sztuką stosowania tego co dobre i słuszne. Ulpian (żyjący sto lat później) uważał, że nakazem prawa jest uczciwie żyć, nie szkodzić drugiemu, oddać każdemu, co mu się należy.

Jak powiedziano, termin prawo ma wiele znaczeń. Generalnie możemy mówić o:

• prawie w znaczeniu podmiotowym (subiektywne). Jest to moralne i nienaruszalne upoważnienie do posiadania, działania bądź żądania w odniesieniu do czegoś, co mi się należy ściśle ze względu na równość wszystkich ludzi i sprawiedliwość. To prawo służy dobru własnemu. Możemy powiedzieć, że prawo w znaczeniu podmiotowym oznacza moralnie nienaruszalne upoważnienie człowieka do działania, posiadania, np. prawa człowieka. Idea praw człowieka jest na wskroś chrześcijańska, wynika z chrześcijańskiej koncepcji człowieka i jego osobowości. Każdy człowiek jest osobą, to znaczy istota obdarzoną rozumem i wolna wolą, w związku z czym jest podmiotem praw i obowiązków wypływających bezpośrednio i równocześnie z jego natury, której przyczyną sprawczą jest odwieczne prawo Boże. Te prawa i obowiązku są powszechne i nienaruszalne, dlatego nie można się ich wyrzec w żaden sposób. Wszyscy ludzie są sobie równi w szlachetności, godności i naturze, wszyscy mają jednakowe prawo do realizowania celu właściwego człowiekowi. (Zob. nauka Soboru Watykańskiego II zwłaszcza w konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes o Kościele w świecie współczesnym, która mówiąc o podstawowych prawach człowieka, uważa je za ośrodek i szczyt, do którego trzeba kierować wszystkie rzeczy i poczynania. Zob. nauczanie Jana Pawła II).

• prawie w znaczeniu przedmiotowym (obiektywne). Wyraża ono normy, zasady działania i postępowania, przepisy prawne określające relacje pomiędzy poszczególnymi osobami oraz pomiędzy jednostką i społecznością, w tym celu, aby człowiek z natury swej przeznaczony do życia społecznego, mógł się doskonalić zgodnie z powołaniem i osiągnąć właściwy sobie cel, a społeczność mogła istnieć, spełniać swoją jednoczącą funkcję i przyczyniać się do dobra wspólnego. Inaczej mówiąc, prawo przedmiotowe to przepis prawny, albo ogół przepisów prawnych (ustawa), kodeks. Ustawa reguluje jedną dziedzinę życia, kodeks wiele lub całokształt działalności człowieka. Prawa przedmiotowe ma charakter normatywny, tzn. określa, co się komu należy, jak należy postępować, co należy robić, czego nie należy czynić. Obejmuje nakazy i zakazy, określa prawa i obowiązki jednostki lub grup społecznych. Mówiąc o historii prawa kanonicznego, mamy na uwadze prawo w znaczeniu przedmiotowym.

Dzielimy je na: Boże(zawarte w Dekalogu i Piśmie świętym) i ludzkie (zawarte jest w różnych normach i zespołach norm wydawanych przez władzę ustawodawczą). Prawo Boże może być naturalne bądź pozytywne, zaś ludzkie: świeckie lub kanoniczne.

2/ Ogólne pojęcia o prawie kanonicznym

Prawo Kościoła przyjęło nazwę prawa kanonicznego ponieważ jest ono zbiorem kanonów (pochodzi od greckiego kanon - reguła). W historii Kościoła to prawo było nazywane różnie: ius canonicum, ius pontificum, ius decretalium, ius ecclesiasticum, ius sacrum. Po Soborze Watykańskim II używa się określenia iuis ecclesiale (prawo kościelne), które trafniej oddaje przynależność prawa do tajemnicy Kościoła. Najczęściej dzisiaj mówi się: prawo kanoniczne lub prawo kościelne. Od prawa kanonicznego należy odróżnić prawo wyznaniowe.

Terminem tym określamy kompleks norm wydanych lub uznanych przez państwo, dotyczących sądź sytuacji obywateli ze względu na ich wyznanie, bądź stosunku państwa do związków wyznaniowych i niektórej ich działalności. Prawo wyznaniowe stanowi część państwowego systemu prawnego.

Prawo kanoniczne w ujęciu przedmiotowym, to zbiór ustaw wydanych przez kompetentną władzę kościelną, stających na straży jedności tych, co żyją we wspólnocie kościelnej. Organiczna społeczność kościelna domaga się istnienia norm, które by strzegły jedności, wprowadzały wewnętrzny porządek, ukierunkowywały wiernych w dążeniu do celu. Prawo kanoniczne jest nierozłącznie związane w Kościołem jako społecznością zorganizowaną i jego życiem, jako instytucją Boską i ludzką. Zatem celem prawa kanonicznego musi być strzeżenie w Kościele porządku jaki został ustanowiony przez Chrystusa i w oparciu o jego prawo. Czyli możemy powiedzieć, że prawo kanoniczne stanowi zespół relacji pomiędzy wiernymi o charakterze obligatoryjnym, które są określone przez charyzmaty, sakramenty, posługi i funkcje tworzące reguły postępowania. Albo inaczej jest to zespół praw i norm pozytywnych danych przez kompetentną władzę, regulujących całość relacji pomiędzy podmiotami w życiu wspólnoty kościelnej i w ten sposób stanowiących instytucje, od których całość otrzymuje porządek kanoniczny.

Przedmiotowe prawo kanoniczne może przyjmować różne nazwy, w zależności od stosowanych kryteriów:

1. Ze względu na źródło powstania: Prawo Boże - naturalne i pozytywne.

2. Ze względu na rozciągłość terytorialną: powszechne i partykularne.

3. Ze względu na rozciągłość osobową: ogólne i szczególne (wydane dla poszczególnych kategorii osób).

4. Ze względu na formę: pisane, nie pisane.

5. Ze względu na obrządek: prawo Kościoła Łacińskiego, prawo Katolickich Kościołów Wschodnich)

6. Ze względu na czas powstania: dawne, obowiązujące.

7. Ze względu na moc wiążącą: bezwzględnie obowiązujące, względnie obowiązujące.

3/ Natura prawa kanonicznego.

Z definicji prawa kanonicznego wynika, że jest ono zespołem norm i praw pozytywnych danych przez kompetentną władzę, regulujących całość relacji pomiędzy podmiotami w życiu wspólnoty kościelnej i w ten sposób stanowiących instytucje, od których całość otrzymuje porządek kanoniczny. Nauka prawa kanonicznego jawi się tutaj jako uczenie się i nauczanie.

Prawo kanoniczne jest prawem Kościoła i dla Kościoła, który posiada zorganizowaną strukturę, zawiera w sobie różnorodność członków i funkcji, składa się z Kościołów partykularnych i jest strukturą hierarchiczną. Stąd jego natura winna wynikać z tak pojętego Kościoła, co więcej, prawo leży w naturze Kościoła, jest ono mu potrzebne i przydatne, jest środkiem i pomocą, a także w delikatnych kwestiach sprawiedliwości - służy mu pomocą. Prawo kościelne zatem w swej istocie jest zawarte w rzeczywistości dogmatycznej Kościoła jako Ludu Bożego, a wszystkie normy pozytywne wyrażają historycznie te rzeczywistość na poziomie instytucjonalnym, regulując życie tego Ludu.

Dlatego mówiąc o naturze prawa kościelnego musimy mieć na uwadze:

1. Podstawy antropologiczne prawa kościelnego:

• godność człowieka (jest stworzony na obraz i podobieństwo Boże)

• sprawiedliwość ewangeliczna (wszyscy jesteśmy braćmi i siostrami tej samej wspólnoty, winniśmy dążyć do jedności, urzeczywistniać solidarność, poczucie więzi społecznych

• właściwa relacja między natura i łaską (Kościół dla dobra człowieka winien koniecznie budować prawo na prawie naturalnym i prawie pozytywnym. Prawo naturalne jest treścią natury człowieka wpisanym w jego serce przekraczającym historię.

2. Podstawy eklezjologiczne prawa kościelnego:

• prawo w tajemnicy Kościoła (prawo winno wyjaśniać i pogłębiać zrozumienie tajemnicy Kościoła, jako instytucji duchowej (nadprzyrodzonej) i widzialnej (instytucjonalnej), określać prawa i obowiązki, formułować cel społeczny).

• Prawo w Kościele - sakramencie wspólnoty i Ciele Mistycznym Chrystusa (prawo winno być narzędziem zjednoczenia ludzi z Bogiem, a jego widzialna aktywność winna być posługą zbawienia).

Należy powiedzieć, że prawo kościelne w swoim wymiarze pozytywnym i ludzkim posiada wartość zbawczą. Można je zdefiniować jako „prawo święte” i „prawo wspólnoty”, jako wyraz i narzędzie wcielenia prawa Bożego, zarówno naturalnego , jak i objawionego, nastawionego na ochronę i rozwój wspólnoty kościelnej.

2. Nauka prawa kanonicznego

Naukę można rozumieć dwojako: w znaczeniu podmiotowym (twórczą pracę) oraz w znaczeniu przedmiotowym - jako określoną dyscyplinę wiedzy.

W znaczeniu podmiotowym nauka to twórcza praca, mająca na celu obiektywne i adekwatne poznanie rzeczywistości. Polega ona na krytycznym i usystematyzowanym badaniu, opisywaniu i tłumaczeniu pojęć czy zjawisk przez wykrycie lub ustalenie prawidłowości ogólnych, szczególnie przyczynowych. Zmierza ona do zdobycia prawd naukowych, które nazywamy wynikami badań. Cechą prac naukowych jest ich oczywistość obiektywna. Prawdę naukową przyjmujemy dlatego, że zmuszają nas do tego obiektywne argumenty uzasadniające. Nie wszystkie jednak argumenty mają jednakowa moc dowodową. Niekiedy są nawet sprzeczne w wyjaśnieniu tego samego faktu.

Praca naukowa może mieć różny cel, stąd prace naukowe możemy różnie klasyfikować. Najogólniej możemy wśród nich wyodrębnić:

• prace ściśle badawcze (polegają na odkrywaniu, opisywaniu i wyjaśnianiu faktów czy też tworzeniu nowych konstrukcji pojęciowych w oparciu o wiarygodny materiał naukowy);

• prace koncepcyjne, polegające na podjęciu wstępnych rozważań poprzedzających badania właściwe, np. prace uzasadniające podjęcie badań w jakiejś dziedzinie, ukazujące pewne problemy naukowe, wskazujące na sposób przeprowadzenia określonych badań;

• prace analityczne, których przedmiotem jest głównie analiza czyli ustalenie i precyzowanie pojęć naukowych (np. komentarze prawnicze);

• prace syntetyczne, których autor wykorzystując badania analityczne, pragnie dać syntezę jakiegoś zagadnienia (np. monografie podręcznikowe);

• prace problemowe, które dają odpowiedź na obiektywnie uzasadnione pytania naukowe, rozwiązując nowe zagadnienia i przyczyniając się do rozwoju danej dziedziny wiedzy;

• prace przyczynkowe, które realizując badania cząstkowe, wchodzą w skład większych przedsięwzięć naukowych, np. epizod z życia religijnego parafii, może być przyczynkiem do pracy nad dziejami tejże parafii;

• prace teoretyczne, których celem jest logiczne uporządkowanie twierdzeń, pojęć, zjawisk lub faktów;

• prace metodologiczne, które ukazują i uzasadniają nowe metody naukowe lub uzupełniają lub krytykują metody dotychczas znane;

• prace doświadczalne, stosują metodę eksperymentalną.

Nauka w znaczeniu podmiotowym jest ściśle powiązana z nauką w znaczeniu przedmiotowym. Nauka z znaczeniu podmiotowym z jednej strony jest niejako przyczyną sprawczą powstania i rozwoju nauki w znaczeniu przedmiotowym, z drugiej zaś - jest inspirowana przez naukę w znaczeniu przedmiotowym.

Nauka w znaczeniu przedmiotowym jest systematycznie uporządkowanym zbiorem twierdzeń odnoszących się do określonej dziedziny wiedzy, sprawdzalnych czyli dających się odpowiednio uzasadnić, wyrażonych za pomocą języka naukowego, złożonego z terminów jednoznacznie określonych.

Nauka prawa kanonicznego w znaczeniu podmiotowym to praca twórcza jak każda inna nauka. Przedmiotem jej jest szeroko pojęte prawo Kościoła. Prawnik - kanonista zmierza przede wszystkim do obiektywnego zinterpretowania prawa kościelnego. W tym celu analizuje normę prawną, bada powiązania poszczególnych norm, z norm ogólnych wyprowadza wnioski szczegółowe, normy szczegółowe sprowadza do zasad ogólnych. Ukazuje okoliczności towarzyszące powstaniu prawa kościelnego, zapoznaje z historycznym rozwojem poszczególnych instytucji prawa kościelnego, formułuje teoretyczne podstawy tegoż prawa, dopatruje się prawidłowości ogólnych, z norm prawnych buduje system. Ponieważ norma prawna ma być stosowana w życiu Kościoła, dlatego prace kanonistyczne wskazują jej konieczność lub pożyteczność, ewentualnie wykrywają jej niedostateczność i braki, sugerując nowe rozwiązania.

Nauka prawa kanonicznego w znaczeniu przedmiotowym, zwana kanonistyką to uporządkowany i odpowiednio uzasadniony system wiedzy, która pozwala nam poznać rzeczywistość prawną Kościoła. Kanonistyka służy poznaniu i stosowaniu prawa kościelnego. Jest zaliczana do dyscyplin teologicznych, posługuje się jednak własnymi metodami badawczymi o mocnym zabarwieniu prawnym. Przedmiotem kanonistyki jest źródło prawa kościelnego oraz jego aspekty teologiczne. Oznacza to, że nauka prawa kanonicznego nie ogranicza się do samej dogmatyki prawa lecz treść prawa rozważa w oparciu o założenia eklezjologiczne. Bez aspektu teologicznego kanonistyka mogłaby należeć do nauk religioznawczych. Dlatego studia kanonistyczne zakładają znajomość Kościoła w aspekcie wiary.

Z nauką prawa kanonicznego łączą się ściśle metody badania prawa kanonicznego. Metoda ( z greckiego „methodos)- to oznaczona, właściwa droga prowadząca do określonego celu. Stąd metodą w ogólności nazywamy świadomy i konsekwentny sposób postępowania dla osiągnięcia określonego celu. W nauce przez metodę rozumiemy sposób badania rzeczy i zjawisk, przy zastosowaniu odpowiedniego zespołu czynności i środków, albo inaczej ogół reguł, założeń ogólnych czy wytycznych, stosowanych w procesie poznawania i wyjaśniania jakiejś dziedziny rzeczywistości. Metodami naukowymi zajmuje się gałąź wiedzy zwana metodologią.

Metoda naukowa to droga racjonalnego dochodzenia do prawdy naukowej czyli do poznania naukowego. Każda gałąź nauki ma własny zespół wypracowanych metod badawczych. Wynika to z różnorodności problemów, do rozwiązania których prowadzą różne drogi.

Nauka prawa kanonicznego dysponuje wieloma metodami naukowymi. Jedne z nich są niejako właściwe prawu bądź bardziej przydatne, dlatego usiłuje się je rozwijać i doskonalić, inne natomiast spełniają rolę pomocniczą. Różnorodność metod naukowych w kanonistyce wynika zarówno z bogatej problematyki występującej w prawie kanonicznym, jak też z powiązania prawa z wieloma dyscyplinami naukowymi. Zwróćmy uwagę na niektóre z metod, jakimi posługuje się kanonistyka:

• Metoda egzegetyczno-dogmatyczna. Dostarcza ona zasad wydobycia i wyjaśnienia treści pojęć użytych w normie prawnej oraz zrozumienia przepisów prawnych, aby mogły być właściwie aplikowane. Pomocna jest ona w interpretowaniu i stosowaniu normy prawnej w praktyce.

• Metoda historyczna. Prawo kanoniczne, jak i każda norma prawna ma swoje zaczepienie w historii, jest ona najczęściej powiązana z prawem wcześniejszym. Służy ona do lepszego rozumienia prawa oraz podaje jego źródła.

• Metoda filologiczna. Pozwala ona na poprawne odczytanie i interpretację zamieszczonych w źródłach historycznych informacji. Metoda ta pozwala wyrażeniom i terminom napotkanym w pisanym źródle historycznym nadać właściwe znaczenie, takie jakie miało miejsce w czasach, kiedy je spisano.

• Metoda socjologiczna. Zakłada ona bezpośrednią bądź pośrednią obserwację życia społecznego pod kątem dodatnich i ujemnych wpływów prawa w konkretnych sytuacjach na zachodzące procesy (poprzez np. ankietę, wywiad, sondaże...).

• Inne metody: psychologiczna (szczególnie dla prawa małżeńskiego, karnego i procesowego), statystyczna (badanie zjawisk o charakterze masowym i wykrywanie w nich pewnych prawidłowości).

III. Przedmiot historii prawa kanonicznego jako dyscypliny naukowej

Podobnie jak życie społeczne i jego stosunki ulegają zmianom, tak i przepisy prawne zmieniają swój kształt. Jedne tracą swą moc, inne powstają by sprostać wymogom życia. Istnieje jednak pewna ciągłość. Nowe przepisy wzrastają na fundamencie dawnych. Dla zrozumienia systemu prawa kanonicznego współcześnie obowiązującego potrzebna jest znajomość jego historii. Historia prawa pozwala bowiem z jednej strony poznać ewolucje prawa, a z drugiej - ułatwia właściwe zrozumienie i stosowanie prawa. Ma więc znaczenie teoretyczne i praktyczne.

Historia prawa kanonicznego jako dyscyplina naukowa zaczęła się rozwijać właściwie dopiero w XIX wieku. Podjęto wówczas systematyczne badania historyczne nad rozwojem prawa. Duże zasługi w tym względzie ma E. Friedberg, który opracował i wydał Corpus Iuris Canonici (Lipsk 1879-1881) oraz G. F. Schulte, autor dzieła Die Geschichte der Quellen und Literatur des Kanonischen Rechts von Gratian bis in die Gegenwart (Stuttgart 1875-1878).

Obowiązek nauczania historii prawa kanonicznego na wydziałach prawa kanonicznego wprowadził dopiero Pius XI konstytucją apostolską Deus scientiarum Dominus z 1931 roku, a właściwie Ordinationes, stanowiące zarządzenie wykonawcze do tejże konstytucji, opracowane przez Kongregację do Spraw Seminariów i Uniwersytetów Katolickich i razem z nią opublikowane. Dokument ten zawiera trzy działy historii prawa kanonicznego:

1. Historię źródeł, czyli zbiorów prawa kanonicznego (dzieje zbiorów prawa kanonicznego - od najstarszych po współczesne);

2. Historię nauki (działalności naukowej) i nauczania (te dwa działy stanowią historię zewnętrzną prawa kanonicznego); Historia nauki prawa kanonicznego ukazuje początki, rozwój, dziedziny działalności naukowej prowadzonej przez kanonistów, metody uprawiania nauki, nauczanie, relacje z innymi naukami.

3. Historię instytutów (poszczególnych norm) prawa kanonicznego (jest to historią wewnętrzna prawa kanonicznego). Historia instytucji wyjaśnia początki, rozwój i zmiany norm prawnych przez badanie całego systemu prawa, jego poszczególnych części i elementów składowych, które mają własny charakter. Instytucje prawa powstawały, rozwijały się i ulegały przekształceniom w ciągu dziejów Kościoła. Ich naukowym opracowaniem i badaniem zajęto się szczegółowo niedawno - XIX wiek. Sama nauka prawa kanonicznego bierze swój początek od Dekretu Gracjana (ok. 1140/41 roku).

Najwcześniej zaczęto się zajmować opracowywaniem, wydawaniem i krytyką źródeł (w pewnym zakresie już w średniowieczu, szczególnie jednak w sposób naukowy w XIX wieku).

Historią wewnętrzną prawa kanonicznego, czyli ewolucją tego prawa, zajmowano się najpierw ze względów apologetycznych - dla przeciwstawienia się poglądom zwalczającym prawo kanoniczne lub jego instytucje. Szczególnym bodźcem do badań historycznych w zakresie prawa kanonicznego stało się ogłoszenie przez Benedykta XV w 1917 roku Kodeksu Prawa Kanonicznego.

4. Zarys rozwoju nauki prawa kanonicznego

1/ Początki kanonistyki

Pojęcie nauki prawa kanonicznego znane było z społeczności kościelnej zapewne od początku. Nauka ta, mimo iż przez długi czas nie była wyodrębniona spośród innych nauk teologicznych, musiała istnieć ze względu na konieczność wyjaśniania norm prawnych regulujących różnorakie relacje zachodzące w życiu społecznym Kościoła. Od dawna bowiem wiedziano, że ustawę trzeba odczytać nie tylko według brzmienia użytych w niej wyrazów, ale i zgodnie z wolą prawodawcy.

Chrześcijaństwo pierwszych wieków wzrastało przede wszystkim w głównych ośrodkach działalności rzymskich władz państwowych i kultury rzymskiej, której elementem składowym był wysoki poziom rozwojowy prawa. Od III wieku działały w Rzymie i Bejrucie szkoły prawnicze o wysokim autorytecie. Od V wieku funkcjonowała trzecia tego typu uczelnia w Konstantynopolu. Można więc przypuszczać, że już w starożytności chrześcijańskiej istniały warunki do uprawiania - przynajmniej w jakimś stopniu - nauki prawa kanonicznego.

W okresie patrystycznym nie powstały żadne dzieła o charakterze wyłącznie kanonistycznym. Jednakże w dziełach zarówno Ojców Kościoła(np. Didache - Nauka Dwunastu Apostołów, ok. końca I początku II wieku; Konstytucje Apostolskie - ok. IV wieku; Traditio Apostolica S. Hippolytui - ok. 218 r.) , jak i pisarzy starochrześcijańskich (św. Augustyn, św. Ambroży, ) często wychowywanych w rzymskiej kulturze prawniczej, znalazło się wiele wypowiedzi typowo kanonistycznych, które później zostały wykorzystane w różnych zbiorach prawa kanonicznego.

O znajomości prawa w Kościele pierwszych wieków świadczy również instytucja zwana audientia episcopalis, dzięki której biskupi mogli sądzić nawet sprawy osób świeckich. Cesarz rzymski nie uznałby wyroków biskupich dotyczących spraw osób świeckich za równoznaczne z wyrokami sądów świeckich, gdyby biskupi nie byli biegłymi prawnikami.

O tym, że nauka prawa kanonicznego zaczęła rozwijać się dość wcześnie, świadczą systematyczne zbiory prawa:

1. Collectio sexaginta titulorum - Zbiór 60 Tytułów. Jest to pierwszy systematyczny zbiór prawa kościelnego, który powstał ok. 535 r.

2. Collectio quinquaginta titulorum Joannis Scholastici - Zbiór 50 Tytułów Jana Scholastyka. Jan Scholastyk, czyli adwokat przed przyjęciem kapłaństwa zebrał ustawy kościelne w jeden zbiór prawny.

Ukazują się one począwszy od V wieku. Także Libri poenitentialae Księgi pokutne określające kary i pokuty), które ukazywały się w Anglii i Irlandii już w drugiej połowie VI wieku:

1. Iudicia Theodori biskupa kantyaryjskiego (ok. 668-690 r. - Irlandia)

2. Penitencjał św. Bedy (ok. 735 r. - Anglia)

3. Penitencjał Egberta biskupa Yorku (ok. VIII wieku - Anglia)

4. Penitencjał św. Kolumbana (VIII wiek - Anglia)

rzucają wiele światła na ówczesny stan nauki prawa kanonicznego.

2/ Usamodzielnienie się kanonistyki

Nauka prawa kanonicznego przez długi czas była uprawiana razem z nauką teologii. Zagadnienia prawa kanonicznego były ściśle połączone i powiązane z nauką teologii; wynikały one z zagadnień teologicznych jako wnioski praktyczne. Prawo kanoniczne i teologia były połączone z racji wspólnego celu, wspólnych źródeł i wspólnej metody, jak również ze względu na wzajemną zależność i wzajemny wpływ na traktowanie niektórych kwestii. Oznacza to, że każdy kanonista musiał być także teologiem, a każdy teolog - kanonistą.

Wyodrębnienie się nauki prawa kanonicznego z nauki teologii nastąpiło w wyniku rozkwitu obu tych nauk w warunkach uniwersyteckich. Miało to miejsce na przełomie XII i XIII wieku. Rozkwit teologii uwidocznił się w dziele słynnego mistrza paryskiego Piotra Lombarda († 1164 r.) pt. Quattuor libri sententiarum, rozkwit zaś prawa kanonicznego - w zbiorze ustaw kościelnych nazywanym Decretem (tytuł oryginalny: Concordia discordantium canonum) opracowanym przez Gracjana (†1181 r.), związanego z ośrodkiem naukowym w Bolonii. Dekret Gracjana rozpoczął nową epokę ewolucji prawa przez naukowe traktowanie i oddzielenie od teologii. Sam Gracjan zostaje nazywany ojcem prawa kanonicznego.

Wyodrębnienie się nauki prawa kanonicznego siłą rzeczy sprawiło, iż wzajemny stosunek między prawem kanonicznym a teologią uległ rozluźnieniu, mimo, że sam Gracjan naukę kanonów traktował jako teologię praktyczną. Dalszy rozwój obu tych dyscyplin teologicznych przebiegał różnymi drogami. Teologowie zaczęli wzbogacać zagadnienia teologiczne myślą filozoficzną, kanoniści natomiast wykładając prawo kanoniczne i wypracowując własną metodę zafascynowali się prawem rzymskim.

Pod urokiem zatem prawa rzymskiego, które w okresie XII/XIII wieku przeżywało swój renesans, następował rozkwit prawa kanonicznego. Przyczyniło się do niego odkrycie w połowie XI wieku w Pizie obszernego zbioru prawnego, wchodzącego w skład kodyfikacji justyniańskiej, zwanego Digestami lub Pandektami. Odnaleziono także późniejsze rozporządzenia Justyniana, tak zwane Nowele. Owe Digesta i Nowele, wraz z wcześniejszymi zbiorami prawa rzymskiego, a mianowicie z Kodeksem i Instytucjami Justyniana, stały się przedmiotem ożywionego zainteresowania prawników, szczególnie w ośrodkach uniwersyteckich, głównie w Bolonii. Powodem ekspansji prawa rzymskiego w Europie średniowiecznej była przede wszystkim potrzeba ujednolicenia prawa obowiązującego. To miało też pozytywny i twórczy wpływ na rozwój prawa kanonicznego, jak i ustawodawstwa kościelnego. Można powiedzieć, że dzięki prawu rzymskiemu Kościół uzyskał pomocnicze źródło swojego prawa, kanoniści zaś mogli rozpracować wiele kościelnych instytucji prawnych.

W okresie średniowiecza każdy kanonista, zamiast teologiem stawał się jednocześnie legistą, podobnie jak każdy legista stawał się kanonistą ze względu na powiązanie kanonicznego i rzymskiego systemu prawnego. Zniknął nawet podział na kanonistów i prawników świeckich. Dlatego wykształceni prawnicy przez długi czas uzyskiwali na uniwersytetach stopnie naukowe w zakresie „obojga praw” (doctor utriusque iuris). Umiarkowane przesunięcie się zainteresowań kanonistów w stronę prawa świeckiego miało ujemny wpływ na dalszy rozwój nauki prawa kanonicznego. Objawiło się w tendencji do niedostrzegania w prawie kanonicznym czynnika teologicznego i traktowania tego prawa na równi z prawem świeckim. Toteż papież Honoriusz III (1216-1227) zakazał na uniwersytecie paryskim nauki prawa rzymskiego, spodziewając się przywrócenia równowagi między teologią i nauką prawa kanonicznego.

Trzeba jednak obiektywnie przyznać, że mimo dużego wpływu prawa rzymskiego na kanonistykę zdarzali się zarówno teologowie, np. św. Tomasz z Akwinu, jak i kanoniści, np. Omnibene, Hugaccio, Gandulf z Bolonii, którzy nie zatracali właściwego spojrzenia na prawo kanoniczne. Nauka prawa kanonicznego nigdy nie zatraciła swego charakteru kościelnego.

3/ Ośrodki nauki kanonistyki w średniowieczu

Ośrodkami nauki prawa kanonicznego we właściwym tego słowa znaczeniu stały się uniwersytety. Zanim jednak doszło do ich powstania, funkcje dydaktyczno-naukowe spełniały szkoły o charakterze lokalnym.

Już w II wieku w wielu miastach istniały christianae sapientiae domicilia, np. w Smyrnie, Rzymie, Aleksandrii, Edessie. Pod koniec II i w ciągu III wieku w niektórych miastach, jak np. w Aleksandrii, Cezarei, Antiochii, funkcjonowały słynne szkoły zwane didascalei, w których kształcili się Ojcowie i pisarze kościelni, np. Klemens Aleksandryjski, Orygenes, św. Dionizy Wielki, Euzebiusz z Cezarei, św. Atanazy, św. Bazyli Wielki, św. Grzegorz z Nazjanzu, św. Cyryl Aleksandryjski, św. Jan Chryzostom. Z czasem stało się zasadą, że przy kościołach katedralnych i klasztornych zakładano szkoły. Synody rzymskie z 826 i 853 roku usankcjonowały szkolnictwo kościelne, zachęcając i zobowiązując biskupów do zakładania szkół klasztornych, parafialnych i katedralnych.

Szkoły katedralne zostały przejęte do Polski z Zachodu. Stamtąd bowiem przejmowano gotowe modele, programy i zespoły ksiąg. Szkoły te wzorowano przez całe średniowiecze na Vivarium Kasjodora i na szkole karolińskiej.

Szkoły katedralne i klasztorne w XII wieku, który był okresem ich świetności, dążąc do usprawnienia procesu dydaktycznego i osiągnięcia lepszych efektów naukowych, uległy zespoleniu i przeobrażeniu. Na określenie ich zaczęto używać nazwy studium, studium generale, a w końcu universitas, jako że termin ten był synonimem korporacji ludzi studiujących.

Uniwersytety zaczęły się mnożyć w różnych krajach począwszy od XIII wieku. Pierwsze miejsce wśród nich zdobył uniwersytet w Bolonii, którego początki sięgają drugiej połowy XI wieku. Uczelnia ta zdobyła szeroki rozgłos zwłaszcza w XIII wieku, dzięki zgrupowaniu się przy niej wielu słynnych profesorów prawa. Bolonia - nazywana mater studiorum - kształciła przede wszystkim prawników-kanonistów zachodniej i środkowej Europy. Statuty uczelni powstających w innych miastach częśto wzorowały się na bolońskich statutach uniwersyteckich. Specjalna konstytucja, wydana na prośbę bolońskich profesorów i scholarów prawa, przez cesarza Fryderyka I Rudobrodego w 1158 roku, stała się punktem wyjścia autonomii społeczności uniwersyteckiej i jej wyodrębnienia się w murach dawnego miasta.

Drugą z kolei uczelnią wyższa, w której obok sztuk wyzwolonych, teologii i medycyny, wykładano prawo kanoniczne był uniwersytet w Paryżu, oficjalnie istniejący od 1220 roku. W Bolonii ustrój uniwersytetu był oparty na korporacji studiujących, w Paryżu natomiast - na samorządzie profesorów, którzy ze swego grona wybierali rektora i dziekanów.

Do najstarszych uczelni wyższych możemy zaliczyć także uniwersytety w: Cambridge (1209), Oxfordzie (1214), Padwie (1222), Neapolu (1224), Tuluzie (1229), Sienie (1240), Salamance (1254), Rzymie (1303), Perugii (1308), Grenoble (1339), Pizie (1343), Pradze (1348), Krakowie (1364), Wiedniu (1365), Heidelbergu (1386), Kolonii (1388), Ferrarze (1391). Można powiedzieć, że w średniowieczu na ogół nie było wyższej uczelni, w której by nie uczono prawa kanonicznego.

Mówiąc o uniwersytetach średniowiecznych należy zauważyć, że pierwsze wyższe uczelnie powstawały przeważnie z inicjatywy Kościoła, bądź pod jego protektoratem. Na 52 uniwersytety, jakie powstały przed 1400 rokiem, więcej niż połowa (29) została założona przez samych papieży, a 10 wspólnie przez papieży i monarchów.

W mniejszym stopniu uczono prawa kanonicznego w szkołach katedralnych, które nie awansowały do rangi studium generalnego. Już sobór Laterański III w 1179 roku, nawiązując do tradycji istniejącej w całym Kościele, podjął uchwałę, aby przy każdym kościele katedralnym był odpowiedni magister, który by przygotowujących do kapłaństwa oraz ubogich młodzieńców darmo uczył podstaw wiedzy. Stąd na łonie kapituł katedralnych znalazł się urząd scholastyka. Wspomniane polecenie soboru Laterańskiego III powtórzył papież Innocenty III na soborze Laterańskim IV w 1215 roku, rozszerzając je na zacniejsze kościoły pozakatedralne. W szkołach tych powinien był być nie tylko grammaticus, ale i theologus. Do obowiązków tego drugiego nauczyciela należało dane kandydatom do kapłaństwa potrzebnych wiadomości z zakresu dyscyplin teologicznych, a więc także z zakresu prawa kanonicznego.

Nauka prawa kanonicznego następnie rozwijała się w seminariach duchownych, które polecił biskupom zakładać sobór Trydencki (1545-63) dekretem Cum adolescentium aetas z 8 maja 1563 roku, a także w zakonnych domach studiów. Seminaria miały stworzyć nowe, bardziej korzystne niż dotąd warunki kształcenia i wychowania kandydatów do kapłaństwa. Początkowo ograniczano się do poznania instytucji kanonicznych w ramach przedmiotu teologicznego, za czasem jednak prawo kanoniczne stanowiło osobny przedmiot nauczania.

4/ Studia kanonistyczne ważnym czynnikiem ogólnej formacji

naukowej

Studia prawnicze, a w szczególności kanonistyczne, cieszyły się w średniowieczu dużym zainteresowaniem. Łączyło się to przede wszystkim z ciągle wzrastającym zapotrzebowaniem na należycie wykształconych prawników w rozbudowującej się administracji kościelnej, w sądownictwie kościelnym obejmującym coraz to szerszy zakres spraw, w kapitułach katedralnych, w klasztorach i innych instytucjach kościelnych. Znajomość prawa kanonicznego była potrzebna biskupom nie tylko przy wykonywaniu władzy rządzenia pasterskiego. Także zabiegi biskupów, jak również klasztorów i innych instytutów kościelnych o zabezpieczenie praw, przywilejów, immunitetów czy dóbr materialnych, odbywały się na płaszczyźnie prawnej. Stąd wielka potrzeba uczenia się prawa i jego prestiż.

Zapotrzebowanie na prawników z wykształceniem uniwersyteckim istniało nie tylko w środowisku kościelnym. Również władcy świeccy na swych dworach otaczali się wykształconymi prawnikami, którzy prowadzili kancelarie, w których dokonywano czynności prawnych, uczestniczyli w wymiarze sprawiedliwości, zajmowali stanowiska w administracji państwowej, załatwiali różnoraką korespondencję dworską, występowali w charakterze doradców, sprawowali poselstwa. Kierowanie rozwijającym się życiem społecznym wymagało znajomości obowiązującego prawa Oraz umiejętności praktycznego stosowania go w życiu.

Stąd też podejmowanie studiów kanonistycznych było podyktowane nie tyle zainteresowaniami naukowymi, co raczej istniejącym zapotrzebowaniem, a nierzadko i nadzieją uzyskania stanowiska gwarantującego awans społeczny. Absolwenci tych studiów, legitymujący się dyplomami doktora obojga praw lub doktora dekretów, swoją twórczą postawę przejawiali jako urzędnicy, sędziowie, administratorzy, redaktorzy dokumentów i ustaw, przełożeni, rzadziej jako naukowcy. Ci ostatni zazwyczaj grupowali się w ośrodkach naukowych.

Zdobycie wyższego wykształcenia teologicznego lub kanonistycznego było na ogół warunkiem powoływania na wyższe stanowiska kościelne. Uważano bowiem, szczególnie w okresie reformacji, że na terenach nie zagrożonych herezją pierwszeństwo należy dać kanoniście, który oprócz znajomości prawa ma także wiedzę teologiczną, a więc jest bardziej niż teolog przygotowany do działania operatywnego. Takie wnioskowanie świadczy, iż na prawo kanoniczne, mimo tendencji w pewnych okresach zeświecczenia go, patrzono eklezjalnie.

5/ Rozwój literatury kanonistycznej

Pierwsze prace kanonistyczne miały nazwę glos; były to krótkie wyjaśnienia trudniejszych wyrazów występujących w zbiorze ustaw. Wyjaśnienia te sporządzano w formie dopisek między wierszami (glossa interlinearis) albo na marginesie tekstu ustawy (glossa marginalis) Zbiór glos, za pomocą których wyjaśniano w sposób ciągły tekst jakiegoś zbioru lub jego części, nazywano apparatus glossarum. Jeżeli jakaś glosa z uwagi na swoją doskonałość była powszechnie przyjęta oraz podawana w szkołach i przytaczana w sądach, miała nazwę glossa ordinaria.

Objaśnienia, za pomocą których w sposób systematyczny streszczono jakiś materiał prawny w celu jego popularyzacji nazywano summami. Obszerniejsze objaśnienia poszczególnych tytułów prawa o charakterze egzegetycznym były nazywane komentarzami. Teoretyczny charakter miały traktaty poświęcone obszerniejszym zagadnieniom prawnym. Opracowaniom kanonistycznym nadawano nazwy: distinctiones, casus, notabilia, brocarda, questiones, historiae...

Duży i zasadniczy wpływ na rozwój nauki prawa kanonicznego po jej usamodzielnieniu się miały - poza Dekretem Gracjana - prace pierwszych d e k r e t y s t ó w (osoby wnoszące poprawki i komentarze do Dekretu Gracjana). Słynnymi dekretystami ze szkoły bolońskiej byli: Paucapalea - uczeń Gracjana, Rolandus Bandinelli - późniejszy papież Aleksander III (1159-1181), Rufinus, Omnibonus, Ioannes Faventinus (zm. 1190), Stephanus Tornacensis (zm. 1203), Hugaccio Pisanus (zm. 1210), Sicardus Ceremonensis (zm. 1215).

Dekret Gracjana rozpoczął nową epokę ewolucji prawa przez naukowe traktowanie i oddzielenie od teologii. Sam Gracjan zostaje nazywany ojcem prawa kanonicznego. Sam Dekret dzięki wysiłkom dekretystów podlegał procesowi doskonalenia ze strony licznych jego komentarzy. Powstawała nauka i szkoła prawa, z którymi wiąże się wewnętrzny rozwój prawa w następnych wiekach. Najwyższa władza papieska od tego okresu przyczyniała się także do rozwoju prawa, gdyż rozstrzygała kwestie dyscyplinarne i dawała autorytatywne rozwiązania spraw wnoszonych przez duchownych i świeckich z całego Kościoła. Decyzje te wydawane były przez Stolice Apostolską w dekretałach, które wpływały na kształtowanie się teorii prawa. Normy prawa zawarte w dekretałach zbierali ci, którzy uczyli prawa lub je stosowali. Z wydawanych przez papieży dekretałów, a także z wydanych wcześniej zaczęto w XIII wieku tworzyć zbiory prawa papieskiego. Tak więc w wieku XIII rozpoczęła się działalność kompilatorska ze strony Stolicy Apostolskiej, która prowadziła do powstawania coraz to nowych zbiorów prawa i to urzędowych. Zbiory te tworzyły (układały) szkoły: bolońska, paryska, odwołując się do papieży jako najwyższych prawodawców po autorytatywne rozstrzygnięcia, które posuwały naprzód organiczną ewolucje prawa. Szkoły były zainteresowane nie tylko samym Dekretem Gracjana, ale również nowymi normami pozostającymi poza nim i dawnymi, które Gracjan pominął. Początkowo szkoły uzupełniały Dekret Gracjana paleami. Później dodawały do niego osobne dodatki. Gdy jednak ilość dekretałów poważnie narosła, tworzyły one oddzielne zbiory, najpierw chronologiczne, później systematyczne. Zbiory tych norm tworzyła przede wszystkim szkoła lub profesor. Zbiory autentyczne Stolicy Apostolskiej były wprost przesyłane do szkół, które je przyjmowały. Tak więc w tym czasie widoczna jest wielka powaga szkół w tworzeniu i przekazywaniu zbiorów, a tym samym ich wielki wkład w historię zbiorów i całego prawa.

Owocem współpracy papieży i Stolicy Apostolskiej w tworzeniu zbiorów prawnych była jedność zbiorów prawa, organiczna ewolucja prawa, wykluczenie zamętu i anarchii, doprowadzenie prawa i zbiorów do większej doskonałości. Zbiory te w swej treści obejmowały materiał prawny, który nie był lub nie mógł być uwzględniony przez Dekret Gracjana. Były to głównie dekretały papieży, kanony soborów, a także i ustawy świeckie. Ponieważ znalazły się one poza Dekretem Gracjana, otrzymały nazwę extravagantes. Z tych extravagantes powstały po Dekrecie Gracjana bardzo liczne compilationes, w większości prywatne. Powstały one przez Zbiorem Grzegorza IX (Dekretały Grzegorza IX) i otrzymały nazwę Compilationes antique. Pięć z nich miało największe znaczenie: kompilacja I Bernarda z Pawii (1188-1192) - najważniejsza, autor wprowadził podział zbioru na 5 ksiąg (iudex, iudicium, clerus, connubia, crimen), kompilacja II Jana Calensis (1210-1212), kompilacja III Piotra z Benewentu (1209), kompilacja IV Jana Teutonicus (1216) i kompilacja V Tankreda (1226).

Powyższa działalność kompilatorska kryła w sobie jednak pewne braki i niebezpieczeństwa. Przede wszystkim powodowała narastanie wielu norm niekiedy podobnych, a niekiedy różniących się, a więc sprzecznych. Powodowało to niepewność prawa, zamęt i zniekształcenia. Kompilacje choć były przyjęte do użytku w szkołach i sądownictwie, nie były zbiorami wyłącznymi, gdyż równolegle z nimi kursowały inne zbiory dekretałów, a nadto różne komentarze dekretałów papieskich. Wobec powyższych faktów i tak rozwijającego się prawa wzrastała konieczność ujednolicenia zbiorów norm praktycznie obowiązujących. Tego dzieła mogła dokonać Stolica Apostolska i szkoła. Tak też się stało. Najpierw powstał z inicjatywy zbiór Grzegorza IX zwany Dekretały Grzegorza IX (1234, ułożył Rajmund de Pennafort), potem Dekretały Bonifacego VIII (1298), następnie zbiór Klemensa V (1317, promulgowany przez Jana XXII), po czym Extravagantes Jana XXII (1325) i Extravagantes communes (1325).

Dodatkowo literaturę kanonistyczną nie zawsze jednolitą wzbogacili d e k r e t a l i ś c i (komentatorzy dekretałów papieskich). Pierwszymi dekretalistami byli autorzy glos do Quinque compilationes antique: Bernardus Papiensis (zm. 1216), Petrus Hispanus, Richardus Anglicus, Tancredus (zm. 1234-1236), Ioannes Teutonicus (zm. Ok. 1245). Oni to byli komentatorami dekretałów papieskich.

Słynnymi komentatorami prawa dekretałowego byli ponadto: Goffredus de Trano (zm. 1245), Ioannes Hispanus de Petesella, Bernardus Parmensis, Henricus de Segusio seu Hostiensis (zm. 1271), Sinibaldus Fliscus czyli Innocenty IV (1243-1254), Ioannes Andreae (zm. 1348), Baldus de Ubaldis (zm. 1400), Nicolaus Panormitanus (zm. 1445 lub 1455).

Okres od połowy XII do połowy XIV wieku jest nazywany w kanonistyce o k r e s e m k l a s y c z n y m. Powyższe zbiory (sześć: Dekret Gracjana, Dekretały Grzegorza IX, Dekretały Binofacego VIII, Klementyny, Extravagantes Jana XXII i Extravagantes communes) prawne okresu klasycznego, które były owocem współpracy najwyższej władzy ustawodawczej Stolicy Apostolskiej z powagą doktrynalą szkoły, do których pod koniec doszła działalność edytorska, utworzyły organiczny, jednolity i zredagowany w jednolitą całość (corpus) system prawa kanonicznego i weszły w skład tzw. Corpus Iuris Canonici, zatwierdzonego przez Grzegorza XIII w 1580 r., a wydanego po raz pierwszy w Rzymie w roku 1582.

Ożywioną działalność kanonistów zauważamy po Soborze Trydenckim (1545-1563), którego uchwały spowodowały wiele doniosłych zmian w życiu i duszpasterstwie Kościoła oraz stały się podstawą dla licznych konstytucji papieskich oraz wywarły duży wpływ na kształtowanie się praktyki Kongregacji Rzymskich. W tym okresie wyróżniali się: Ioannes Paulus Lancelotti (zm. 1590), Augustinus Barbosa (zm. 1649), Manuel Gonzalez Tellez (zm. 1649), Ludovicus Engel (zm. 1674), Prosper Fagnanus (zm. 1678), Prosper Lambertini - późniejszy Benedykt XIV (1740-1758), Ioannis Devoti (zm. 1820). Dzieła tych kanonistów po dziś dzień zachowują wartość naukową.

Dalszy pogłębiony rozwój nauki prawa kanonicznego obserwujemy w XIX i XX wieku. Długa jest lista wybitnych kanonistów tego okresu. Oto niektóre ich nazwiska: S. Aichner, B. Bargilliat, L. Billot, D. Bouix, F. Cavagnis, Ph. De Angelis, M. De Luca, L. Ferraris, P. Hinschius, M. Lega, B. Ojetti, G. Philips, P. Pierantonelli, F. Santi, F, Werenz. Są to nazwiska kanonistów przedkodeksowych (1917). Po wejściu w życie Kodeksu Prawa Kanonicznego prace licznych kanonistów zmierzały z jednej strony do dostosowania dotychczasowego dorobku naukowego do nowego stanu prawnego, z drugiej zaś - do ukazania nowych zagadnień obowiązującego prawa Kościoła.

Sobór Watykański II podejmując uchwały dotyczące odnowy wielu dziedzin życia dzisiejszego Kościoła, tym samym zainspirował prace kanonistyczne ubogacone nowymi aspektami. Imponujący dorobek naukowy kanonistów posoborowych jest poważnym wkładem w dzieło odnowy i uaktywnienia życia kościelnego.

5. Rozwój nauki prawa kanonicznego w Polsce

Kanonistyka polska ma swoją bogatą tradycję. Początki jej zbiegają się z początkami nie tylko Kościoła w Polsce, ale także organizującego się życia publicznego w państwie polskim. Wynika to z faktu, że prawo kanoniczne zarówno służyło pomocą młodemu Kościołowi polskiemu w jego starcie do pochodu eschatologicznego, jak i było podstawą praworządności w życiu społecznym w ogóle. Kanoniści należeli do pierwszych, którzy w państwie chrześcijańskim uczyli się wprowadzać w życie zasady sprawiedliwości, ładu i porządku społecznego.

Nie mamy dotąd pełnego obrazu rozwoju kanonistyki polskiej, co jednak nie oznacza, że podejmowane dotąd wysiłki w odtwarzaniu tego obrazu są znikome. Warto tu wspomnieć i wymienić tych, którzy zajmowali się historią nauki prawa kanonicznego w Polsce: A. Vetulani, Z badań nad znajomością powszechnego prawa kanonicznego w Polsce w XIII wieku. W: Studia z dziejów kultury polskiej, Warszawa 1949, s. 37-55; A. Vetulani, Średniowieczny Kościół polski w zasięgu łacińskiej kultury prawniczej. W: Księga 1000-lecia katolicyzmu w Polsce, cz. I, Lublin 1969, s. 391-417; E. Jarra, Twórczość prawna duchowieństwa polskiego (966-1800). W: Sacrum Poloniae Millenium, t. I, Rzym 1954, s. 253-390; A. Petrani, Nauka prawa kanonicznego w Polsce w XVIII i XIX wieku, Lublin 1961; A. Petrani, Szkolnictwo teologiczne w Polsce. W: Księga 1000-lecia katolicyzmu w Polsce, cz. I, Lublin 1969, s. 255-313; A. Petrani, Kanonistyka. W: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, pod red. M. Rechowicza, t. I, Średniowiecze, Lublin 1974, s. 359-398; A. Petrani, Prawo kanoniczne w okresie oświecenia oraz w XIX i XX wieku. W: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, t. III, cz. I, Lublin 1976, s. 385-432; P. Hemperek, Kanonistyka polska w 60-leciu wolnej Polski (1918-1978), „Prawo Kanoniczne” XXIV(1981) nr 1-2, s. 41-77. Ich opracowania nie wyczerpują wielu jeszcze zagadnień z tej tematyki, które czekają na opracowanie.

Śledzenie rozwoju polskiej kanonistyki jest dziś ułatwione dzięki dwutomowej Polskiej bibliografii prawa kanonicznego od wynalezienia druku do 1940 roku opracowanej przez J. Bara i W. Zmarza (wyd. Lublin 1947-1960), uzupełnianej systematycznie nowymi wykazami bibliograficznymi, ilustrującymi dorobek współczesnych kanonistów polskich.

Na historię prawa kanonicznego i dzieje nauki prawa kanonicznego w Polsce składają się źródła poznania prawa na bazie których kształtowało się i rozwijało prawo kanoniczne, a także dzieje literatury kanonistycznej oraz śledzenie rozwoju i znaczenia kanonistycznych ośrodków naukowych na ziemiach polskich, wpływu polskiej myśli kanonistycznej na świadomość prawną Kościoła w Polsce, na kulturę prawną i na kanonistykę powszechną. Stąd w tej kolejności (1. Źródła poznania prawa Kościoła w Polsce na bazie których kształtowało się i rozwijało prawo kanoniczne; 2. Najstarsze pomniki literatury kanonistycznej; 3. Kanonistyczne ośrodki dydaktyczno-naukowe; 4. Kanonistyczna działalność naukowa) zostaną omówione poszczególne elementy składające się na całościowy rozwój prawa kanonicznego i nauki prawa kanonicznego w Polsce.

1. Źródła poznania prawa Kościoła w Polsce na bazie których

kształtowało się i rozwijało prawo kanoniczne

Źródła prawa Kościoła w Polsce (partykularnego) miały decydujący wpływ na kształtowanie się i rozwój prawa kanonicznego oraz rozwój nauki prawa kanonicznego. Źródła te miały charakter ogólnokrajowy, prowincjonalny i diecezjalny. Miały na celu zabezpieczanie lokalnych tradycji kościelnych, realizowanie własnych potrzeb duszpasterskich, bądź też wprowadzanie w życie przepisów prawa powszechnego. Należy tutaj pamiętać, że działalność prawotwórcza Kościoła partykularnego zawsze była uzależniona z jednej strony od działalności papieży i soborów powszechnych, z drugiej zaś - od przedsiębiorczości arcybiskupów i biskupów diecezjalnych oraz od ogólnych warunków, w jakich dany Kościół lokalny się znajdował. Po Soborze Watykańskim II inicjatywę ustawodawczą w dużym stopniu przejawiają Konferencje Biskupów.

Studia nad historią partykularnego ustawodawstwa dają wiele korzyści. Pozwalają one lepiej poznać Kościół powszechny, ukazują włączanie się Kościoła lokalnego w prace duszpasterskie wynikające z misji prowadzonej przez Kościół powszechny, a także wkład Kościoła lokalnego w dzieło integracji danego kraju i konsolidacji narodowej oraz w rozwój kultury narodowej, jak też pozwalają prześledzić rozwój historii prawa kanonicznego oraz kanonistyki. Odnosi się to w szczególny sposób do Kościoła w Polsce. W wieli bowiem przypadkach nie odtworzylibyśmy w pełni historii społeczeństwa polskiego, gdyby nie pomogło w tym dawne polskie prawo kościelne.

Ustawodawstwo Kościoła w Polsce tworzyli: Stolica Apostolska, legaci papiescy, synody plenarne i prowincjonalne, prymasi, Konferencja Biskupów oraz biskupi diecezjalni.

A/ Dokumenty prawne Stolicy Apostolskiej

Stolica Apostolska wiele dokumentów prawnych wydała specjalnie bądź dla całego Kościoła w Polsce, bądź dla poszczególnych diecezji polskich, czy nawet poszczególnych instytucji kościelnych w Polsce, np., dla zakonów, kapituł, wyższych uczelni. Tego rodzaju dokumenty na przestrzeni wieków stanowiły bogate i ważne źródło polskiego prawa kościelnego. Znosiły one w Kościele polskim niektóre przepisy powszechnego prawa kanonicznego ze względu na zaistniałe warunki miejscowe albo to prawo uzupełniały, regulując sprawy większej wagi podległe kompetencji Stolicy Apostolskiej.

Jak bardzo Stolica Apostolska miała wpływ na kształtowanie się ustawodawstwa Kościoła w Polsce, a tym samym prawa kanonicznego i nauki prawa, mogą świadczyć takie zbiory dokumentów papieskich jak Vetera monumenta Poloniae et Lithuaniae, opublikowane w Rzymie przez A. Theinera w latach 1860-1864 oraz Bullarium Poloniae, którego opublikowanie rozpoczęli w 1982 roku I. Sokołowska-Kuraś i S. Kuraś. Wiele dokumentów prawnych Stolicy Apostolskiej odnoszących się do Kościoła w Polsce znajdujemy w różnych zbiorach dokumentów kościelnych o charakterze regionalnym oraz w kodeksach dyplomatycznych dotyczących Polski.

Spośród dokumentów Stolicy Apostolskiej wydanych dla Kościoła w Polsce w czasach nowszych, można przykładowo wymienić:

• bullę Militantis Ecclesiae Piusa VII z dnia 12 marca 1818 r. w sprawie utworzenia metropolii warszawskiej;

• bullę Ex imposita nobis Piusa VII z dnia 30 czerwca 1818 r. poddającą zwierzchności metropolitalnej arcybiskupa warszawskiego wszystkie diecezje Królestwa Polskiego;

• bullę De salute animarum Piusa VII z dnia 16 lipca 1821 r. w sprawie unii personalnej archidiecezji gnieźnieńskiej z archidiecezją poznańską;

• bullę Vixdum Poloniae unitas Piusa XI z dnia 28 października 1925 r. w sprawie kościelnej organizacji terytorialnej w wolnej Polsce;

• decyzję Piusa XII, wyrażoną w piśmie Kongregacji do Spraw Nadzwyczajnych Kościoła z dnia 4 marca 1946 r., na mocy której archidiecezja gnieźnieńska została połączona na zasadzie unii personalnej z archidiecezją warszawską;

• bullę Episcoporum Poloniae coetus Pawła VI z dnia 28 czerwca 1972 r. w sprawie nowych diecezji: opolskiej, gorzowskiej, szczecińsko-kamieńskiej i koszalińsko-kołobrzeskiej oraz stabilizacji kościelnej na polskich ziemiach zachodnich i północnych;

• bullę Totus tuus Poloniae populus Jana Pawła II z dnia 25 marca 1992 r. w sprawie nowego podziału administracyjnego Kościoła w Polsce. Według tego ostatniego podziału w Polsce mamy obecnie: 14 metropolii (białostocka, częstochowska, gdańska, gnieźnieńska, katowicka, krakowska, lubelska, poznańska, przemyska, szczecińko-kamieńska, warmińska, warszawska, wrocławska, łodzka), 39 diecezji, diecezję obrządku bizantyjsko-ukraińskiego, ordynariat polowy, ordynariat dla wiernych obrządku wschodniego (ks. kard. Józef Glemp).

Bieżące dokumenty prawne Stolicy Apostolskiej dotyczące Kościoła w Polsce zazwyczaj są publikowane w urzędowych czasopismach diecezjalnych, a niekiedy także w Acta Apostolicae Sedis. Dokumenty te tworzą historię polskiego prawa kanonicznego, albowiem tę historię tworzą i przyczyniają się do jej rozwoju.

B/ Statuty legatów papieskich

Urząd legata papieskiego nabrał szczególnego znaczenia w wieku XI. Od czasów Leona IX (1049-1054) i Grzegorza VII (1073-1085) legaci wysyłani byli z Rzymu coraz częściej do różnych krajów jako delegaci papieża i reprezentanci Kościoła powszechnego. Otrzymywali oni ważne pełnomocnictwa w odniesieniu do Kościoła partykularnego (rozpatrywali i rozstrzygali sprawy sporne i karne, wydawali dekrety administracyjne i dyscyplinarne, niekiedy tworzyli, reorganizowali lub znosili diecezje, ustanawiali biskupów, załatwiali sprawy polityczne, zwoływali synody (legackie), za pomocą których wprowadzali przepisy prawa powszechnego.

Legaci papiescy pojawili się w Polsce po raz pierwszy najprawdopodobniej już w roku 1000 w związku ze zjazdem gnieźnieńskim i tworzeniem polskiej organizacji kościelnej. Wiemy, że już legaci papiescy w 1076 r. zajęli się odnową metropolii gnieźnieńskiej. Legat Gwalon z Beauvais w 1103 r., realizując program reformy kościelnej, złożył z urzędu dwóch biskupów. Legat Idzi z Tusculum w latach 1124-1125 zajmował się sprawami natury organizacyjnej; on też wystawił dokument protekcyjny dla opactwa tynieckiego. Legat kardynał Gwidon w 1148 r. podejmował pogodzenie synów Bolesława Krzywoustego. Legat kardynał Rainald na synodzie w Jeżowie (1176-1185) rozstrzygnął spór o dziesięciny. Legat kardynał Piotr z Kapui w 1197 r. pozostawił w Polsce nakaz zawierania małżeństw w obliczu Kościoła oraz zachowywania celibatu przez duchownych. Legat Wilhelm z Modeny w 1243 r. przygotował papieżowi Innocentemu IV plan podziału ziemi pruskiej na diecezje: warmińską, chełmińską, pomezańską i sambijską.

W XIII wieku można w Polsce doliczyć się około piętnastu legacji papieskich. Swoją ożywioną działalność legaci papiescy przejawiali głównie na synodach. Zwoływali oni synody, które zazwyczaj gromadziły także biskupów sąsiednich prowincji kościelnych. Na synodach tych wydawali statuty, które stanowiły prawo partykularne odnośnych prowincji oraz były fundamentem prawa kościelnego tamtego okresu.

Ożywiona działalność synodalna legatów przypadła w naszym kraju w XIII wieku, gdzie cała Europa była już podzielona na prowincje legackie, obejmujące określoną metropolię. Metropolia gnieźnieńska, pokrywająca się wówczas swoim zasięgiem terytorialnym z granicami kraju, raz należała do prowincji legackiej wraz z całymi lub północno-wschodnimi Niemcami, innym razem - do prowincji obejmującej także metropolie Czech, Węgier i Austrii. Synodom legackim przewodniczył legat, a brał u dział metropolita gnieźnieński, biskupi, a przed XIII wiekiem i książęta. Rola miejscowego episkopatu była raczej bierna, ograniczała się zazwyczaj do przyjęcia ogłoszonych przez legata statutów, które przede wszystkim miały na celu wprowadzanie i wdrażanie w życie Kościoła w Polsce przepisów prawa powszechnego.

Najodpowiedniejszym dla legatów miejscem zwoływania i odbywania synodów w Polsce w XIII wieku był Wrocław. Warto tu zaznaczyć, że już w XI wieku (od 1075 r.) i w XII wieku, miały już miejsce synody legackie, kiedy to legaci porządkowali sprawy organizacyjne Kościoła. We Wrocławiu legackie statuty synodalne wydali: w 1248 r. - Jakub z Leodium, w 1264 r. - Anzelm, w 1267 r. - kardynał Gwidon. Niektóre synody legackie dotyczące Kościoła w Polsce odbyły się w kraju sąsiednim, np. synod legata Filipa z Fermo odbył się w 1279 r. w Budzie, a synod legata Gentilisa w 1309 r. w Bratysławie.

Jaka była problematyka statutów synodów legackich? Najogólniej rzecz ujmując synody te, aczkolwiek w różnej mierze, podejmowały i regulowały następujące zagadnienia: dyscyplinę, życie i obyczaje duchowieństwa, beneficja i majątki kościelne, sprawę ich kumulacji i rezydencji, dobra kościelne i obciążanie ich podatkami, wolności Kościoła, dziesięciny, sprawowanie sakramentów świętych, kult Boży i miejsca i czasy święte, obyczaje wiernych, sprawy sądowe i administracyjne.

Legaci papiescy na zwoływanych przez siebie synodach zapoznawali metropolitę i biskupów z przepisami kościelnego prawa powszechnego, dostosowywali to prawo do warunków i potrzeb miejscowych, realizowali program reform kościelnych, używali niewłaściwe zwyczaje, wydawali zalecenia mające na celu podnoszenie poziomu formacji kapłańskiej. Synody legackie zanikły w Polsce w początkach XIV wieku.

W XIV pojawili się w Polsce tzw. kolektorzy papiescy. Ich zadaniem było zbieranie ustalonych opłat na rzecz skarbu papieskiego. Zachowane sprawozdania tych kolektorów są ważnym źródłem poznania dawnej sytuacji gospodarczej, demograficznej i ustrojowej Polski i Kościoła polskiego.

Od połowy XVI wieku legaci papiescy jako nuncjusze rezydują w Polsce na sposób stały. Ich prace, wypowiedzi są ważnych źródłem poznania Kościoła w dawnej Polsce, a także rozwoju prawa kanonicznego.

C/ Uchwały synodów plenarnych

Znaczący wpływ na polskie prawo kanoniczne miały uchwały synodów plenarnych. Jak dotychczas odbyły się w Polsce dwa synody plenarne: pierwszy, który miał miejsce 26 i 27 sierpnia 1936 r. na Jasnej Górze, drugi, który odbywał się w latach 1991-1999.

Uchwały pierwszego synodu plenarnego swoja treść dzielą według porządku Kodeksu Prawa Kanonicznego (1917 r.). Uchwały synodalne uzupełniały i uszczegóławiały Kodeks i obowiązywały duchowieństwo i wiernych obrządku łacińskiego w Polsce. Uchwały znosiły wszelkie przepisy diecezjalne, które były sprzeczne z uchwałami synodu.

Drugi synod plenarne, zakończony w 1999 roku układ swej treści ujmuje w 14 rozdziałów: 1. Potrzeba i zadania nowej ewangelizacji ma przełomie II i III tysiąclecia chrześcijaństwa; 2. Powołanie do życia w małżeństwie i rodzinie; 3. Szkoła i uniwersytet w życiu Kościoła i narodu; 4. Kościół wobec życia społeczno-gospodarczego; 5. Kościół wobec rzeczywistości politycznej; 6. Ewangelizacja kultury i środków społecznego przekazu; 7. Misyjny adwent nowego tysiąclecia; 8. Sól ziemi. Powołanie i posłannictwo świeckich; 9. Kapłaństwo i życie konsekrowane jako wspólnota życia i posługi z Chrystusem; 10. Liturgia Kościoła po Soborze Watykańskim II; 11. Posługa charytatywna Kościoła; 12. Świętość. Dar i zadanie; 13. Duszpasterstwo polskie za granicą; 14. Maryja w tajemnicy Chrystusa i Kościoła.

D/ Dokumenty prawne prymasa Polski

Dokumenty te również kształtowały prawa kanoniczne w Polsce i przyczyniały się do jego rozwoju.

Tytułu prymasowskiego używają arcybiskupi gnieźnieńscy od 1418 r. - począwszy od Mikołaja Trąby, który ten tytuł przywiózł z Soboru w Konstancji. Tytuł prymasa dawał arcybiskupowi gnieźnieńskiemu pierwsze miejsce w episkopacie polskim, prawo zwoływania synodów prowincjonalnych dla wszystkich metropolii krajowych, a tym samym prawo inicjatywy ustawodawczej oraz rozpatrywania apelacji od wyroków innych metropolitów. Ponadto uprawnieniem prymasa było koronowanie króla i królowej, błogosławienie małżeństw członków rodziny królewskiej oraz udzielenie im chrztu. Prymasa obciążał obowiązek ogólnej troski o Kościół w Polsce.

Prymas miał też uprawnienia o charakterze politycznym. Na sejmie w 1572 r. prymasowi zlecono godność interreksa, tzn. w czasie bezkrólewia prymas był głową państwa polskiego. Na mocy przyznanych prerogatyw politycznych prymas zwoływał sejm konwokacyjny i elekcyjny, wyznaczał miejsce i czas wyboru króla, przyjmował poselstwa zagraniczne, powiadamiał dwory królewskie o śmierci króla polskiego, załatwiał sprawy bieżące państwa, wreszcie od obranego króla odbierał przysięgę, namaszczał go i wkładał nań koronę. Pierwszym interreksem, po śmierci króla Zygmunta Augusta, był Jakub Uchański (1562-1581). Od czasów prymasa Jakuba Uchańskiego arcybiskupi gnieźnieńscy nosili tytuł „pierwszego księcia”.

Benedykt XIV bullą Ad decorem Ecclesiae z dnia 1 października 1749 r. nadał prymasom polskim przywilej noszenia stroju kardynalskiego czyli szat purpurowych (z wyjątkiem piuski).

W związku ze zmiana sytuacji politycznej Polski i warunków życia Kościoła w Polsce metropolicie gnieźnieńscy przejściowo utracili wyłączne prawo do tytułu prymasowskiego. Breve Romani Pontifices Piusa VII z 6 października 1818 r. skierowane do metropolity Franciszka Malczewskiego, a następnie z dnia 30 grudnia 1819 r. skierowane do metropolity Szczepana Hołowczyca, tytuł prymasa Królestwa Polskiego i przywilej noszenia szat purpurowych na wzór kardynałów przyznało metropolitom Warszawy. Nie oznaczało to przeniesienia tytułu i uprawnień prymasowskich z Gniezna do Warszawy. Dokument papieski wyraźnie zastrzegał, że arcybiskup warszawski tytuł prymasa Królestwa Polskiego otrzymuje „tylko dla podkreślenia większego honoru i znaczniejszej godności, a nie powiększenia jurysdykcji i prerogatyw”. Z czasem metropolicie warszawscy - począwszy od Stanisława Kostki Choromańskiego (1837) - zaprzestali używania tytułu prymasa. Takie było życzenie rządu rosyjskiego. Używanie tego tytułu wznowił dopiero metropolita warszawski kard. Aleksander Kakowski.

Bulla Piusa XI Vixdum Poloniae unitas z dnia 28 października 1925 r. ustanawiając w wolnej Polsce kościelną organizację terytorialną nie rozstrzygnęła jednoznacznie kwestii prymasostwa gnieźnieńskiego. Jednakże dokument Stolicy Apostolskiej z dnia 5 lutego 1925 r. zawiesił jurysdykcję prymasa gnieźnieńskiego w odrodzonej Rzeczypospolitej, nadal pozostawiając metropolitom Gniezna związany z tą stolicą tytuł: „prymasa Polski”. Tenże dokument stwierdzał, że również metropolicie warszawskiemu przysługuje honorowy tytuł „prymasa Królestwa Polskiego”. Precedencję honorową między dwoma prymasami miały określić przepisy Kodeksu z 1917 r. Zawieszenie jurysdykcji prymasowskiej było zgodne z przepisami tegoż Kodeksu.

Mocą decyzji Piusa XII, wyrażonej w piśmie Kongregacji do Spraw Nadzwyczajnych Kościoła z dnia 4 marca 1946 r., archidiecezja gnieźnieńska - pozostająca dotąd na mocy bulli De salute animarum z 1821 r. w unii personalnej z archidiecezją warszawską - została połączona na zasadzie unii personalnej z archidiecezją warszawską. Pierwszym arcybiskupem gnieźnieńsko- warszawskim, który jako prymas zaczął rezydować w Warszawie był kardynał August Hlond. Jego działalność była bardzo owocna, a uzyskane od Stolicy Apostolskiej i Piusa XII z dnia 8 lipca 1945 r. nadzwyczajne uprawnienia przyczyniły się do uregulowania wielu ówczesnych spraw Kościoła w Polsce.

Ze szczególnych uprawnień w stosunku do Kościoła w Polsce, udzielonych przez Stolice Apostolską po drugiej wojnie światowej, korzystał następca Augusta Hlonda, kard. Stefan Wyszyński (1948-1981). Dzięki tym uprawnieniom zostało unormowanych wiele spraw dotyczących Kościoła katolickiego w Polsce.

Zgodnie z bullą Totus tuus Poloniae Populus 25 marca 1992 r. zmieniającą granice diecezji i znoszącą unię personalną Gniezna i Warszawy, tytuł prymasa zatrzymał kard. Józef Glemp, następca kard. Wyszyńskiego, jako metropolita warszawski i kustosz relikwii św. Wojciecha w Gnieźnie, zaś metropolita gnieźnieński, jest metropolitą gnieźnieńskim.

Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. z godnością prymasowską nie łączy żadnej władzy rządzenia; jednakże nie wyklucza prerogatyw - zgodnie zresztą z kan. 4 - wynikających z przywileju apostolskiego lub zatwierdzonego zwyczaju (zob. kan. 438).

E/ Akty Konferencji Biskupów

Konferencje biskupie to zebrania biskupów jakiegoś kraju lub określonego terytorium wspólnie realizujących swoje pasterskie zadania dla osiągnięcia większego dobra udzielanego przez Kościół ludziom, głównie poprzez odpowiednio przystosowane do okoliczności czasu i miejsca formy i sposoby apostolatu. Konferencje te dowartościował Sobór Watykański II.

Konferencja Episkopatu Polski ma swoją bogatą historię i tradycję i poprzez to jej obrady i wydawane dokumenty miały znaczący wpływ na rozwój prawa kanonicznego w Polsce. Biskupi polscy od dawna gromadzili się pod przewodnictwem nuncjusza apostolskiego, bądź swojego prymasa celem debatowania nad różnymi sprawami Kościoła w Polsce. Tego rodzaju zgromadzenia były forma zastępczą synodu prowincjonalnego, zwłaszcza w okresie rządów zaborczych. Systematyczną działalność Konferencja Episkopatu Polski rozpoczęła już po pierwszej wojnie światowej. Działalność ta znacznie rozszerzyła się po ostatniej wojnie. Obecnie w łonie Konferencji działa Rada Główna Episkopatu oraz liczne komisje dotyczące różnych dziedzin życia kościelnego. Uchwały Konferencji, aczkolwiek nie zawsze mają charakter ustawy, odgrywają duża rolę w Kościele polskim, koordynując, rozwijając i normując prace duszpasterskie w skali ogólnokrajowej. Konferencji Episkopatu Polski zawdzięczamy unormowanie wielu zagadnień życia kościelnego, co ma także wielkie znaczenie dla historii prawa kanonicznego w Polsce, szczególnie tego partykularnego.

F/ Statuty synodów prowincjonalnych

Prawo partykularne Kościoła w dawnej Polsce kształtowało się przede wszystkim na synodach prowincjonalnych. Synody te, obejmujące swym zasięgiem prowincję kościelną, zostały wprowadzone drogą praktyki wraz z rozwojem organizacji kościelnej. Już Sobór w Nicei (325 r.) polecił odbywanie synodów prowincjonalnych dwa razy w roku. Odtąd zgromadzenia te stały się doniosłym organem sprawowania władzy kościelnej i kształtowania się prawa kanonicznego. Sobór Laterański IV w 1215 r. usankcjonował nakaz zwoływania synodu prowincjonalnego co rok. Zdecydowanie ich działalność ożywił Sobór Trydencki (1545-1563), który upatrywał w nich doniosłe narzędzie wprowadzania reformy Kościoła i jego odnowy. Nakazał on zwoływanie synodów prowincjonalnych co trzy lata.

Kiedy Polska przyjęła chrześcijaństwo, w Kościele funkcjonowała złagodzona praktyka odbywania synodów prowincjonalnych, tzn. nie zwoływano ich co roku. Jednocześnie wielka rozległość polskiej prowincji kościelnej, utrudniała odbywanie takich synodów. Toteż synody te były w Polsce zwoływane rzadziej nic raz w roku, a najczęściej tylko w wyjątkowych przypadkach.

Synod prowincjonalny zawsze zwoływał metropolita do określonej miejscowości, wcześniej zasięgnąwszy opinii swojej kapituły i biskupów z prowincji i ich kapituł. Metropolita, zgodnie ze zwyczajem i obowiązującymi przepisami prawa, zobowiązany był wysłać do biskupów i kapituł katedralnych razem z listem zapowiadającym zwołanie synodu, również artykuły synodalne mające być przedmiotem obrad. Były one wysyłane przed zwołaniem synodu, gdyż miały one być podstawą do przygotowania materiału z każdej diecezji do dyskusji synodalnej. Najczęściej zwoływano je w początkach jesieni albo zimy. Po załatwieniu wszystkich czynności wstępnych i przepisanych formalności, metropolita zwoływał synod prowincjonalny dokumentem urzędowym, okólnikiem, wzywającym na synod wszystkich, którzy z prawa i zwyczaju byli zobowiązani na nim uczestniczyć (biskupi diecezjalni, względnie ich pełnomocnicy (zastępcy), biskupi pomocniczy, wikariusze generalni, opaci i przełożeni prowincjonalni zakonów, kapituły katedralne, a nawet inni duchowni). Okólnik wysyłano na 6 tygodni przed rozpoczęciem obrad synodalnych.

Metropolita przez rozpoczęciem obrad synodu zarządzał w jego intencji w całej Polsce modlitwy, posty, a niekiedy nabożeństwa 40-godzinne. Kościół przeznaczony na obrady synodalne uroczyście przystrajano. Otwarcie synodu miało charakter ściśle kościelny i liturgiczny i było połączone z uroczystym nabożeństwem przy udziale duchowieństwa i wiernych (Msza święta pontyfikalna, procesja, przemówienie metropolity). Po uroczystym otwarciu synodu następowały uroczyste posiedzenia uczestników synodu, tzw. sesje synodalne. Każda sesja rozpoczynała się Mszą świętą. Ostatnia sesja (mogło być ich kilka) kończyła obrady synodalne i łączyła się z uroczystym zamknięciem synodu. Nad uchwałami i w czasie obrad głosowali tylko biskupi i zastępcy biskupów, pozostali uczestnicy synodu mieli tylko głos doradczy. Obrady trwały około trzech dni. Następnie uchwały synodalne zabierali ze sobą uczestnicy, ale zachowywali je w tajemnicy, przedstawiali je swoim kapitułom, też w tajemnicy, gdyż musiały być zatwierdzone przez Stolicę Apostolską. Metropolita miał obowiązek wysłać akta synodu do Rzymu przez wyznaczonego powaga synodu posła. Stolica Apostolska mogła je poprawić i zatwierdzić lub zatwierdzić i dopiero wtedy były obowiązującym prawe w prowincji.

Synody prowincjonalne wprowadzały w życie powszechne prawo kanoniczne, często dostosowując je do warunków polskich, formowały życie religijne wiernych, strzegły czystości wiary, walczyły z nadużyciami, podejmowały reformę różnych dziedzin życia kościelnego, zajmowały się kwestiami stosunku Kościoła do państwa oraz wieloma kwestiami społecznymi. Dlatego statuty synodów prowincjonalnych stanowią pierwszorzędne źródło do badań historycznych nad prawem kanonicznym w Polsce. One to prawo - jak nikt inny - wytwarzały, kształtowały i rozwijały.

Pierwsze synody w Polsce były powiązane z wiecami państwowymi. Wiec był formą udziału społeczeństwa w zarządzie państwem. Można przypuszczać, że w tego rodzaju synodach brali udział panowie świeccy - książęta. Udział ten wyrażał pierwotne powiązanie czynnika państwowego z funkcjonowaniem słabego jeszcze polskiego życia kościelnego oraz gwarantował lepsze wejście w życie uchwał synodalnych. Do takich synodów odbytych łącznie ze z wiecem, nazywanym inaczej zjazdem książęcym, zaliczyć możemy słynny zjazd łęczycki z 1180 r., czy zjazd w Borzykowej z roku 1210. Na przełomie wieku XII i XIII obserwujemy oddzielenie się synodu od wiecu.

Synody prowincjonalne w Polsce średniowiecznej odbywały się dość rzadko, mimo że Sobór Laterański IV nakazał odbywanie ich co roku. Pewne ich ożywienie nastąpiło na początku wieku XIII, ale niebawem ustąpiło miejsca zwoływanym w tym czasie synodom legackim. O ile synody legackie zajmowały się głównie wprowadzaniem w życie przepisów prawa powszechnego, szczególnie w dziedzinie karności kościelnej, o tyle synody metropolitalne nosiły na sobie piętno aktualności - starały się rozwiązywać w swoich statutach synodalnych bieżące zagadnienia życia kościelnego w Polsce, tym samym kształtując prawo kanoniczne. Nie zawsze odbywały się one rytmicznie, lecz raczej w zależności od potrzeb i sprzyjających warunków.

Prawie przez cztery wieku - począwszy od 1000 r. - Kościół w Polsce pod względem organizacyjnym stanowił jedną prowincję gnieźnieńską, na czele której stał arcybiskup gnieźnieński. W 1375 r. powstała metropolia w Haliczu, przeniesiona w roku 1412 do Lwowa. Od tego czasu synody prowincji gnieźnieńskiej faktycznie miały charakter ogólnopolski, gdyż biskupi metropolii lwowskiej także brali w nich udział. Należy tu wspomnieć, że na polskie ziemie północne w pewnym okresie historii rozciągała się jurysdykcja kościelna metropolii w Rydze ( w skład tej metropolii weszły diecezje: chełmińska, warmińska, pomezańska i sambijska). 1783 r. została utworzona metropolia ze stolicą w Mohylewie. Tej metropolii podlegało wiele wschodnich diecezji polskich: wileńska, żmudzka, kamieniecka, łucka, żytomierska. W roku 1818 powstała metropolia warszawska. Od roku 1925 mamy w Polsce pięć metropolii (prowincji kościelnych): gnieźnieńsko-poznańską, warszawską, wileńską, lwowską i krakowską. W roku 1992 na skutek nowego podziału terytorialnego Kościoła w Polsce mamy 14 metropolii (zob. s. 19).

Ożywienie działalności instytucji synodów prowincjonalnych miało miejsce w XIII wieku, co zasługą było arcybiskupa Henryka Kietlicza (1199-1219). Odbył on ok. piętnastu synodów prowincjonalnych, dochowały się jedynie statuty z synodu odbytego w Kamieniu w ok. 1217 r.

Dalszym synodem metropolitalnym, którego statuty doszły do nas w całości, to synod arcybiskupa Pełki (1232-1258) w Sieradzu w 1233 r. Odbył on jeszcze inne synody, ale nie znamy ich statutów.

Niezwykle intensywną działalność ustawodawczą prowadził arcybiskup Jakub Świnka (1283-1314). Z licznych synodów prowincjonalnych zachowały się statuty synodalne z roku 1285.

Po śmierci Jakuba Świnki działalność synodalna osłabła. Znamy jeszcze z tego okresu statuty synodu prowincjonalnego arcybiskupa Janisława (1317-1341) z 1326 r. Statuty te kończą pierwszy okres działalności ustawodawczej polskich synodów prowincjalnych, które w tym czasie (XII i XIII wiek) miały wiodące znaczenie w tworzeniu prawa kanonicznego w Polsce. Jednakże dopiero w okresie późniejszym, od wieku XIV i XV, rozpoczyna się okres kiedy to synody prowincjonalne podejmują poprzez swoje statuty prace kodyfikacyjne. Ten okres nazywany jest okresem kodyfikacji polskiego prawa partykularnego, co miało bardzo ważne znaczenie dla rozwoju prawa kanonicznego. Następujące synody prowincjonalne dokonywały takiej kodyfikacji:

• na synodzie w Kaliszu w 1357 r., pod kierunkiem arcybiskupa Jarosława Bogorii Skotnickiego (1342-1371), sporządzono zbiór prawa partykularnego, który przyjął nazwę Synodyku Jarosława.

• na synodzie w Kaliszu w 1420 r. ogłoszono urzędowy zbiór prawa arcybiskupa Mikołaja Trąby (1412-1422).

• na synodzie łęczyckim w 1523 r. ogłoszono nowy zbiór prawa arcybiskupa Jana Łaskiego (1510-1531).

• na synodzie piotrkowskim w 1577 r. powołano komisję do opracowania nowej kodyfikacji polskiego prawa kościelnego, która by uwzględniała uchwały Soboru Trydenckiego (1545-1563). Wykorzystując materiały zebrane przez członków tej komisji, biskup włocławski Stanisław Karnkowski w 1579 r. ogłosił zbiór zatytułowany: Constitutiones synodorum, Metropolitanae Ecclesiae Gnesnensis, provincialium, tam vetustorum quam recentiorum. Arcybiskupem gnieźnieńskim był w latach 1582-1603).

• na synodzie piotrkowskim odbytym w 1607 r. został przyjęty dla całej prowincji sławny list pasterski do proboszczów (Epistola pastoralis ad parochos) opracowany przez biskupa krakowskiego Bernarda Maciejowskiego w 1601 r., późniejszego metropolitę gnieźnieńskiego (1606-1608). Był to obszerny podręcznik prawno-duszpasterski, uwzględniające reformacyjne dekrety Sobory Trydenckiego oraz przepisy polskiego prawa partykularnego.

• na synodzie piotrkowskim w 1628 r. przyjęto zbiór prawny pt. Constitutiones Synodorum Metropolitanae Ecclesiae Gnesnensis Provincium, opracowany przez komisję powołana na synodzie piotrkowskim w 1621 r., opublikowany w Krakowie w 1630 r. powagą arcybiskupa Jana Wężyka ( 1627-1638).

Po wydaniu zbioru Wężyka odbyły się jeszcze tylko dwa synody prowincjonalne, obydwa w Warszawie - w 1634 za arcybiskupa Jana Wężyka, drugi w 1643 r. za arcybiskupa Macieja Łubieńskiego (1641-1652). Synod prowincjonalny z 1643 r. był ostatnim synodem prowincjalnym w dawnej Polsce. Przeto niejako z konieczności statuty dawnych synodów prowincjonalnych dostarczyły norm prawnych Kościołowi w Polsce aż do początków XX wieku. Korzystano z urzędowego zbioru Jana Wężyka, wznowionego w 1761 r. oraz z prywatnego zbioru Krzysztofa Żórawskiego opublikowanego w trzech tomach przez Z. Chodyńskiego i E. Likowskiego w Poznaniu w latach 1869-1883, po tytułem Decretales Summorum Pontificum pro Regno Poloniae et constitutiones synodorum provincialium et dioecesanarum Regni eiusdem ad summam collectae.

Synody prowincjonalnew Polsce przedrozbiorowej, zwoływane przez arcybiskupów gnieźnieńskich, miały charakter synodów plenarnych, jako że brali w nich udział biskupi wszystkich ziem polskich. W prowincji lwowskiej zwoływano je bardzo rzadko. Prowincja lwowska zatem korzystała z ustawodawstwa prowincji gnieźnieńskiej. Uchwały tych statutów kształtowany w głównej mierze przepisy prawa kanonicznego w Polsce. Warto także zaznaczyć, że uchwały synodów prowincjonalnych na mocy bulli Immensa aeterni Sykstusa V z dnia 22 stycznia 1588 r. podlegały kontroli przez Kongregację Soboru, stąd uchwały tych synodów wymagała aprobaty Stolicy Aposolskiej.

G/ Ustawodawstwo diecezjalne

Obok ustawodawstwa prowincjonalnego, poważny i znaczący wpływ na kształtowanie prawa kanonicznego w dawnej Polsce miało ustawodawstwo diecezjalne, które kształtowało się głównie na synodach diecezjalnych. Ogłaszanie przez biskupów swoich ustaw na synodach, w których brało udział duchowieństwo diecezjalne, było podyktowane przede wszystkim względami praktycznymi: ułatwiało zapoznanie się z ustawami biskupimi, a tym samym przyspieszało wejście ich w życie. Obok ustawodawstwa synodalnego biskupi poszczególnych diecezji polskich swoje prawo stanowili poprzez: ustawodawstwo pozasynodalne, a także statuty kapituł.

Pierwsze ślady polskich synodów diecezjalnych pochodzą z drugiej połowy wieku XII. O zwoływaniu ich wspomina legat Jakub z Leodium z 1248 r. Wiemy na pewno, że biskup wrocławski Tomasz I zwołał synod diecezjalny z 1256 r. Działalność synodów diecezjalnych początkowo wynikała z zalecenia Soboru Laterańskiego IV z 1215 r., który nakazywał, aby biskup co roku odbywali synody w swoich diecezjach. Dzięki tym synodom duchowieństwo diecezjalne miało zapoznawać się z przepisami prawa ogólnokościelnego (powszechnego), z nowymi zarządzeniami Stolicy Apostolskiej, z dekretami soborowymi oraz z zarządzeniami biskupimi. Na synodach tych zajmowano się zagadnieniami duszpasterskimi i dyscypliny kościelnej, czuwano nad czystością wiary, załatwiano petycje, omawiano rozłożenie świadczeń na rzecz państwa i Kościoła. Problematyka synodów była ściśle związana z potrzebami i problemami polskiej społeczności katolickiej. Taka działalność synodalna przyczyniała się do kształtowania prawa kanonicznego i jednocześnie była ważnym źródłem jego wprowadzania w życie.

Nie wszystkie statuty synodów diecezjalnych były oryginalne. Zdarzało się, że dokonywano recepcji uchwał synodów odbytych wcześniej w innych diecezjach. Przyjęte teksty uchwał innego synodu z zasady ulegały pewnym przeróbkom, podyktowanym potrzebami lokalnymi.

Statuty synodu diecezjalnego nie musiały być aprobowane przez Stolicę Apostolską. Mimo to wielu biskupów po taką aprobatę zwracała się, mimo że nie była ona potrzebna. Mimo to czasami w piśmiennictwie poświęconemu ustawodawstwu synodalnemu spotykamy się z pojęciem tzw. korektur rzymskich, co szczególnie odnosi się do synodów prowincjonalnych.

Statuty dawniejszych synodów diecezjalnych znajdujemy w ogólnym zbiorze Krzysztofa Żórawskiego oraz w wielu zbiorach specjalnych. Wydawaniem statutów synodów diecezjalnych na większą skalę zajął się Jakub Sawicki, publikując Concilia Poloniae. Większość synodów diecezjalnych w dawniej Polsce odbyła się do rozbiorów Polski, później dopiero w okresie międzywojennym, po ukazaniu się Kodeksu Prawa Kanonicznego w 1917 r. działalność ta się ożywiła. W tym czasie odbyło się w Polsce 15 synodów diecezjalnych. Ponownie działalność synodalna ożyła po Soborze Watykańskim II, gdzie synody nabrały charakteru bardziej pastoralnego i duszpasterskiego.

Biskupi diecezjalni, których władza w powierzonych Kościołach partykularnych, wykonywana jest pod zwierzchnictwem papieża, jest własna, zwyczajna i bezpośrednia, mają prawo i obowiązek wobec Pana stanowienia praw dla swych poddanych, sprawowania sądów i kierowania wszystkim, co należy do dziedziny kultu oraz apostolatu. Dlatego biskupi władzę ustawodawczą w odniesieniu do powierzonych diecezji wykonują nie tylko na synodach, ale także poza nimi.

Pozasynodalne ustawy biskupie mogą być promulgowane w różny sposób, np. przez zamieszczenie ich tekstu w urzędowym organie diecezjalnym, przez odczytanie w kościołach diecezji lub przez powiadomienie o nich duchowieństwa diecezjalnego. Mogą one też zawierać różne wskazania wizytacyjne, gdyż biskup diecezjalny ma obowiązek wizytowania każdej parafii swojej diecezji. Tego typu ustawy także miały i mają wpływ na prawo kanoniczne, odzwierciedlając jego przestrzeganie, stosowanie w codziennym życiu kościelnym duchowieństwa i wiernych.

Dużą rolę w życiu dawnych diecezji polskich odegrały kapituły katedralne, początkami swymi sięgające XII wieku. Jako kolegia złożone z prałatów i kanoników, niezależne pod względem materialnym, cieszyły się dużą autonomią i autorytetem z życiu kościelnym i publicznym. Nie tylko sprawowały służbę Bożą w katedrze, kierowały wyższym szkolnictwem diecezjalnym, wyręczały biskupa w wielu ważnych czynnościach administracyjnych, miały prawo występowania wobec biskupa z wnioskami i postulatami dotyczącymi spraw diecezji. Autorytet kapituły katedralnej wzrastał w diecezji w okresie wakansu (sede vacante) oraz w razie niemożności sprawowania rządów przez biskupa (sede impedita); kapituła wybierała wtedy wikariusza kapitulnego, który rządził diecezją. Z grona kapituły wywodzili się zazwyczaj najwyżsi urzędnicy diecezjalni i zaufani współpracownicy biskupa oraz na ogół sami biskupi. Przedstawicieli kapituł widzimy na synodach prowincjonalnych, na sejmach i sejmikach.

Z czasem - u schyłku XVI wieku - nastąpił powolny spadek znaczenia kapituły w życiu diecezjalnym. Wprawdzie prawo kanoniczne w dalszym ciągu przyznawało jej wiele uprawnień, jednakże coraz to większa zależność od biskupa sprawiała, że autonomia jej wyraźnie się zmniejszyła. Kodeks Prawa kanonicznego z 1917 r. kapitułę katedralną nazywał jeszcze senatem i rada biskupa, natomiast nowe prawo zawarte w Kodeksie z 1983 r. zleca kapitule tylko sprawowanie w kościele katedralnym sprawowanie czynności liturgicznych.

Obok kapituł katedralnych istniały jeszcze kapituły kolegiackie, zorganizowane na wzór kapituł katedralnych, które istniały przy kolegiatach. Obowiązki ich ograniczały się do sprawowania funkcji liturgicznych i duszpasterstwa przy kościele kolegiackim. Sieć kapituł kolegiackich w diecezjach była nierównomierna; jedne diecezje miały ich po kilkanaście, inne zaś po kilka lub po jednej.

Kapituły zarówno katedralne, jak i kolegiackie, rządziły się i funkcjonowały w oparciu nie tylko o powszechne prawo kanoniczne, lecz przede wszystkim o własne prawo zwyczajowe i statuty, nadawane lub aprobowane przez biskupów; do tego dochodziły różne przywileje. Statuty kapitulne z biegiem wieków zmieniały się, gdyż zachodziła potrzeba dostosowania ich do zmienionych okoliczności i aktualnego stanu prawnego w Kościele. Studiowanie statutów poszczególnych kapituł pozwala na poznanie nie tylko ich struktury, szczegółowych uprawnień, obowiązków i przywilejów, sposobu działania, lecz także różnych przejawów życia diecezjalnego oraz świadomości różnorodności form apostolatu Kościoła w ciągu wieków.

H/ Archiwalia

O stanie prawa kościelnego, jego różnych instytucji i rozwoju, świadczą także archiwalia. Archiwalia to akta i dokumenty publiczne lub prywatne, które utraciły swą pierwotną użyteczność, zostały jednak zakwalifikowane do trwałego przechowania. Instytucją powołaną do gromadzenia, porządkowania, konserwacji i udostępniania archiwaliów jest archiwum. Materiały archiwalne, zwłaszcza zgromadzone w archiwach kościelnych, stanowią bogate źródło poznania stanu patrykularnego prawa kościelnego i jego oddziaływania na życie kościelne i społeczne w przeszłości. Możemy mówić o Archiwum Watykańskim, polskich archiwach kościelnych (diecezjalnych, dekanalnych, parafialnych, zakonnych), polskich archiwach kościelnych. Omówimy je w wymienionej kolejności.

Archiwum Watykańskie, główne archiwum Stolicy Apostolskiej, jest instytucją o charakterze kościelno-administracyjnym i naukowym, powołaną do gromadzenia i przechowywania akt i dokumentów Stolicy Apostolskiej. W 1884 papież Leon XIII udostępnił archiwalia watykańskie dla celów naukowych uczonym wszystkich wyznań i poglądów. Archiwalia watykańskie tworzą serie o własnej nazwie i numeracji. Składają się na nie jednostki archiwalne związane analogia treści lub formy zewnętrznej. Serie, których jest kilkaset, tworzą dziesięć działów.

Polonica watykańskie, czyli dokumenty dotyczące spraw polskich, zarówno pochodzące z Polski, jak i dla niej wydawane, znajdują się w różnych seriach. Korzystanie z zasobów Archiwum Watykańskiego jest utrudnione ze względu na fakt, iż większość znajdujących się w nim archiwaliów nie jest skatalogowana.

Źródłem poznania prawa kanonicznego i stopnia jego znajomości w dawnym Kościele polskim, jak również stanu moralno-religijnego wiernych oraz warunków życia społecznego w dawnej Polsce, mogą być archiwalia przechowywane w polskich archiwach kościelnych, a mianowicie diecezjalnych, dekanalnych, parafialnych i zakonnych.

Spośród archiwaliów przechowywanych w archiwum diecezjalnym, które posiada każda diecezja, na uwagę zasługują m. in. akta działalności biskupów, akta wizytacyjne, akta sądowe, księgi beneficjalne oraz akta kapitulne.

Akta działalności biskupów (acta episcopalia) stanowią dokumentację czynności urzędowych biskupa diecezjalnego oraz jego kancelarii, czyli kurii biskupiej (diecezjalnej). W aktach tych znajdujemy dokumenty erekcji archidiakonów, oficjalatów, dekanatów, parafii, kościołów i kaplic, klasztorów, bractw itp. Mieszczą się wśród nich dokumenty i zapiski dotyczące nominacji na urzędy kościelne, akta personalne dotyczące duchowieństwa diecezjalnego. Znajduje się też w nich dokumentacja dotycząca różnych poświęceń i konsekracji oraz udzielonych święceń kapłańskich i sakramentu bierzmowania. Osobne działy stanowią dokumenty Stolicy Apostolskiej dotyczące diecezji, przepisy prawa partykularnego, zarządzenia, instrukcje, listy pasterskie, odezwy, komunikaty, reskrypty, korespondencja z władzami państwowymi, sprawozdania z działalności różnych urzędów i instytucji podległych biskupowi. Najwcześniejsze akta działalności biskupów, jakie zachowały się w polskich archiwach diecezjalnych, pochodzą z połowy XV wieku.

Wizytacje kościelne przeprowadzane przez władze diecezjalną w parafiach i kościołach diecezji początkami swymi sięgają okresu bardzo wczesnego. Dostarczały one materiału na obrady przyszłego synodu diecezjalnego, umożliwiały poznanie życia duchowego, moralno-religijnego i społeczno-gospodarczego parafii. Szczegółowe kwestionariusze wizytacyjne, według których sporządzano protokoły powizytacyjne, świadczą, że biskupi pragnęli mieć pełny obraz życia parafialnego.

Najstarszą formą wizytacji, wyrosłą na gruncie pojęć i wzorów germańskich, był tzw. sąd synodalny. Było to postępowanie procesowe zmierzające do wykrycia przestępstw, niedomagań w zakresie karności kościelnej oraz uchybień liturgiczno-duszpasterskich. Zaprzysiężone zeznania składały w nim osoby cieszące się wiarygodnością w opinii publicznej, zwane świadkami synodalnymi. Instytucja sądów synodalnych zaginęła całkowicie w XVI wieku.

W okresie potrydenckim wizytacje parafii powinny odbywać się, podobnie jak i synody, corocznie, jednakże nie mamy dowodu na to, że odbywały się one regularnie. Wizytacje generalne diecezji przeprowadzał biskup osobiście lub przez specjalnych delegatów - członków kapituł lub archidiakonów. Należy zaznaczyć, że funkcje wizytacyjne spełniali także archidiakoni i dziekani w swoich okręgach administracyjnych. Znaczenie wizytacji parafii podniósł Sobór Trydencki, co dało wzmożenie ruchu wizytacyjnego. Najstarsze księgi protokołów wizytacyjnych pochodzą dopiero z drugiej połowy XVI wieku. Sporo akt wizytacyjnych znajdujących się w polskich archiwach kościelnych zostało opublikowanych.

Wśród archiwum diecezjalnego osobny zespół stanowią księgi beneficjalne Libri beneficiorum i Libri retaxationum beneficiorum. Sporządzano je głownie w związku z koniecznością ustalenia podstawy do opodatkowania duchowieństwa na rzecz Stolicy Apostolskiej i na rzecz państwa z tytułu tzw. subsidium charitativum. Wysokość kontrybucji uchwalał i rozkładał na poszczególne biskupstwa synod prowincjonalny, biskupi zaś nałożone ciężary rozkładali - proporcjonalnie do wielkości dochodów - na poszczególne beneficja w diecezji (parafie). Księgi beneficjalne, często weryfikowane, zawierały opis beneficjów diecezjalnych oraz podawały ich rzeczywiste bądź szacunkowe dochody. Szczegółowe informacje zawarte w księgach beneficjalnych niekiedy mają duże znaczenie poznawcze, gdyż pozwalają na pewne statystyczne ujęcia materiału badawczego oraz wskazują na czas i okoliczności powstania i wyposażania kościołów. Wiele biskupich ksiąg beneficjalnych zostało opublikowanych.

Od połowy XIII wieku na czele sądu kościelnego w diecezji stał oficjał, wykonując władzę sądowniczą w imieniu biskupa. Kancelaria oficjała biskupiego otrzymała nazwę konsystorza. Akta sądowe w archiwach oficjalatów otrzymały nazwę acta officialia bądź acta consistoria. Z czasem, jeszcze przed wiekiem XV, ze względu na wielki obszar diecezji wyłoniła się potrzeba powoływania, obok oficjałów generalnych, oficjałów foralnych, czyli okręgowych z władzą delegowaną. Ich szczegółowy zakres uprawnień określał biskup diecezjalny.

Od drugiej połowy XV wieku oficjał zazwyczaj był jednocześnie wikariuszem generalnym biskupa, w odróżnieniu od wikariusza in temporalibus, który zarządzał dobrami stołowymi biskupa. W związku z tym w aktach oficjalskich, sądowych rejestrowano także diecezjalne sprawy administracyjne. Na akta te często składało się kilka ksiąg prowadzonych równolegle. Najstarsze zachowane akta sądowe pochodzą z XV wieku (Gniezno, Kraków, Poznań, Lubaczów, Lublin, Olsztyn, Przemyśl, Wrocław, Włocławek).

Przejawem wielkiej żywotności kapituł w minionych wiekach, zwłaszcza kapituł katedralnych, są bogate akta archiwów kapitulnych. Najstarsze z zachowanych, np. gnieźnieńskie, krakowskie, płockie, poznańskie, warmińskie, włocławskie, wrocławskie, przemyskie, pochodzą z XV wieku. Zawierają one wiele materiału źródłowego dotyczącego nie tylko samej kapituły, ale i diecezji, a więc dokumenty dotyczące kapituły i biskupstwa.

Archiwa dekanalne odnoszą się do życia i działalności dekanatów. Pierwsze wzmianki o podziale polskich diecezji na okręgi zwane dekanatami pochodzą z początku XIII wieku. Podział ten przyjął się w Kościele polskim powszechnie w XIV wieku. Na czele dekanatu stal dziekan, zwany też ze względu na charakter swego okręgu „dziekanem wiejskim” (decanus ruralis). Początkowo rola dziekana polegała głownie na spełnianiu funkcji pomocniczych w stosunku do archidiakona i pośredniczeniu między nim a duchowieństwem parafialnym. Z czasem jednak dziekan wprost pośredniczył między biskupem a dekanatem, uzyskując znaczne uprawnienia typu administracyjnego. Do najważniejszych obowiązków dziekana należało wizytowanie parafii w obrębie dekanatu oraz odbywanie tzw. kongregacji dekanalnej duchowieństwa. Na ślady archiwów dekanalnych natrafiamy stosunkowo późno. Dopiero dokumentacja działalności dziekanów od XVIII, a zwłaszcza od XIX wieku jest nam znana. Nie miały one stałej siedziby, niejednokrotnie wędrowały po różnych parafiach, jako że siedziba dekanatu nie była związana z miastem, od którego dekanat przyjął swoją nazwę. Protokoły wizytacji dziekańskich i kongregacji dekanalnych stanowią interesujący materiał źródłowy do poznania poziomu duszpasterstwa parafialnego oraz życia ascetyczno-moralnego i formacji intelektualnej duchowieństwa, jak też stosowania w praktyce parafialnej i dekanalnej przepisów prawa kanonicznego. Protokoły te łatwiej można znaleźć w archiwach diecezjalnych niż w archiwum dekanalnym.

Archiwum parafialne znajduje się w każdej parafii. Stan ich jest różny. Różnią się one między sobą liczbą i gatunkiem archiwaliów oraz sposobem ich organizowania i pielęgnowania. Jest rzeczą oczywistą, że parafialne zasoby archiwalne są tym większe i ciekawsze, im starsza jest dana parafia. Słynnymi pozycjami w archiwaliach parafialnych są przede wszystkim księgi metrykalne: ochrzczonych, zaślubionych i zmarłych. W archiwach parafialnych znajdujemy księgi bądź kartoteki dotyczące stanu wiernych, księgi zapowiedzi, księgi ogłoszeń parafialnych, księgi bierzmowanych, księgi protokołów badania przedślubnego narzeczonych, księgi protokołów powizytacyjnych, księgi nawróconych, kronikę parafialną, statuty synodów, dokumenty konsekracji kościoła, zarządzenia biskupów, pisma kurii diecezjalnej i władz świeckich. Wiele archiwaliów parafialnych uległo zniszczeniu podczas II wojny światowej. Niektóre z nich obecnie znajdują się w archiwach państwowych, a nowsze księgi metrykalne w urzędach stanu cywilnego.

Archiwa zakonne istnieją przy instytutach życia konsekrowanego. Mogą mieć charakter centralny lub partykularny. Pierwsze dotyczą całego instytutu, bądź jego prowincji, drugie zostały założone przy klasztorach. Zawierają one wiele dokumentów dotyczących życia i działalności poszczególnych zakonów. Dają też wyraz jak wyglądało stosowanie przepisów prawa zakonnego w dawnych czasach.

Jeżeli chodzi o archiwa państwowe, to prawie każde takie archiwum zawiera w większym lub mniejszym stopniu dokumenty i akta kościelne bądź dotyczące Kościoła partykularnego. Trafiały one do archiwów państwowych przy różnych okazjach, np. po zniesieniu diecezji, kolegiat, zakonów i klasztorów, w wyniku darowizn lub nabycia ich do kolekcjonerów prywatnych, w związku z rewindykacją, w ramach przejmowania z parafii urzędów stanu cywilnego. Dokumenty i akta kościelne licznie występują w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, które przechowuje archiwalia epoki przedrozbiorowej i porozbiorowej do 1918 roku. Można je spotkać w Archiwum Akt Nowych, które gromadzi archiwalia od 1918 roku, a także w wielu archiwach wojewódzkich.

I/ Zbiory dokumentów kościelnych

Dokumentem w ogólności nazywamy każdy zapis bez względu na jego postać, będący świadectwem jakiegoś faktu i zjawisk obiektywnej rzeczywistości lub przejawów myśli ludzkiej. W naukach historyczno-prawnych dokumentem jest pismo uwierzytelnione, sporządzone z zachowaniem przyjętych w danej epoce i miejscu form zewnętrznych i wewnętrznych, stwierdzające lub ustanawiające pewien stan prawny albo służące do wykonywania uprawnień. Dokument jest wiarygodnym świadectwem zaistnienia faktów, wywołujących skutki prawne; może ono spowodować powstanie, zmianę lub zagaśnięcie czyichś uprawnień lub zobowiązań.

Dokumenty kościelne są szczególnymi środkami przekazu historycznego. Informując nas o zdarzeniach prawnych, jednocześnie pozwalają na poznanie stanu prawnego w danej dziedzinie w czasach współczesnych bądź sytuacji Kościoła, jeżeli on był odbiorca dokumentów. Często też w sposób niejako uboczny dostarczają nam informacji o faktach i zdarzeniach, które umożliwiają szersze spojrzenie na współczesne życie społeczne.

Zbiory dokumentów dotyczących Kościoła w Polsce mają charakter zazwyczaj regionalny i partykularny; najczęściej bowiem dotyczą określonej decyzji, katedry, kapituły lub poszczególnych biskupów.

J/ Inne wydawnictwa źródłowe

Dokumenty i informacje źródłowe dotyczące Kościoła w Polsce znajdujemy także w różnych wydawnictwach źródłowych dotyczących Polski. Trzeba bowiem pamiętać, że dzieje Kościoła w Polsce i dawnego państwa polskiego wzajemnie się zazębiają; aż do XIII wieku historia Polski - jak twierdzą historyce - jest historią Kościoła.

Wśród wydawnictw źródłowych szczególne miejsce zajmują tzw. kodeksy dyplomatyczne. Są to wydawnictwa obejmujące dokumenty średniowieczne, które wyszły z określonej kancelarii lub odnoszą się do określonych zagadnień. Zazwyczaj mają one charakter terytorialny.

Do innych wydawnictw źródłowych zaliczyć można zbiory źródeł aktowych, narracyjnych i prawnych.

Źródła aktowe to udokumentowana zachowanymi aktami działalność urzędów i instytucji państwowych, kościelnych i społecznych. Źródła narracyjne w sposób opisowy informują nas o faktach historycznych; są to kroniki, roczniki, biografie itp., będące odbiciem świadomości bądź tendencji ich autora. Źródła prawne to wszelkiego rodzaju pomniki prawa polskiego.

2. Najstarsze pomniki literatury kanonistycznej

Polska bardzo wcześnie, bo z chwilą przyjęcia chrześcijaństwa przez Mieszka I, znalazła się w zasięgu oddziaływania prawa kanonicznego Kościoła powszechnego. Duchowni, którzy mieli swój udział w budowaniu i organizowaniu młodego państwa polskiego, uwzględniali ducha prawa kanonicznego, propagowali jego instytucje. Dzięki duchownym do środowiska polskiego zaczęły przenikać nie tylko prawdy wiary chrześcijańskiej, ale także wypracowane w kościelnych ośrodkach naukowych na Zachodzie, pojęcia sprawiedliwości, prawa, władzy państwowej i kościelnej, praw i obowiązków chrześcijańskich i obywatelskich. Dzięki nim zaczęły się tworzyć lokalne tradycje i zwyczaje o charakterze chrześcijańskim.

Prawo kanoniczne, powoli zastępując plemienne prawo zwyczajowe, niezgodne z zasadami chrześcijańskimi, dostarczała chrześcijanom polskim normy postępowania nie tylko w życiu publicznym, ale i codziennym. Nawet sam Bolesław Chrobry posługiwał się księgami przepisów kościelnych, szukając w nich zasad życia chrześcijańskiego i sposobu zadośćuczynienia za popełnione wykroczenia. Wiemy o tym z relacji biskupa niemieckiego Thietmara (975-1018), znajdującej się w jego Kronice. W związku z tą relacją istnieją domysły, że w XI wieku znany był w Polsce Dekret Burcharda z Wormacji, zbiór powszechnego prawa kanonicznego powstały przed rokiem 1025, dobrze znany w wielu krajach zachodnich przed ukazaniem się Dekretu Gracjana.

Wymownym jest fakt, że już na początku XII wieku, prawdopodobnie dzięki pośrednictwu legata papieskiego Galona z Bauvais, późniejszego biskupa Paryża, znany był w Polsce zbiór prawa kanonicznego zwany Collectio trium partium (Tripartita), przypisywany Iwonowi, biskupowi z Chartes. Rękopisy tego zbioru zachowały się w bibliotekach kapitulnych w Krakowie i Gnieźnie, w dwóch najważniejszych ośrodkach działalności kościelnej w Polsce średniowiecznej. W najstarszym spisie księgozbioru kapituły krakowskiej, sporządzonym w 1110 roku z okazji obejmowania rządów przez biskupa Maura, zostało wymienionych kilka pozycji prawniczych, a mianowicie Capitulare, której to nazwy bibliotekarz użył na określenie rękopisu wspomnianej Collectio trium partium oraz niezidentyfikowane bliżej Leges Longobardorum i Leges longobardicae. Należy przypuszczać, że legaci papiescy, którzy kontaktowali się z episkopatem polskim począwszy od XI wieku, a zwłaszcza od wieku XII, pozostawiali w Polsce zbiory prawa kanonicznego rozpowszechnione w innych krajach. Co zapewne przyczyniało się w zdecydowanym stopniu do poznawania prawa kanonicznego i wprowadzania go w życie Kościoła w Polsce.

Do najstarszych rękopisów polskich o treści teologiczno-kanonicznej należy Excerpta ex theologia canonico, skompilowane przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba ze Żnina (zm.1148). Rękopis ten przed II wojna światowa znajdować się miał w archiwum kapitulnym w Gnieźnie.

Już w drugiej połowie XII wieku duchownym polskim znany był Dekret Gracjana. Wynika to ze sformułowań występujących w statucie łęczyckim z 1180 r. Spis biblioteki biskupa krakowskiego Iwona z Odrowąża (1218-1229), zachowany w archiwum kapituły krakowskiej, dowodzi, że w Krakowie na początku XIII wieku znany był komentarz do Dekretu Gracjana. Prawdopodobnie był nim, przechowywany dotąd w Krakowie, rękopis summy do Dekretu, którą sporządził Joannes Faventinus w XII wieku.

Ważnym pomnikiem średniowiecznej literatury kanonistycznejw Polsce jest słynny rękopis MS 89, który znalazł się w krakowskiej bibliotece kapitulnej przez rokiem 1252, o czym świadczy sporządzona na nim adnotacja inwentaryzatora. Rękopis ten zawiera dwa dzieła kanonistyczne: dzieło Bernarda z Pawii, zwane Compilatio prima, z końca XII wieku oraz prymitywny zbiór dekretałów papieskich, powstały na terenie Italii pod koniec XII wieku, nazywany od miejsca przechowywania Collectio Cracoviensis. Ponadto w rękopisie znalazły się trzy dzieła prawnicze o charakterze romanistycznym, jako że i z takich dzieł korzystali kanoniści średniowieczni.

Począwszy od XIII wieku liczba zbiorów i opracowań prawa kanonicznego w polskich bibliotekach kapitulnych stale wzrastała. Przywozili je do kraju zazwyczaj absolwenci zagranicznych wydziałów prawa. Andrzej, kantor płockiej kapituły katedralnej w 1354 r. ofiarował katedrze osiem rękopisów prawniczych, w tym siedem dotyczących prawa kanonicznego. Z czasem zbiory prawa i opracowania prawnicze przepisywano. Wiemy, że na polecenie oficjała wrocławskiego w 1328 r. został skopiowany rękopis Klementyn (zbioru Klemensa V). Zapotrzebowanie na księgi prawnicze w średniowieczu było bardzo duże. Jeszcze dziś w bibliotekach polskich można doliczyć się pięćdziesięciu inkunabułów Dekretu Gracjana. Księgi prawnicze w kościelnych księgozbiorach średniowiecznych zajmowały się na ogół drugie miejsce po księgach liturgicznych. One to miały priorytetowe znaczenie dla rozwoju prawa kanonicznego w Polsce.

3. Kanonistyczne ośrodki dydaktyczno-naukowe

Omawiając historię prawa kanonicznego w Polsce i jego kształtowanie się oraz rozwój należy również omówić kanonistyczne ośrodki dydaktyczno-naukowe, które miały wpływ na proces nauczania prawa kanonicznego w Polsce. Był on realizowany w szkołach katedralnych, uniwersytetach zagranicznych, na Uniwersytecie Krakowskim i innych uczelniach polskich.

A/ Szkoły katedralne, kolegiackie i klasztorne

W Polsce średniowiecznej szkoły katedralne, kolegiackie i klasztorne, podobnie jak to było na Zachodzie, miały decydujące znaczenie w nauczaniu prawa kanonicznego. One to przede wszystkim kształciły ówczesnych duchownych. W Krakowie szkoła katedralna istniała przed rokiem 1090, za biskupa Mateusza (1144-1166) funkcjonowała już regularnie. Także w Gnieźnie, gdzie legat Gwidon zostawił w 1103 r. rękopis Tripartity, istniała szkoła katedralna. Podobnie szkoły istniały w Płocku (była czynna w roku 1148), we Wrocławiu (pierwsza wzmianka o niej pochodzi z roku 1212).

Przyjmuje się, że w krakowskiej szkole katedralnej wykłady z prawa kanonicznego wprowadził biskup Wincenty Kadłubek (ok. 1150-1223). W niektórych szkołach katedralnych byli nawet specjalni profesorowie prawa. Do takich należeli: Salomon (zm. ok. 1265 r., iuris professor, archidiakon sandomierski i prawdopodobnie krakowski, związany ze szkołą kolegiaty sandomierskiej lub katedralnej na Wawelu), Ugerus Buzzacarinus, sprowadzony do Polski z Padwy, wykładający prawo w krakowskiej szkole katedralnej, Andrzej - kanonik gnieźnieński, wymieniany z licencjatem prawa kanonicznego w breve Jana XXII z dnia 8 stycznia 1317 roku.

Pod koniec XII wieku powstawały również w Polsce szkoły przy kościołach kolegiackich, a prawie wszystkie klasztory w Polsce poza dominikanami i franciszkanami, posiadały własne szkoły. Na ich czele postawić należy szkołę założoną w Tyńcu przez opata Arona, późniejszego biskupa krakowskiego (1046-1059). Szkoła ta cieszyła się w swoim czasie wielką sławą.

Warto zaznaczyć, że chociaż organizacja wewnętrzna szkół w Polsce wzorowana była całkowicie na szkołach prowadzonych na Zachodzie, to jednak poziom nauczania w polskich był o wiele niższy.

W XIII wieku wprowadzono w Polsce nowy rodzaj szkół - szkoły gramatykalne (nazywane później parafialnymi). Od czasu ich wprowadzenia wytworzyła się pewna hierarchia, w której szkoła katedralna nabrała częściowo charakteru szkoły wyższej. Nauka w ówczesnych szkołach polegała przede wszystkim na wyuczeniu się tzw. siedmiu sztuk wyzwolonych, mających za sobą wielowiekowa tradycję, sięgającą Imperium Rzymskiego. Najważniejsza była gramatyka (fundament pozostałych umiejętności), retoryka (sztuka notarialna, gdzie zwracano uwagę na pisanie listów, dokumentów i protokołów, w skład retoryki wchodził także wykład gotowych zasad prawa), dialektyka (czyli logika), filozofia, teologia i prawo kanoniczne.

Jeżeli chodzi o zakres kształcenia teologicznego, w tym również nauki prawa kanonicznego, niewiele mamy wiadomości pewnych. Nie zachowały się bowiem żadne programy studiów w polskich szkołach tego okresu. Pewne wyobrażenie w zakresie studiów daje nam inwentarz używanych dzieł lub spisy biblioteczne. Otóż na ich podstawie wiemy, że w krakowskiej szkole katedralnej używano Capitulare, czyli zbiór Iwona z Chartes (†1116) zatytułowany Collectio trium partium, zresztą do dziś zachowany jako rękopis w krakowskiej bibliotece kapitulnej. Używano także Dekretu Gracjana oraz wiele innych dzieł nowych, aktualnych w XII wieku. Wiemy także, że Iwon Odrowąż przywiózł do Polski z Włoch (do dziś zachowany w bibliotece kapituły krakowskiej) zbiór prawny Bernarda z Pawii Compilatio prima pochodzący z końca XII wieku oraz prymitywny zbiór późniejszych dekretałów papieskich.

Zachowane w bibliotece kapitulnej krakowskiej rękopisy kanonistyczne z XII i XIII wieku są dowodem na to, że w Polsce wcześnie korzystano ze zbiorów powszechnego prawa kanonicznego. Podobne zapewne zbiory posiadały biblioteki kapitulne czy katedralne w Płocku, Poznaniu, Gnieźnie, a także klasztorna w Tyńcu.

Niewątpliwie znane były w Polsce również Compilatio secunda i Compilatio tertia i quarta oraz kanony sobory Laterańskiego IV z 1215 roku. Poza zbiorami prawa powszechnego wcześnie pojawiły się w bibliotekach polskich dzieła wybitnych kanonistów, min. Bartłomieja z Brescii, Tankreda, Godfryda z Trado, Jana Mnicha, Jana Andrzejowego i wielu innych. Prace owych kanonistów wywierały w owych czasach silny wpływ na rozwój prawa kanonicznego w Polsce, jak i na kanonistykę polską.

Druga połowę XII wieku cechują u nas ożywione stosunki z Kurią rzymską, co owocowało licznymi legacjami Stolicy Apostolskiej do Polski, a także poselstwa polskie do Rzymu, co miało także duże znaczenie dla szkolnictwa katedralnego, zakonnego i kapitulnego. Te okoliczności spowodowały, że wielu Polaków udawało się wówczas za granicę na studia prawa kanonicznego do Bolonii, Padwy, rzadziej do Paryża. Oni to wracając ze studiów przywozili księgi o treści kanonistycznej dla siebie i swoich biskupów, a następnie przeszczepiali na teren Polski pojęcia i normy powszechnego prawa kanonicznego.

Z początkiem XIII wieku integralną częścią nauki w szkołach kościelnych była propedeutyka prawa kanonicznego i wykład ustawodawstwa synodalnego. Wiemy także, że studiowano w Polsce Dekretały Grzegorza IX, Dekretały Bonifacego VIII oraz Klemensa V. Mimo, że wiek XIII w polityce był okresem upadku i klęsk Polski, to jej aktywność kulturalna (Śląska, Krakowa, a także Wielkopolski) nieb upadła lecz rozwijała się i rozszerzała swoje związki z cywilizacją zachodnioeuropejską. Bezpośrednio na życie i stosunki prawne w kraju oddziaływali w dużej mierze kanoniści, biorąc czynny udział w walce Kościoła o immunitety, przełamanie dawnego prawa książęcego i przebudowę stosunków prawno-gospodarczych. Należy także zauważyć, że działalność polskich prawników przejawiała się głównie w formułowaniu statutów synodalnych i kapitulnych oraz w redagowaniu dokumentów wychodzących z kancelarii biskupich i książęcych. Wśród nich warto wymienić: Jakuba ze Żnina († 1149), Marcin Polak († 1278), Jan Andrzejowy (1270-1348), Stefan Polak, Wawrzyniec Polak, Jakub z Kurdwanowa. Niektórzy z nich pracowali w Kurii Rzymskiej, byli audytorami Roty Rzymskiej.

W wieku XIV szkoły katedralne otoczono większa troską i opieką, tak było do czasu powołania Uniwersytetu Krakowskiego (1364 r), aczkolwiek i po jego powołaniu przez Kazimierza Wielkiego. W szkołach katedralnych uczono przede wszystkim kandydatów do kapłaństwa, którzy uczyli się: teologii, Pisma świętego, dialektyki z filozofią i prawa kanonicznego.

Wprowadzenie w XVI wieku właściwych seminariów duchownych - zgodnie z poleceniem Sobory Trydenckiego - i powstanie kolegiów jezuickich, później także pijarskich, przyczyniło się do upadku pierwotnych szkół teologicznych i katedralnych, stąd w XVII wieku niewiele z nich w Polsce istniało. Szkoły katedralne, o ile nie zostały przekształcone w seminaria duchowne, spadły do rangi szkół gramatykalnych, czyli parafialnych. To samo można powiedzieć o szkołach kolegiackich. Zaś szkoły klasztorne stały się jedynie wewnętrznymi szkołami zakonnymi.

B/ Uniwersytety zagraniczne

Jednym z ważniejszych czynników kształtowania się kultury prawnej w Polsce średniowiecznej były częste wyjazdy Polaków na zagraniczne studia kanonistyczne, głównie do północnej Italii, do Bolonii i Padwy. Uniwersytety te wywarły duży wpływ na znajomość prawa kanonicznego w Polsce i na kanonistykę polską. Nazwiska polskie w rejestrach uniwersytetu bolońskiego pojawiają się już od połowy XII wieku. Prawnicy polscy stanowili na nim prężne środowisko, czego wyrazem było utworzenie tam około 1257 roku kolonii polskiej oraz aktywny udział Polaków w życiu społeczności uniwersyteckiej. Wielu Polaków przybyłych na studia obierano rektorami uniwersytetu bolońskiego. Kontakty z uniwersytetami włoskimi nie ustawały po utworzeniu Uniwersytetu Krakowskiego. Wielu słynnych Polaków różnych czasów zawdzięcza swoje wykształcenie włoskim wydziałom prawa kanonicznego, między innymi Mikołaj Kopernik, który doktorem dekretów został promowany w Ferrarze z 1503 roku, Stanisław Hozjusz, który doktorat obojga praw uzyskał w Bolonii z 1534 roku.

C/ Uniwersytet Krakowski

Wkład w historię prawa kanonicznego i jej rozwój posiada Uniwersytet Krakowski. On to nadał prawu kanonicznemu wysoką rangę i przyczynił się, że prawo kanoniczne nabrało wielkiego znaczenie. W akcie fundacyjnym uniwersytetu z dnia 12 maja 1364 r. wydział prawa, w porównaniu z innymi wydziałami, tj. sztuk wyzwolonych i medycyny, został uprzywilejowany. Kazimierz Wielki ustanowił bowiem, wzorując się na uniwersytecie w Bolonii, pięć katedr prawa rzymskiego oraz trzy katedry prawa kanonicznego: pierwsza poświęcona była Dekretowi Gracjana, druga - Dekretałom Grzegorza IX, trzecia zaś - Zbiorowi Bonifacego VIII i Klemensa V. Na przewidzianych jedenastu profesorów uczelni, aż ośmiu miało kierować katedrami prawniczymi.

Pierwszymi profesorami prawa kanonicznego byli: Wilhelm z Horburga, który później przeniósł się na uniwersytet w Pradze, Jan Grot (młodszy) i Maciej Rogala z Kwaszenina. Ćwiczenia praktyczne ze scholarami prawa miał prowadzić oficjał biskupi Świesław Bogorya, a także: Mikołaj Gorzkowski (oficjał krakowski, dziekan wydziału prawa i członek komisji powołanej do opracowania pierwszego statuty uczelni), Mikołaj Wigandi. Wszyscy wymienieni profesorowie byli członkami kapituły krakowskiej i absolwentami włoskich wydziałów prawa (Bolonia i Padwa). P

W roku 1397 papież Bonifacy IX zezwolił na otwarcie na uniwersytecie wydziału teologicznego. W akcie odnowienia uniwersytetu z 26 lipca 1400 r. król Władysław Jagiełło zapowiedział utworzenie wydziałów prawa kanonicznego i prawa rzymskiego. Mimo tych planów otwarto jedynie wydział prawa kanonicznego, a prawa rzymskiego nauczano na tym wydziale. Dopiero w roku 1533, staraniem biskupa Piotra Tomickiego, utworzono pierwszą katedrę prawa rzymskiego. Z czasem liczba katedr prawa kanonicznego zwiększyła się. Do najwybitniejszych profesorów prawa kanonicznego na Uniwersytecie Krakowskim tego okresu należeli: Stanisław ze Skarbiemierza (pierwszy rektor odnowionego uniwersytetu), Paweł Włodkowic, Jakub Zaborowski, Jan z Lgoty, Mikołaj z Błonia, Dersław z Borzynowa, Tomasz Strzempiński, Andrzej Góra z Mokołajowa.

W wieku XVI profesorów prawa kanonicznego było najprawdopodobniej czterech, a zapotrzebowanie na naukę prawa kanonicznego było wielkie, bowiem wynikało z zapotrzebowania Kościoła na wykwalifikowanych prawników. Tendencja ta nasiliła się szczególnie po Soborze Trydenckim, który położył nacisk na nauczanie prawa kanonicznego, zarówno w seminariach duchownych, jak i na uniwersytetach. Ranga naukowa uniwersytetu w XVI wieku zaczęła maleć, a w wieku XVII podupadła. Wydział prawa należał do tych, które najszybciej odrodziły się. Odrodzenie to na wydziale prawa widoczne było już w XVII wieku.

W 1580 r. weszły w życie nowe statuty wydziału prawa, które miały podnieść poziom nauczania. Przewidywały one siedem katedr: reguł prawa, instytucji prawa kanonicznego, przypadków sumienia, świętych kanonów, procesu prawa kościelnego, starych praw oraz prawa rzymskiego. Zasad prawa kanonicznego i cywilnego uczono w katedrze reguł prawa. W katedrze instytucji prawa omawiano postanowienia synodów prowincjonalnych i diecezjalnych. Traktatami kanonistycznymi dotyczącymi zasad prawnych stosowanych w administrowaniu sakramentem pokuty zajmowano się w katedrze przypadków sumienia (casuum conscientiae). Wspomniane katedry przewidywał statut uniwersytetu z roku 1735.

Zajęcia dydaktyczne na krakowskim wydziale prawa kanonicznego, podobnie jak i na wydziałach zagranicznych, były trojakiego rodzaju: obejmowały one wykłady (lectiones), ćwiczenia (exercitia seu repetitiones) i dysputy (disputationes). Pierwsze dawały studiującym ogólną wiedzę kanonistyczną, drugie miały na celu utrwalenie wyłożonego materiału prawnego, trzecie zaś uczyły praktycznego stosowania zdobytej wiedzy. Trójcyklicznym studiom odpowiadały potrójne stopnie akademickie: bakalaureat, licencjat i doktorat.

Nauka prawa kanonicznego na uniwersytecie zawsze była ważnym czynnikiem formacji przynajmniej profesjonalnej, na którą zapotrzebowanie zawsze było wielkie. Znaczenie formacji kanonistycznej w życiu Kościoła dobrze rozumieli biskupi polscy, którzy na synodach prowincjonalnych domagali się, aby na Uniwersytecie Krakowskim lepiej wykładano prawo, zobowiązując się jednocześnie do osobnych danin na rzecz tej uczelni.

W XVIII wieku katedry kanonistyczne kształcić miały prawników przygotowanych głównie do praktycznej działalności w sądownictwie kościelnym. Większą uwagę zwracano także na obowiązujące prawo państwowe i polskie prawo synodalne, gdyż zapotrzebowanie było na absolwentów przygotowanych do pracy w aparacie państwowym. W ostatnim dziesięcioleciu XVIII wieku nastąpiło odrodzenie uniwersytetu i jej wydziału prawa, Reformy przeprowadziła Komisja Edukacji Narodowej przy udziale Hugo Kołłątaja. Z dniem 28 kwietnia 1780 r. uniwersytet stał się uczelnia państwową, nazywaną: Szkołą Główną Koronną. W zreformowanej uczelni usankcjonowały się cztery kolegia: teologiczne, prawne, fizyczne i lekarskie, na czele których stanęli prezesi. Na mocy zarządzenia Komisji Edukacji Narodowej z 1783 r. w uczelniach uniwersyteckich wprowadzono podział na dwa kolegia, czyli wydziały: fizyczne i moralne. Nauczanie prawa kanonicznego odbywało się w ramach kolegium moralnego. Kolegium moralne składało się z trzech szkół: teologicznej, prawnej i literatury. Szkoła prawa obejmowała pięć katedr: prawa natury i ekonomii politycznej, prawa rzymskiego, prawa kanonicznego, kościelnej procedury sądowej i prawa krajowego.

Po trzecim zaborze Polski Kraków znalazł się w zaborze austriackim i Akademia Krakowska została poddana ścisłemu nadzorowi władz zaborczych. One to spowodowały, że na Uniwersytecie, począwszy od roku 1803/04, przywrócono cztery wydziały, w tym wydział prawa, na którym prawo kanoniczne często wykładali profesorowie świeccy, nierzadko w duchu józefińskim. Sytuacja uległa zmianie w roku 1809, gdzie na wydziale prawa istniało sześć katedr, w tym, samodzielną katedrę prawa kościelnego. Jednak w roku 1811 zmniejszono katedry do czterech. Kanonistykę połączono wtedy z prawem rzymskim, tworząc tym samym katedrę prawa rzymskiego i kanonicznego.

Nauka na wydziale prawa trwała cztery lata, w ciągu których należało zaliczyć szereg obowiązkowych przedmiotów: rok I i II poświęcony był naukom historyczno-prawnym, na roku III i IV odbywały się wykłady z prawa rzymskiego, kościelnego, prawa niemieckiego, austriackiego i jego historii oraz z zakresu filozofii. Na wydziale prawa kształcono prawników przede wszystkim na potrzeby służby państwowej i pod kątem tych potrzeb organizowano katedry. Począwszy od drugiej połowy XIX wieku nauka prawa kanonicznego osiągnęła tu wysoki poziom. Prawo kanoniczne dla celów duszpasterskich wykładano na wydziale teologicznym. Na przestrzeni tych lat prawo kanoniczne wykładali: Kazimierz Jarmundowicz, Stanisław Mamczyński, Wojciech Miciński, Sebastian Czochron, Stanisław Minocki, ks. Walerian Bogdanowicz, Feliks Słotwiński, Ignacy Hammer, Udalryk Heyzmonn, Władysław Abraham, Bolesław Ulanowski, Józef Brzeźiński, Adam Vetulani (od roku 1928).

W okresie okupacji hitlerowskiej (1939-1945) Uniwersytet działał w podziemiu. Wykłady z prawa kanonicznego prowadził ks. Jan Krzemieniecki z wydziału teologicznego.

Po zakończeniu wojny od roku 1948 obowiązki kierownika katedry prawa kanonicznego podjął Adam Vetulani, byłe też kierownikiem katedry historii państwa i prawa polskiego. Od tego samego roku na Uniwersytet przyszedł Tadeusz Silnicki z Uniwersytetu Poznańskiego, wybitny znawca i badacz dziejów Kościoła w średniowiecznej Polsce. Władze komunistyczne w tym czasie zlikwidowały wszystkie katedry prawa kanonicznego na wszystkich państwowych wydziałach prawa w Polsce z wyjątkiem Krakowa. Pracę na wydziale podjął także Jakub Sawicki oraz Wojciech Bartel od roku 1992 kierownikiem katedry historii prawa kościelnego jest Wacław Uraszczak.

D/ Inne uczelnie

Ośrodkami nauki kanonistycznej, o mniejszym znaczeniu niż Uniwersytet Krakowski, były pozostałe uczelnie wyższe powstałe na ziemiach polskich, a mianowicie:

• Akademia Lubrańskiego w Poznaniu, założona w 1519 r., funkcjonująca pod nadzorem Uniwersytetu Krakowskiego, posiadająca wydział prawa od ok. 1523, zniesiona w roku 1780.

• Collegium Hisianum, erygowane przez biskupa warmińskiego Stanisława Hozjusza w 1565 r. w Braniewie, prowadzone przez jezuitów do 1780 r., którego kontynuacją było Gymnasium Academicus (1781-1818), Lyceum Hosianum (1818-1912), wreszcie Akademia Braniewska (1912-1945).

• Uniwersytet Wileński, założony w 1578 r., z inicjatywy biskupa wileńskiego Waleriana Protasewicza, którego fundację zatwierdzili król Stefan Batory i papież Grzegorz XII.

• Akademia Zamojska, otwarta w 1595 r. w Zamościu, dzięki fundacji kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamojskiego w 1661 r., posiadająca od początku wydział prawa, a od 1648 r. - wydział teologii, zniesiona przez rząd austriacki w 1784 r.

• Uniwersytet Lwowski, którego utworzenie pozostaje w związku z przywilejem nadanym przez Jana Kazimierza w 1661 r.; faktycznie uczelnia ta została otwarta w 1759 r., mając cztery wydziały: teologii, filozofii, obojga praw i medycyny.

• Uniwersytet Wrocławski, wywodzący się z kolegium w Nysie (1624), następnie przeniesionego do Wrocławia (1641), któremu prawa uniwersyteckie nadał cesarz Leopold I w 1702 r.; struktura uczelni prowadzonej przez jezuitów, przewidywała cztery wydziały: teologii, filozofii, prawa i medycyny.

• Akademia Duchowa w Wilnie, powstała jako kontynuacja wydziału teologicznego zamkniętego w 1832 r. Uniwersytetu Wileńskiego, przeniesiona w 1842 r. do Petersburga.

• Akademia Duchowna w Petersburgu, przeniesiona z Wilna w 1842 r., której car Mikołaj I nadał tytuł Cesarskiej Rzymskokatolickiej Akademii Kościelnej; istniała do 1918 r.

• Ostatni rektor Akademii Duchownej w Petersburskiej, ks. Idzi Radziszewski, w 1918 r. założył Katolicki Uniwersytet Lubelski, na którym powołano wydział prawa kanonicznego. Uniwersytet ten, kanonicznie zatwierdzony przez Stolicę Apostolską w dniu 25 lipca 1920 r., cieszący się pełnymi prawami państwowymi szkół akademickich od roku 1938, położył duże zasługi dla rozwoju kanonistyki polskiej w okresie zarówno międzywojennym, jak i po drugiej wojnie światowej. Od 1983 r. wydział prawa kanonicznego KUL w szerokim zakresie zajmuje się także polskim system prawa, gdzie funkcjonuje wydział prawa, administracji i prawa kanonicznego.

• Swój wkład w rozwój nauki prawa kanonicznego w Polsce ma także ośrodek warszawski. Pierwszą uczelnią Warszawy, w której uczono prawa kanonicznego na wzór akademicki, było kolegium prawne, założone w 1807 r., przekształcone w roku następnym na mocy dekretu Fryderyka Augusta w Szkołę Prawa. Szkoła ta w 1816 r. została wcielona do nowo utworzonego Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego. Na mocy breve Apostolicae sollicitudinis Piusa VII z dnia 3 października 1818 r. na wydziale teologicznym tegoż Uniwersytetu wolno było nadawać stopnie naukowe doktora teologii i prawa kanonicznego. W 1825 r. fakultet teologiczny Uniwersytetu Warszawskiego został przeniesiony przez arcybiskupa W. Skarszewskiego do Seminarium Głównego w Warszawie, które ukazem carskim z dnia 4 (16) października 1835 r. zostało przekształcone w Rzymskokatolicką Akademię Duchowną w Warszawie. Prawo tej uczelni - jako kontynuatorki wydziału teologicznego zniesionego w 1832 r. Uniwersytetu Warszawskiego - do nadawania stopni naukowych doktora teologii i prawa kanonicznego potwierdził Grzegorz XVI breve z dnia 15 czerwca 1837 r. Uczelnia ta przetrwała do 1867 r., kiedy to jej alumnów odesłano do Akademii Duchowej w Petersburgu. W latach 1862-1869 istniała w Warszawie Szkoła Główna. Nie miała ona fakultetu teologicznego, jednakże na wydziale prawa i administracji wykładano prawo kanoniczne. W 1915 r. wznowił swoją działalność Uniwersytet Warszawski jako uczelnia polska. Wydział teologiczny tej uczelni zaczął funkcjonować w semestrze letnim roku akademickiego 1917/1918. W wolnej Polsce wydział teologii katolickiej Uniwersytetu Warszawskiego (kanoniczne ustanowiony przez Stolicę Apostolską 4 kwietnia 1920 r.) w działalność swoją prowadził w trzech sekcjach: teologicznej, prawa kanonicznego i filozofii chrześcijańskiej. Wydział miał prawo nadawania stopni doktorskich z teologii, prawa kanonicznego i filozofii chrześcijańskiej.

• W okresie międzywojennym prawo kanoniczne było wykładane również na wydziałach teologicznych uniwersytetów w Krakowie, Lwowie i Wilnie. Prawo to wykładano również na uniwersyteckich wydziałach prawa. W roku akademickim 1954/55 przestały funkcjonować wydziały teologiczne na uniwersytetach w Warszawie i Krakowie. Wcześniej - w 1948 r. - zniesione zostały katedry prawa kościelnego na wydziałach prawa uniwersytetów państwowych.

• W listopadzie 1954 r. rozpoczęła swoja działalność Akademia Teologii Katolickiej w Warszawie, dysponując trzema wydziałami: teologicznym, prawa kanonicznego i filozofii chrześcijańskiej. Wydział prawa kanonicznego tej uczelni stał się z czasem - obok wydziału prawa kanonicznego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego - ważnym ośrodkiem kanonistyki polskiej. Po przekształceniu decyzją sejmu z dnia 3 września 1999 r. Akademii Teologii Katolickiej w Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego tak samo działa wydział prawa kanonicznego obok wydziału prawa, czyli istnieją dwa osobne wydziały poświęcone nauce prawa.

• Katedry prawa kanonicznego znalazły się także w nowych ośrodkach teologicznych: w Akademickim Studium Teologii Katolickiej w Warszawie, powołanym w 1962 r. oraz na Papieskich Wydziałach Teologicznych w Krakowie, Wrocławiu i Poznaniu, utworzonych w 1974 roku.

• Naukę prawa kanonicznego przeważnie pod kątem potrzeb duszpasterskich - jak już wspomniano - prowadzono także w seminariach duchownych, które w Polsce zakładano zgodnie z postanowieniem Soboru Trydenckiego. Pierwsze seminarium duchowne w Polsce erygował biskup warmiński Stanisław Hozjusz w Braniewie przy kolegium jezuickim. Początkowo prawo kanoniczne nie we wszystkich seminariach stanowiło osobny przedmiot nauczania; często wykładano je razem z teologią moralną i historią Kościoła. Dzisiaj prawo to we wszystkich seminariach duchownych należy do przedmiotów zasadniczych. Seminaryjni wykładowcy prawa kanonicznego niejednokrotnie zasilali i zasilają kadrę dydaktyczno-naukową na wydziałach prawa kanonicznego.

4. Kanonistyczna działalność naukowa

A/ Prace kanonistów dawniejszych

Polscy absolwenci wydziałów kanonistycznych w średniowieczu odgrywali poważną rolę w życiu publicznym kraju. Obejmowali oni stanowiska kapitulne, w otoczeniu biskupim, w administracji kościelnej, w sądownictwie kościelnym, w szkolnictwie, a także stanowiska dworskie. Stanowiska zarówno kościelne, jak i książęce wymagały umiejętności spełniania funkcji kancelaryjnych i redagowania dokumentów prawnych. Kanoniści nierzadko zabierali głos na synodach i innych zjazdach duchowieństwa. Biskupi korzystali z ich usług przy załatwianiu trudniejszych spraw. Kanoniści podobnie jak i teologowie, pisali kazania na użytek duszpasterski. To wszystko świadczyło, że prawo kanoniczne rozwijało się i było dyscyplina prężną, tworząca swoja własną historię poprzez działania i prace kanonistów.

Twórczość kanonistów średniowiecznych w mniejszym stopniu przejawiała się w pracach naukowych. Nie oznacza to jednak, że kanonistyka polska w średniowieczu nie może poszczycić się czynnymi pod względem naukowym kanonistami rodzimego pochodzenia.

Aspektu kanonistycznego możemy dopatrzyć się już w dziele Cronica Polonorum Wincentego zwanego Kadłubkiem (ok. 1150-1223), przypuszczalnego nauczyciela prawa w sandomierskiej szkole kolegiackiej, późniejszego biskupa krakowskiego (1208-1218). Znajomość prawa wyraźnie przebija z kart tego dzieła, w którym opisane zostały dzieje Polski od czasów legendarnych do roku 1202. Prawo w rozumieniu Kadłubka jest gwarantem wolności słabszych i stróżem sprawiedliwości w życiu społecznym.

Do pierwszych polskich kanonistów pracujących naukowo należy Marcin Polak z Opawy (Martinus Polonus), urodzony ok. 1205-1208 r. w Sandomierzu, zm. 1279 r. Jest on autorem cenionego w średniowieczu dzieła pt. Margarita Decreti, zwanego też Tabula Decreti, Margarita Martiniana, Alphabetum Decreti, będącego streszczeniem o charakterze encyklopedycznym Dekretu Gracjana. Dzieło to było rozpowszechnione w wielu większych bibliotekach, było też wielokrotnie drukowane pod koniec wieku XV i później. Ponadto napisał pracę z zakresu historii powszechnej pt. Cronica summorum pontificum imperatorumque, kilkakrotnie później drukowanej, w której można znaleźć bezkrytycznie podane legendy dotyczące historii papiestwa.

W kanonistyce polskiej wymieniany jest także Stefan Polak (Stephanus Polonus), boloński magister dekretów, kanonik i archidiakon wrocławski, archidiakon opolski, kanonik krakowski, legat papieski na Polskę, Czechy i Austrię. Zmarł ok. 1275 roku. Opracował on dwie kwestie z zakresu prawa kanonicznego, znane na Zachodzie: o obowiązywalności zarządzeń wydanych przez legata papieskiego oraz o ważności elekcji cesarskiej dokonanej po śmierci Fryderyka II.

Godny jest wzmianki Wawrzyniec z Polski (Laurentis de Polonia), boloński doktor dekretów, dziekan kapituły wrocławskiej. Zmarł w 1301 roku. Był on autorem studenckiego podręcznika z zakresu prawa kanonicznego pod nazwą Memoriale Decreti, napisanego prawdopodobnie w czasie studiów w Bolonii (1286-1295), zatwierdzonego przez władze uniwersyteckie.

Przydomek Polonus bądź de Polonia nadawany wyżej wspomnianym kanonistom świadczy, że dzieła ich powstały poza Polską. Świadczy też, że współcześni zdawali sobie sprawę z ich polskiego pochodzenia.

Kanoniści polscy, absolwenci włoskich wydziałów prawa, wznieśli poważny wkład w dzieło kodyfikacji praw przeprowadzonej przez Kazimierza Wielkiego. Należy do nich w pierwszej kolejności Jarosław Bogoria Skotnicki (zm. 1376), wychowanek uniwersytetu bolońskiego, doktor dekretów, arcybiskup gnieźnieński (1342-1374). Był on współtwórcą tzw. statutów wielkopolskich, wydanych przez króla około 1357 r., a następnie statutów wydanych dla Małopolski na jednym ze zjazdów w Wiślicy. Pod jego kierownictwem na synodzie w Kaliszy w 1357 r. sporządzono zbiór prawa prowincjonalnego zwany Synodykiem Jarosława.

Do najbliższych współpracowników i doradców Kazimierza Wielkiego należeli też Janusz Suchywilk ze Strzelec (ok. 1310-1382), boloński doktor dekretów, późniejszy arcybiskup gnieźnieński (1374-1381) oraz Florian Mokrski (zm. 1380), padewski doktor dekretów, późniejszy biskup krakowski.

Doskonale zaprezentowali się od strony naukowej kanoniści zgrupowani przy wydziale prawa Uniwersytetu Krakowskiego w XV wieku:

• Piotr Wysz (zm. 1414), padewski doktor dekretów i doktor obojga praw, późniejszy biskup krakowski i poznański;

• Stanisław ze Skarbimierza (zm. 1431), praski doktor dekretów, pierwszy rektor odnowionego przez Władysława Jagiełłę Uniwersytetu Krakowskiego. Przypisuje się mu autorstwo pierwszego polskiego komentarza do Dekretałów Grzegorza IX. Napisał także kilka traktatów antyhusyckich. Zasłynął jako autor mów teologiczny, polityczno-moralnych i okolicznościowych, których pozostawił ponad pięćset. Największy rozgłos przyniosła mu mowa pt. Sermo de bello iusto et iniusto, w której jest zawarty pierwszy w literaturze światowej systematyczny wykład prawa wojny publicznej.

• Paweł Włodkowic z Brudzenia (Paulus Vladimiri), zm. 1434, doktor dekretów, studiował w Pradze i Padwie. Przeszedł do historii nauki polskiej jako współtwórca krakowskiej szkoły prawniczej i czołowy teoretyk - obok Stanisława ze Skarbimierza - nowoczesnego prawa międzynarodowego. Był to jeden z pierwszych ideologów godności człowieka, tolerancji oraz pokoju i sprawiedliwości między narodami. Napisał Traktat o symonii, który uznany jest za zaginiony. Znane tez jest jego wystąpienie na Soborze w Konstancji (1414-1418).

• Jan z Przypustu i Maciej z Raciąża, kanoniści z diecezji włocławskiej, którym przypisuje się napisanie trzech traktatów (a przynajmniej dwóch) poświęconym niektórym podstawowym prawom człowieka, m.in. do życia w pokoju, do zrzeszania się w celu obrony, do odpierania gwałtu.

• Jan Elgot (zm. 1452), Benedykt Hesse (zm. 1456), Tomasz Strzempiński (zm. 1460), Jakub Zaborowski (zm. 1449), Władysław Oporowski, Jakub z Szadka.

Jeszcze do połowy XVI wieku nauka prawa kanonicznego na Uniwersytecie Krakowskim miała swój wysoki poziom. Na wzmiankę zasługują następujący kanoniści:

• Mikołaj z Błonia (zm. po 1431 r.),

• Garsias Quadros (zm. 1518 r.),

• Dominik z Secemina (zm. 1519 r.),

• Stanisław Zaborowski (zm. ok. 1530 r.),

• Jan Jelonek z Tucholi (zm. ok. 1557 r.),

• Jan z Turobina (zm. 1575 r.).

Od połowy XVI wieku aktywność naukowa kanonistów zgrupowanych przy krakowskim wydziale prawa maleje. Po latach zastoju widzimy wysiłki do jej odrodzenia. Okres słabości politycznej kraju i lata rozbiorów nie sprzyjały trwałym wzlotom kanonistyki, jak zresztą i innych nauk. Pełniejsze jej odrodzenie nastąpiło w drugiej połowie XIX wieku, głównie w wyniku intensywnego zainteresowania się przez wielu znakomitych prawników polskich przeszłością prawa kanonicznego w Polsce.

Kanonistyka uprawiana w ośrodkach naukowych poza Krakowem, aczkolwiek nie osiągnęła poziomu, jakim cieszył się ośrodek krakowski, miała też pewne osiągnięcia, zwłaszcza w XIX wieku. Warto tutaj wymienić nazwiska niektórych kanonistów działających na ziemiach polskich poza Krakowem:

• Aaron Aleksander Olizarowski z Uniwersytetu Wileńskiego, zm. ok. 1659 r., doktor obojga praw;

• Benedykt de Soxo, zm. w 1658 r., jezuita z Hiszpanii, który opracował m. in. podręcznik prawa pt. Claves iuris academicis Vilnensibus... porrectae, wydany w Wilnie w 1648 r.;

• Maciej Miłuński, zm. w 1739 r., jezuita.

• Jakub Straszewski, zm. 1739 r., jezuita, który wydał podręcznik prawa kanonicznego pt. Iuris aliquid brevem notitiam iuris canonici continens, wydany w Wilnie w 1728 r.;

• Alojzy Cappelli (zm. 1838 r.), sprowadzony z Włoch, autor broszury O źródłach i zasadach prawa kanonicznego wydanej w Wilnie w 1815 r. oraz podręcznika Manuale iuris canonici wydanego także w Wilnie w 1819 r.

Przedstawicielami kanonistów Akademii Zamojskiej byli profesorowie: Benedykt Żelechowski (zm. 1658), Melchior Jan Kochnowski (zm. 1788).

Aktywniejszymi profesorami prawa kościelnego, wykładającymi na Uniwersytecie Lwowskim w drugiej połowie XIX wieku i na początku XX byli: Edward Rittner (zm. 1899), autor dwutomowego podręcznika uniwersyteckiego pt. Prawo kościelne katolickie, wydane we Lwowie 1878-79 r. i rozprawy Celibat w Polsce; Marcieli Paliwoda (zm. 1895 r.), ks. Błażej Jaszowski (zm. 1921 r.), ks. Stanisław Wysocki (zm. w 1917 r.).

Spośród kanonistów skupionych przy uczelniach warszawskich w XIX wieku godni są wzmianki: ks. Ksawery Szaniawski (zm. w 1830 r.), przetłumaczył on na język polski, a następnie na język łaciński Kodeks Cywilny Napoleona oraz ogłosił drukiem szereg artykułów z dziedziny prawa cywilnego i historii polskiego prawa kanonicznego; ks. Michał Nowodworski (zm. 1896 r.), późniejszy biskup płocki, który rozpoczął wydawanie tygodnika Przegląd Katolicki oraz począwszy od roku 1873 kierował wydaniem 21 tomów Encyklopedii Katolickiej; ks. Franciszek Ksawery Sotkiewicz (zm. 1901 r.), późniejszy biskup sandomierski, autor rozprawy pt. Oegzaminach konkursowych na beneficja parafialne.

Z Akademią Duchowną w Petersburgu związani byli: ks. Andrzej Retke (zm. 1907 r.), autor podręcznika prawa małżeńskiego De matrimonio tractatus iudicus secundum sacros canones et leges civiles in Imperio Rossico et Poloniae Regno vigentes ordine titulorum quorti libri Decretalium, wydanego w Warszawie w 1895 r.; ks. Aleksander Kakowski (zm. 1938, przybyły do Petersburga z seminarium warszawskiego, późniejszy arcybiskup warszawski (1913) i kardynał (1919), który opublikował szereg prac z zakresu prawa; ks. Bronisław Żongłłowicz (zm. 1944), ostatni profesor prawa kanonicznego w Akademii Duchowej w Petersburgu, późniejszy profesor KUL i Uniwersytetu Wileńskiego.

Profesorowie prawa kanonicznego w dawniejszych seminariach duchownych na ogół nie zajmowali się pracą naukową w szerszym zakresie. Dopiero od XIX wieku ich aktywność naukowa wzmaga się. Aktywniejszymi pod względem naukowym w XIX i na początku XX wieku byli m. in.: ks. Józef Pawlicki (zm. 1868), ks. Zenon Chodyński (zm. 1887), ks. Stanisław Chodyński (zm. 1919) - profesorowie i rektorzy włocławskiego seminarium duchownego; ks. Jan Chryzostom Janiszewski (zm. 1881) i ks. Edward Likowski (zm. 1915) - profesorowie i rektorzy seminarium poznańskiego; ks. Jan Nepomucen Opieliński (zm. 1935) i ks. Arkadiusz Lisiecki (zm. 1930) - profesorowie gnieźnieńskiego seminarium duchownego; ks. Józef Sebastian Pelczar (zm. 1924), późniejszy profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego i biskup przemyski i ks. Władysław Kochowski profesorowie seminarium przemyskiego; ks. Wilhelm Martens (zm. 1902) - profesor seminarium pelplińskiego; ks. Władysław Mysor (zm. 1943) - profesor seminarium tarnowskiego; ks. Jerzy Gautier (zm. 1941) - profesor seminarium warszawskiego.

Również na polskich ziemiach zachodnich i północnych, które po drugiej wojnie światowej wróciły do Polski, w XIX i w pierwszej połowie XX wieku nauka prawa kanonicznego miała odpowiednią rangę. Na wydziale teologicznym Uniwersytetu Wrocławskiego wyróżniali się: ks. Marcin Pełka (zm. 1828), autor podręcznika prawa kanonicznego pt. Iuris ecclesiastici analysis; ks. Hugo Laemmer (zm. 1918), autor także podręcznika prawa kanonicznego pt. Institutionen des katholischenKirchenrechts; ks. Franciszek Trieba (zm. 1942), autor wartościowego podręcznika prawa małżeńskiego.

Cała działalność naukowa i dydaktyczna, wszelkie prace powyżej wymienionych kanonistów dawniejszych przyczyniały się do rozwoju prawa kanonicznego w Polsce, pogłębiania jego znajomości oraz kształtowania życia religijnego, moralnego i duszpasterskiego Kościoła w Polsce zgodnie z prawem powszechnym.

B/ Zainteresowania przeszłością polskiego prawa kościelnego

Od połowy XVIII wieku prawnicy polscy, zarówno świeccy jak i kościelni, okazywali coraz większe zainteresowanie przeszłością prawa polskiego i polskiego prawa kościelnego. Jedni i drudzy widzieli wzajemne przenikanie się w przeszłości ustawodawstwa państwowego i kościelnego, jak również wpływ tychże ustawodawstw na formowanie się i integrację społeczeństwa polskiego.

Do pierwszych, którzy okazali szersze zainteresowanie przeszłością prawa polskiego, należy Józef Andrzej Załuski (1702-1774), mecenas nauki, biskup kijowski. Przy pomocy swego brata Andrzeja Stanisława Załuskiego, biskupa płockiego,łuckiego, chełmińskiego, wreszcie krakowskiego, założył w Warszawie w 1747 r. pierwszą w kraju bibliotekę publiczną, tzw. Bibliotekę Załuskich. Opracował też pierwszą bibliografię narodową pt. Magna Bibliotheca Polona universalis. Wspólnie z ks. Stanisławem Konarskim (1700-1773), pijarem, zasłużonym pedagogiem i publicystą, podjął myśl wydania drukiem pełnego zbioru ustaw polskich. Zbiór ten pod nazwą Volumina legum, zaczął się ukazywać od 1772 r.

Przeszłością prawa polskiego interesował się ks. Maciej Dominik Dogiel (1715-1760), pijar. Podjął się on opracowania sześciotomowego zbioru traktatów międzynarodowych zawartych przez Polskę. Zbiór otrzymał nazwę Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae. Zdążył ogłosić tom I w 1758 r. i tom V w 1579 r., tom IV wydali po jego śmierci pijarzy. Materiały do następnych tomów pozostawił w rękopisach.

Inny pijar, ks. Wincenty Skrzetuski (1745-1791), wydał w Warszawie w latach 1782-1784 dwutomowe dzieło pt. Prawa polityczne narodu polskiego.

W wieku XIX, głównie pod wpływem szkoły historycznej w prawoznawstwie obserwujemy w Polsce dalszy rozwój nauki historii prawa, w tym także prawa kościelnego. Polscy historycy prawa nie tylko gromadzili materiał prawny, który narastał z biegiem wieków, ale też stosując metodę historyczną, zastanawiali się nad genezą i rozwojem instytucji prawnych. Brak własnego państwa i obowiązywanie na ziemiach polskich obcych systemów prawnych sprzyjało zainteresowaniem przeszłością prawa polskiego i polskiego prawa kościelnego.

Pierwszym wybitnym przedstawicielem szkoły historycznoprawnej w środowisku krakowskim był Antoni Zygmunt Helcel (1808-1870). Jego wielką zasługą jest zapoczątkowanie wydawnictwa pod nazwą Starodawne prawa polskiego pomniki, t. I - 1856 r., tom II - 1870 r. Ogłosił też studium pt. Badania w przedmiocie historii dziesięcin kościelnych w Polsce.

Średniowiecznym ustawodawstwem Kościoła w Polsce zajmował się Udalryk Heyzmann (1835-1918), profesor prawa kościelnego na wydziale prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego. W Starodawnych prawa polskiego pomnikach opublikował teksty polskich statutów synodalnych. Ogłosił też wiele innych prac z zakresu prawa kanonicznego, w tym także podręcznik pr. Prawo kanoniczne.

Wybitnym historykiem prawa kanonicznego był Bolesław Ulanowski (1860-1919), profesor prawa kanonicznego i dawnego prawa polskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego. W swoich badaniach zwrócił uwagę na księgi sądów duchownych oraz akta kapituł katedralnych i kolegiackich. Opublikowany przez niego materiał źródłowy pozwala poznać nie tylko stan prawa kanonicznego w Polsce średniowiecznej, ale i życie społeczne, gospodarcze i kulturalne Polski. Bibliografia prac B. Ulanowskiego obejmuje ponad 160 pozycji.

Prawo kościelne na wydziale prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego wykładał Józef Brzeziński (1854-1932). Jako historyk prawa kościelnego szczególnie interesował się zagadnieniem stosunków między Kościołem i państwem w XVI wieku. Wynikiem tych zainteresowań były prace: O konkordatach Stolicy Apostolskiej z Polską w XVI wieku, Kraków 1893; O stosunku piątego powszechnego Soboru Laterańskiego do Polski, Kraków 1897.

Badania nad prawem kościelnym w Polsce prowadził w środowisku krakowskim Stanisław Zachorowski (1885-1918). Do największych jego prac należy zaliczyć: Sądy synodalne w Polsce, Kraków 1911; Rozwój i ustrój kapituł polskich w wiekach średnich, Kraków 1912.

Naukę historii państwa i prawa polskiego rozwijał Stanisław Kutrzeba (1878-1946), profesor dawnego prawa polskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autor m. in takich ważnych prac: Sądy ziemskie i grodzkie w wiekach średnich, Kraków 1901-1902, Historia ustroju Polski w zarysie, t. I-IV, Kraków 1905-1917; Dawne polskie prawo sądowe w zarysie, Kraków 1921; Historia źródeł dawnego prawa polskiego, t. I-II, Lwów, Warszawa, Kraków 1925-1926.

Działalność naukową w zakresie historii prawa kościelnego rozwijał także Adam Vetulani (1901-1976), profesor wydziału prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Liczne jego prace z zakresu historii prawa kościelnego mają charakter pionierski. Ważniejsze z nich to: Początki oficjalatu biskupiego w Polsce, Kraków 1933; Prawne stanowisko oficjałów biskupich w Polsce w XV wieku, Kraków 1938, gdzie ukazał powstanie urzędu oficjała w diecezjach polskich oraz rozwój sądownictwa biskupiego w XV wieku; doprowadził do końca publikację Statuty synodalne wieluńsko-kaliskie Mikołaja Trąby z roku 1420, Kraków 1951, rozpoczętą przez B. Ulanowskiego i J. Fijałka; Średniowieczny Kościół polski w zasięgu łacińskiej kultury prawniczej (W: Księga 1000-lecia katolicyzmu w Polsce, cz. I, Lublin 1969, s. 391-417); Dzieje historii prawa w Polsce, Kraków 1948; Początki uniwersyteckiej nauki prawa w Polsce. Jego prace dawały odpowiedź na wiele pytań wpływu prawa powszechnego na polskie prawo partykularne.

Również na wydziale teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego interesowano się zagadnieniami z historii prawa kościelnego. Ks. Tadeusz Gromnicki (1851-1939), profesor prawa kanonicznego ogłosił drukiem: Synody prowincjonalne oraz czynności niektórych funkcjonariuszy apostolskich w Polsce do roku 1357, Kraków 1885; Świętopietrze w Polsce, Kraków 1908. Także wiele prac naukowych ks. Jana Nepomucena Fijałka (1864-1936), profesora historii kościelnej, dotyczyło historii prawa kanonicznego w Polsce.

Kierunek historycznoprawny miał swoich wybitnych przedstawicieli także w lwowskim środowisku naukowym. Pierwszymi w tej grupie uczonych byli: wspomniany Edward Rittner, który w swoim podręczniku pt. Prawo kościelne katolickie szeroko zastosował metodę historyczną; Ksawery Liske (1838-1891), profesor historii polskiej Uniwersytetu Lwowskiego, wybitny i zasłużony przedstawiciel nauk historycznych; Wojciech Kętrzyński (1838-1918), dyrektor Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie, autor prac historycznych; Tadeusz Wojciechowski (1838-1891), profesor historii polskiej Uniwersytetu Lwowskiego, oryginalny interpretator źródeł historycznych; Oswald Balzer (1858-1933), profesor Uniwersytetu Lwowskiego, autor wielu prac monograficznych z zakresu historii prawa polskiego, inicjator wydawnictw Corpus iuris Polonici.

Najwyższy autorytet kanonistyki polskiej w środowisku lwowskim podniósł Władysław Abraham (1860-1941), wieloletni profesor Uniwersytetu Lwowskiego, znawca materiałów do dziejów Polski znajdujących się w archiwach rzymskich, utalentowany i doświadczony badacz historii Kościoła i kanonicznego prawa polskiego. Jego najcenniejsze prace naukowe to: Organizacja Kościoła w Polsce do połowy wieku XII, Lwów 1890, Poznań 1962; Powstanie organizacji Kościoła łacińskiego na Rusi, Lwów 1904; Zawarcie małżeństwa w pierwotnym prawie polskim, Lwów 1925. Jego działalność naukowa i dydaktyczna wydatnie wpłynęła na formację naukową wielu wybitnych historyków i prawników.

Zasłużonym historykiem polskiego prawa kościelnego jest także Tadeusz Silnicki (1889-1968), docent Uniwersytetu Lwowskiego, profesor Uniwersytetów w Poznaniu i Krakowie oraz seminarium duchownego we Wrocławiu, badacz i publicysta, popularyzator wiedzy. Jego cenne prace to: Wpływy francuskie na polski Kościół w XI -XIII wieku (W: Z dziejów Kościoła w Polsce, s. 295-320); Organizacja archidiakonatu w Polsce, Lwów 1927; Kardynał legat Gwido, jego synod wrocławski w roku 1267 i statuty tego synodu (W: Księga pamiątkowa ku czci Władysława Abrahama, t. II, Lwów 1931, s. 47-85); Rola dziejowa Kościoła polskiego na Śląsku w wiekach XI-XIII, Katowice 1935; Arcybiskup Jakub Świnka i jego epoka, Warszawa 1956; Z dziejów Kościoła w Polsce. Studia i szkice historyczne, Warszawa 1960; Sobory powszechne a Polska, Warszawa 1962.

Historią kościelnego prawa polskiego zajmował się ks. Michał Wyszyński (1890-1972), profesor prawa kanonicznego na wydziale teologicznym Uniwersytetu Lwowskiego, a po drugiej wojnie światowej profesor Uniwersytetów w Toruniu i Wrocławiu. Opublikował m.in. Ze studiów nad historia dziesięciny w Polsce średniowiecznej, Lwów 1929.

W środowisku warszawskim naukę historii prawa kościelnego w Polsce posunął naprzód Romuald Hube (1803-1890), profesor uniwersytetów w Warszawie i Petersburgu. Opublikował artykuł O dawnych statutach synodalnych polskich dotąd nie wydanych (Biblioteka Warszawska 1851, t. I, s. 91-111); Antiquissimae constitutiones synodales provinciae Gnesnensis maxima ex parte nunc primum e codicibus manu scriptis typis mandatae, Petropoli 1856.

Badaniom nad prawem kościelnym w dawnej Polsce był oddany Jakub Sawicki (1899-1979), profesor Uniwersytetu Warszawskiego. Nauka polska zawdzięcza mu wydawnictwo Concilia Poloniae. Źródła i studia krytyczne, którego 10 tomów ukazało się w latach 1945-1963.

Wiele nowego światła na historię prawa kościelnego w Polsce rzucili profesorowie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego: ks. Piotr Kałwa (1893-1974), późniejszy biskup lubelski oraz biskup Walenty Wójcik. Z Lublinem związany był Witold Sawicki (1904-1973), historyk prawa prowadzący zajęcia na dwóch uniwersytetach lubelskich. Na uwagę zasługuje jego książka Studia nad wpływem praw obcych w dawnej Polsce, Warszawa 1971.

Ciekawie zapowiadał się przedwcześnie zmarły ks. Piotr Bober (1907-1955), znawca prawa partykularnego Kościoła w Polsce, związany z wydziałem teologicznym Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz z nowo powstałym w 1954 r. wydziałem prawa kanonicznego Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie.

Historią ustawodawstwa prowincjonalnego arcybiskupów gnieźnieńskich zajmował się ks. Ignacy Subera (1908-1982), profesor ATK. Warte odnotowania są jego Synody prowincjonalne arcybiskupów gnieźnieńskich, Warszawa 1981, w których dał przegląd ważniejszych synodów, poczynając od synodów arcybiskupa Henryka Kietlicza, a kończąc na polskim synodzie plenarnym w 1936 r. oraz zamieścił wybrane teksty ze zbioru Jana Wężyka z 1761 roku.

Zainteresowania przeszłością polskiego prawa kościelnego i instytucji prawa kanonicznego w Kościele w Polsce są ciągle aktualne i warto je podejmować dla ukazania jak to prawa kształtowało się, rozwijało i w jaki sposób kształtowało rzeczywistość Kościoła w Polsce. Dziś najczęściej podejmują je przygotowujący prace doktorskie i habilitacyjne, jak i zajmujący się pracą naukową w ośrodkach kanonistycznych.

C/ Po promulgacji Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1917 roku

Po promulgacji w 1917 r. pierwszego Kodeksu Prawa Kanonicznego kanoniści polscy stanęli najpierw przed zadaniem ukazania i spopularyzowania stanu prawnego zawartego w tymże Kodeksie. Cele praktyczne wysunęły się na pierwszy plan w działalności kanonistycznej. Nie oznacza to jednak, iż nie zdarzały się prace mające za przedmiot głębsze zagadnienia, leżące u podstaw prawa kościelnego.

Dość wcześnie pojawiły się pierwsze podręczniki do nauki kodeksowego prawa kanonicznego. Nie brakło ogólnych omówień i charakterystyki Kodeksu z 1917 r. Próbowano ukazać szersze tło ustawodawstwa Kościoła. W Lublinie powstało dzieło poświęcone normom generalnym prawa kanonicznego, które stało się znane w kanonistyce światowej. Ukazały się interesujące studia z zakresu prawa osobowego. Sporo prac poświęcono prawu małżeńskiemu, natomiast mniej pozostałym działom prawa rzeczowego. Opracowano wiele działów i zagadnień prawa procesowego i karnego. Przedmiotem zainteresowań był problem stosunków między Kościołem i państwem oraz prawo konkordatowe. Pisano o prawie kanonicznym w aspekcie historycznym. Nie zapomniano też o prawie Kościołów wschodnich.

Po Soborze Watykańskim II prace kanonistów polskich są pogłębiane teologicznie; źródłem ich są nie tylko kanony Kodeksu lecz także eklezjologia soborowa i mające z nią związek normy prawa posoborowego. W kanonistyce pojawiła się nowa dyscyplina pod nazwą teologii prawa kościelnego, zajmującego się ontologicznymi podstawami prawa kanonicznego. Naturę prawa kanonicznego zaczęto rozważać w oparciu o pojęcie Kościoła. Wskazano na potrzebę pogłębienia metodologii prawa kanonicznego. Ukazały się podręczniki na nauki prawa kanonicznego (ks. T. Pawluk, Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, t. I-IV Olsztyn 1985-1986; ks. E. Sztafrowski, Podręcznik prawa kanonicznego, t. I-IV, Warszawa 1986) , dostosowane do posoborowego stanu prawnego. Nowe naświetlenie - także podręcznikowe - uzyskały tradycyjne działy kanonistyki, a więc normy generalne prawa kanonicznego, prawo osobowe, prawo rzeczowe, zwłaszcza małżeńskie, o sakramentach świętych, o miejscach i czasach świętych, o kulcie Bożym oraz o urzędach i beneficjach kościelnych, prawo procesowe i prawo karne, a także prawo wyznaniowe. Liczniej zaczęły się ukazywać prace z zakresu prawa Kościołów wschodnich.

Trwałym osiągnięciem kanonistów polskich jest opracowanie polskiej bibliografii prawa kanonicznego. Bibliografa ta spełnia wielorakie zadanie: świadczy o osiągnięciach i rozwoju polskiej kanonistyki, stanowi podstawę dalszych badań naukowych, oszczędza czas pracownikom naukowym przy szukaniu interesujących ich publikacji, przyczynia się do upowszechnienia wiedzy, chroni przed zapomnieniem rzadkie publikacje.

6. Podstawy prawne organizacji nauki prawa kanonicznego

1. Wydziały prawa kanonicznego

Wydział jest jednostką organizacji szkoły wyższej, prowadzącą zasadniczą pracę dydaktyczną, wychowawczą i naukową. W skład wydziału wchodzą katedry, które organizują i prowadzą prace związaną z określonym przedmiotem nauczania lub badania naukowego. Niekiedy w ramach wydziału funkcjonuja instytuty specjalistyczne, które integrują pracę dydaktyczno-wychowawczą i naukową w zakresie dyscyplin pokrewnych. Wydział odpowiada kierunkowi studiów bądź obejmuje grupy kierunków i specjalizacji pokrewnych.

W Polsce dwie uczelnie wyższe posiadają wydziały prawa kanonicznego: KUL - wydział prawa, administracji i prawa kanonicznego oraz UKSW - wydział prawa kanonicznego. Wydziały te stawiają sobie za cel kultywowanie i rozwijanie dyscyplin kanonistycznych i z kanonistycznymi związanych oraz przygotowanie swoich studentów poprzez gruntowne studia do badań naukowych, do pracy dydaktyczno-wychowawczej oraz do pełnienia specjalnych zadań kościelnych i zawodowych.

Do niedawna studia kanonistyczne na wydziałach prawa kanonicznego normowała konstytucja Deus scientiarum Dominus piusa XI z dnia 24 maja 1931 roku. Uzupełnieniem przepisów tej konstytucji były normy zawarte w Ordinationes Kongregacji Seminariów i Uniwersytetów z dnia 12 czerwca 1931 roku. Postanowienia zawarte w tych dokumentach częściowo zmieniła Kongregacja do spraw Wychowania Katolickiego wydając Normae quaedam ad Constitutionem Apostolicam „Deus scientiarum Dominus” de studiis academicis ecclesiasticis recognoscendam z dnia 30 marca 1968 roku.

Obecnie obowiązujące przepisy w sprawie organizacji nauki prawa kanonicznego na wydziałach kanonistycznych są zawarte w konstytucji apostolskiej Sapientia Christiana Jana Pawła II z dnia 15 kwietnia 1979 roku oraz w Ordinationes Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego z dnia 29 kwietnia 1979 roku. Zgodnie z tymi przepisami studia kanonistyczne obejmują trzy cykle: podstawowy, specjalistyczny i doktorancki.

Podstawowy cykl studiów trwa przynajmniej rok i obejmuje dyscypliny, które są wymagane do podjęcia wyższych studiów prawniczych, ogólne normy prawa kanonicznego oraz podstawowe zasady metodologii prawniczej.

Studia cyklu specjalistycznego trwają dwa lata i są poświęcone głębszemu studium całego Kodeksu Prawa Kanonicznego oraz dyscyplin pokrewnych.

W czasie trzeciego cyklu studiów, który trwa przynajmniej rok, kandydaci na doktorów doskonalą się swoją naukową formację kanonistyczną oraz przygotowują rozprawę doktorską. Nauczyciele akademiccy, którzy wykładają dyscypliny naukowe dotyczące wiary i obyczajów, powinni mieć tzw. misję kanoniczną, której udziela wielki kanclerz czyli ordynariusz miejscowy; inni nauczyciele akademiccy powinni uzyskać od tegoż kanclerza zezwolenie na nauczanie. Obejmujący samodzielne stanowiska dydaktyczno-naukowe musza mieć tzw. nihil obstat Stolicy Apostolskiej oraz złożyć przysięgę de fidelitate. W badaniach naukowych i w nauczaniu na uczelniach i wydziałach kościelnych obowiązuje pojęta zasada wolności, gwarantująca prawdziwy postęp w poznawaniu i rozumieniu prawdy Bożej oraz rozwój danej dyscypliny naukowej; jednakże wolność w badaniach i w nauczaniu z konieczności musi się mieścić w granicach Słowa Bożego oraz w nauczania prowadzonego przez Urząd Nauczycielski Kościoła.

Zasady ogólne dotyczące uniwersytetów i wydziałów kościelnych zawiera Kodeks Prawa kanonicznego w kan. 807-821.

W katolickich uczelniach teologicznych w Polsce, które nadają dyplomy i stopnie naukowe uznawane przez państwo, obowiązują - oprócz przepisów kościelnych - także odpowiednie przepisy ustawy o szkolnictwie wyższym oraz ustawy o stopniach i tytułach naukowych.

2. Seminaria duchowne

Przepisy regulujące nauczanie prawa kanonicznego w seminariach duchownych, znajdują się w różnych dokumentach kościelnych. Zawiera je przede wszystkim Kodeks Prawa Kanonicznego w kan. 242-258. Szczegółowe zalecenia znajdujemy w Ratio fundamentalis institutionis sacerdotalis Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego oraz w piśmie okólnym tejże kongregacji z dnia 2 kwietnia 1975 r.. Ponadto w polskich seminariach duchownych obowiązują normy zawarte w Ratio institutionis sacerdotalis pro Polonia. Nie można też przeoczyć zaleceń Soboru Watykańskiego II. Ostatnio Stolica Apostolska opracowała nowe ratio studiorum nauczania prawa kanonicznego w seminariach duchownych w oparciu o konstytucję Jana Pawła II Sapientia christiana.

Należy zwrócić uwagę na zalecenia Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego, aby w każdym seminarium duchownym koniecznie funkcjonowała katedra prawa kanonicznego, a nauka tegoż była zaliczana do dyscyplin koniecznych. Wysoka rangę nauki prawa kanonicznego w seminarium duchownym podkreśla Kodeks Prawa Kanonicznego. Prawo kanoniczne powinno stanowić osobny przedmiot wykładowy (kan. 252 § 3). Prawa kanonicznego powinien uczyć osobny wykładowca (kan. 253 § 2). Na wykładowcę dyscyplin prawnych może był powołany tylko ten, kto ma odpowiednie przygotowanie naukowe (kan. 253 § 1).

Wychowanie seminaryjne alumnów ma na uwadze trzy cele podstawowe: cel duchowy, cel pastoralny oraz cel naukowy. W osiągnięciu wszystkich tych celów prawo kanoniczne powinno pomagać. Wszystkie cele wychowania seminaryjnego powinny stanowić harmonijną całość (zob. kan. 244 i 255).

1

47

---