Historia ochrony przyrody w Polsce:
W zamierzchłej przeszłości działania związane z ochroną przyrody wynikały
z wierzeń plemion słowiańskich w bóstwa, które obrały za swoje siedziby stare drzewa, wielkie skały i dzikie gaje. Czczono je zatem jako święte, a każdy przejaw świętokradztwa surowo karano. Ofiarą tych wierzeń stał się np. katolicki biskup Wojciech (kanonizowany w 999r), który zginął za to, iż wkroczył na zakazany obszar świętego gaju w trakcie podróży misyjnej do Prus.
Zachowanie szczególnie okazałych tworów przyrody było wówczas niezamierzonym skutkiem owych pogańskich wierzeń.
Działania ochronne wynikały także z troski o prywatny interes władców, ale związane były również ze strategią obronną. Władcy świadomie chronili przygraniczne puszcze wprowadzając całkowity zakaz ich eksploatacji, ponieważ lasy te, a zwłaszcza śródleśne mokradła były trudne do przebycia dla potencjalnych najeźdźców.
Za panowania Piastów i Jagiellonów niemal wszystkie ziemie wraz z ich całym naturalnym bogactwem były własnością monarchy lub książąt, z czasem także Kościoła, a korzystanie z dóbr przyrodniczych, zwłaszcza dziko żyjącej zwierzyny, odbywało się wg zasad zgodnych z zarządzeniem króla.
Pierwsze takie zarządzenie, wydane w XI wieku przez Bolesława Chrobrego dotyczyło wyłączenia z kategorii zwierząt łownych bobrów, na które mogła polować specjalnie wyszkolona kadra bobrowników i to wyłącznie na polecenie króla. Bobry były chronione ze względu na: cenne futro; dobre mięso; poprzez to, iż prowadzą wodny tryb życia i mają kielnie pokrytą łuskami uważano, że mięso
z bobra można jeść także w dni postne; ze względu na tłuszcz który pomaga leczyć rany; a także z powodu wydzielin gruczołów bobra, które były uważane za afrodyzjak.
Inne udokumentowane informacje wynikające z królewskiego prawa wyłączności wykorzystywania dóbr przyrody dotyczyły ograniczenia eksploatacji lasów oraz utrzymywania na określonym poziomie populacji grubej zwierzyny łownej oraz ryb. Gruba zwierzyna była traktowana jako część królewskiego skarbca, dlatego w zależności od jej stanu mogli na nią polować wszyscy lub tylko możnowładcy. Natomiast ochrona ryb polegała m.in. na wprowadzeniu okresów połowowych oraz wprowadzeniu minimalnych rozmiarów oczek sieci rybackich.
Od XIV wieku życie poddanych na ziemiach polskich regulowały królewskie
i książęce statuty. Do najważniejszych należą:
Statuty wiślicko - piotrkowskie Kazimierza Wielkiego: przewidywały surowe kary za wyrąb drzew w cudzych lasach (zwłaszcza dębów), a także wypasania świń w dąbrowach.
Statut warecki: uchwalony w 1423 roku w Warce zatwierdzony przez Władysława Jagiełło. Zakazywał wyrębu cisów ( były chronione ze względów militarnych, ponieważ robiono z nich łuki, które były dostarczane Krzyżakom). Zakazywał również chwytania i przywłaszczania grubej zwierzyny, polowań na zwierzynę łowną od dnia Św. Wojciecha (23 kwietnia) do zebrania wszystkich zbóż z pól.
Statut litewski: ustanowiony w 1557 roku przez Zygmunta Augusta. Zakazywał dzielenia Puszczy Białowieskiej na działki 12-21 ha i przydzielania ich chłopom, co zapobiegało nadmiernemu rozdrobnieniu terenów puszczy i sprzyjało zachowaniu żubra.
Statuty Wielkiego Księstwa Litewskiego ( I-1529, II-1566, III-1588): zabraniały niszczenia drzew bartnych, zabijania sokołów, łabędzi i bobrów, co więcej w celu ochrony bobrów wprowadzono strefy ochronne wokół żeremi.
Inne dokumenty i działania:
1571-1586 Stefan Batory zakazuje polowań w Puszczy Niepołomickiej oraz posiadłościach innych właścicieli; wprowadza okresy ochronne dla ryb „ od czasu zeszłych lodów” do Św. Jana ( 24 kwietnia), wprowadza również minimalne rozmiary oczek sieci rybackich.
1778r.- za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego powstał Uniwersał względem bobrów i lasów w Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim, nawoływał do ochrony lasów dla potrzeb całego kraju (nie odegrał on wielkiej roli z powodu utraty przez Polskę państwowości).
Ochrona przyrody podczas zaborów:
Okres rozbiorów Polski był pusta kartą w historii ochrony przyrody. Dopiero
w XIX wieku zaborcy uchwalali i wprowadzali w życie ustawy i dekrety dotyczące różnych spraw związanych z ochroną przyrody. Poziom ochrony i efekt troski o jej zachowanie były różne w każdym z 3 zaborów.
Zabór pruski (najlepsza ochrona przyrody podczas zaborów)
-1827r.powstaje rezerwat cisa w Pustkowiu Tucholskim
-1907r. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa, Domen i Lasów nakazuje:
1) wyszukiwanie rzadkich gatunków roślin zielnych i drzewnych i rzadkich zbiorowisk roślinnych w celu objęcia ochroną.
2)ochronę rzadkich gatunków ptaków, przy czym „porówno z ptakami winny być chronione ich gniazda” lub tworzenie i utrzymanie miejsc lęgowych.
3)ochronę skał i „głazów błędnych”, które ze względu na kształt, wielkość, skład lub historię „przedstawiają się jako pomniki przyrody”
-1908r. okólnik do rektorów i dyrektorów szkół wyższych, zleca wprowadzenie do programu studiów i wykładów poświęconych ochronie przyrody, pokazywanie w trakcie zajęć terenowych osobliwości przyrodniczych i informowanie władz
o nowych znaleziskach.
Zabór rosyjski (najgorsza ochrona podczas zaborów)
-Powstanie w Warszawie Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego
-Hrabia Karol Raczyński tworzy rezerwat w Złotym Potoku na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej o powierzchni 105,6 ha.
Zabór austriacki
Dzięki istnieniu 2 uniwersytetów i kilku szkół wyższych organizacja ochrony przyrody stała na wyższym poziomie niż w zaborze rosyjskim.
-1852r. powstaje „ustawa lasowa” wprowadzająca pojęcie lasów ochronnych
i obowiązek zalesiania zrębów.
-1869r. sejm galicyjski we Lwowie wydaje ustawę względem zakazu łapania, wytępiania i sprzedawania zwierząt alpejskich właściwym Tatrom ( świstaka, dzikich kóz)- pierwsza ustawa na mocy, której ochroną objęto gatunki zwierząt
z pobudek naukowych, a nie użytkowych.
-1874r. kolejna ustawa o ochronie niektórych zwierząt dla uprawy ziem pożytecznych, chroniła szereg gat. ptaków, nietoperzy, jeża; zobowiązywała nauczycieli szkół ludowych do potrzeby takich działań.
Podobnie jak w 2 poprzednich zaborach także tu ochroną przyrodniczych zasobów, osobliwości zabytków zajmowały się osoby prywatne i zakładane przez nich stowarzyszenia.
-1886r. hr. Włodzimierz Dzieduszycki utworzył na Podolu rezerwat przyrody „Pamiątka pieniacka”
-1903r. hr. Adam Stadnicki tworzy w Beskidzie Sądeckim rezerwat „Baranowice”
-1913r. prof. Marian Raciborski rozpoczął na UJ wykłady z ochrony przyrody
W niepodległym już państwie polskim: została utworzona w 1919 roku I państwowa organizacja ochrony przyrody pod nazwą Państwowa Tymczasowa Komisja Ochrony Przyrody przy Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego jako organ doradczy i opiniodawczy Ministra Oświaty..
-1925r. organ ten został przekształcony w Państwową Radę Ochrony Przyrody. W 1928 roku powołano z inicjatywy PROP Ligę Ochrony Przyrody (początkowo zajmowała się wykupywaniem gruntów pod przyszłe rezerwaty przyrody).
Wydarzenia z okresu międzywojennego:
-1920r. powstał rezerwat przyrody na Górze Chełmowej w Górach Świętokrzyskich (początek Świętokrzyskiego Parku Narodowego)
-1921r. wydzielono obszar o nazwie Rezerwat (początek Białowieskiego Parku Narodowego)
-1923r. restytucja żubra
-1932r. w Berlinie nawiązuje się Międzynarodowe Towarzystwo Ochrony Żubra.
-10 marca 1934r. uchwalono przez sejm RP ustawę o ochronie przyrody, która obowiązywała do 1949r.
Ochrona przyrody w okresie PRL (1945-1989)
-1947-1989 utworzono 15 parków narodowych i 608 rezerwatów przyrody, 20 tys. pomników przyrody
-1971r. wyznaczenie pierwszych obszarów chronionego krajobrazu
-1976r. utworzenie Suwalskiego Parku Krajobrazowego - jako pierwszego
w Polsce
-1977r. ratyfikowano Konwencje o ochronie światowego dziedzictwa kulturalnego naturalnego i Konwencje o obszarach wodno-błotnych
-1983r. objęcie ochrona wszystkich ptaków drapieżnych
Okres PRL był pomyślny dla ochrony przyrody, pomimo wielu trudności związanych ze zmianami podziału administracyjnego kraju, brakiem odpowiednich funduszy.
Ochrona przyrody w III RP (od 1988r.)
-utworzenie 8 parków narodowych
-wprowadzono nowe formy ochrony przyrody: użytki ekologiczne, stanowiska dokumentacyjne
-ratyfikowano szereg konwencji międzynarodowych
-nadano status rezerwatu Biosfery Bieszczadzkiemu, Karkonoskiemu
i Tatrzańskiemu PN.
-utworzenie dużej liczby parków krajobrazowych i rezerwatów przyrody.
-1992r. po raz pierwszy ukazała się Polska Czerwona Księga Zwierząt
-1993r. wydanie Polskiej Czerwonej Księgi Roślin
-2002r. w Krakowie ukazała się Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce
W chwili obecnej obowiązuje ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku.