Formy ochrony przyrody w Polsce
i Unii Europejskiej.
Jakub Jagiełło
1. WSTĘP
Ochrona środowiska jest bardzo ważna dla utrzymania dalszej egzystencji różnych
form życia na Ziemi. To od Naszej dalszej opieki nad Matką Ziemią będzie zależeć nasze
zdrowie oraz życie następnych pokoleń. Powinniśmy nie tylko chronić, ale także stwarzać
dogodne warunki do „odbudowania” kruchego i jednocześnie istotnego dla człowieka
środowiska. Powstanie dziury ozonowej, kwaśnych deszczów, spadek bioróżnorodności,
skażenie wody i gleby, zanieczyszczenie powietrza oraz wiele innych negatywnych
czynników wpływających na pogorszenie środowiska naturalnego, wymusiło na Człowieku
szukania ratunku przed tymi zagrożeniami, do których w największym stopniu sam się
przyczynił. Masowa industrializacja i urbanizacja, spełnienie nieograniczonych potrzeb
konsumpcyjnych oraz coraz większe zapotrzebowanie na surowce naturalne np. ropę naftową,
węgiel, gaz ziemny; sprawiły, że środowisko posiada bardzo małe szanse na zregenerowanie
swojej „energii” i przywrócenia właściwej równowagi przyrodniczej. Pojedyncze działania,
na rzecz ochrony przyrody, podejmowane były na świecie już w XIX w. ale dopiero w latach
70-tych XX w. nastąpiło „ożywienie świadomości przyrodniczej” człowieka i ujęcie
problemów ochrony środowiska w polityce ekonomicznej wielu państw . Na różnorodnych
Konwencjach przedstawiano najważniejsze cele i zadania ogólnonarodowej ochrony
środowiska. Opracowano programy oraz uchwalano wiele dyrektyw i rozporządzeń,
wymuszających na rządach poszczególnych państw, działania mające chronić środowisko.
O ile duże zainteresowanie Unii Europejskiej ochroną środowiska sięga lat ’70 o tyle
w Polsce stan ten uległ zmianie dopiero w latach ’90 , mimo iż pierwszą ustawę o ochronie
przyrody uchwalono w naszym kraju już w 1934 roku.
1
2. FORMY OCHRONY PRZYRODY W POLSCE
Prawnymi formami ochrony przyrody w Polsce według hierarchii ich ważności, są:
a)
parki narodowe
b)
parki krajobrazowe
c)
obszary chronionego obszaru
d)
obszary NATURA 2000
e)
pomniki przyrody
f)
stanowiska dokumentacyjne
g)
użytki ekologiczne
h)
zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
i)
ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów
Parki narodowe stanowią najważniejszą i obok rezerwatów przyrody najstarszą
formę prawnej ochrony przyrody w Polsce, jak również na świecie. Jest to obszar
wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi,
kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1 000 ha, na którym ochronie
podlega cały zasób przyrody oraz walory krajobrazowe. Podstawowym celem ich tworzenia
jest: zachowanie różnorodności biologicznej, zasobów i składników przyrody, przywrócenie
właściwego stanu środowiska oraz odtworzenie zniekształconych siedlisk przyrodniczych,
roślinnych, zwierzęcych i siedlisk grzybów. Parki narodowe są państwowymi jednostkami
budżetowymi a ich tworzenie i likwidacja następuje w drodze rozporządzenia Rady
Ministrów.
Rezerwaty przyrody to kolejna forma tzw. ochrony obszarowej, obejmująca obszary
zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska
przyrodnicze, siedliska roślin, zwierząt i grzybów, a także wyróżniające się , wartościowe
twory i składniki przyrody nieożywionej. Tworzenie i likwidacja rezerwatów przyrody
następuje w drodze rozporządzenia wojewody.
Parki krajobrazowe (prawnie ustanowione dopiero w ustawie z 1991r.) obejmują
obszary chronione ze względu na ich wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz
walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach
zrównoważonego rozwoju. Również tworzone i likwidowane przez wojewodę po uzgodnieniu
z właściwą radą gminy.
Obszar chronionego krajobrazu to teren chroniony za względu na wyróżniający się
krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowy ze względu na możliwość
2
zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy
ekologicznych. Wyznaczanie obszaru następuje w drodze rozporządzenia wojewody.
Obszary NATURA 2000 to najnowsza (ujęta dopiero w ustawie z 2004r.) forma
ochrony obszarowej w Polsce. Jej wprowadzenie związane jest z wejściem naszego państwa
do Unii Europejskiej. Tryb tworzenia obszarów Natura 2000 wynika bezpośrednio
z przepisów prawa wspólnotowego. Ogólnie można stwierdzić , że są to obszary specjalnej
ochrony ptaków i obszary specjalnej ochrony siedlisk. Ich sytuacja jest swoista, gdyż mogą
występować na obszarze już istniejącej innej formy ochrony przyrody lub być chronionym
wyłącznie jako obszar Natura 2000. Specyficzne jest również samo wyznaczanie
poszczególnych rodzajów obszarów Natura 2000. Obszary specjalnej ochrony ptaków,
wyznacza samodzielnie polski minister ds. środowiska, przekazując listę tych obszarów
Komisji Europejskiej. Rozporządzenie Ministra Środowiska z 21 lipca 2004 roku w sprawie
obszarów specjalnej ochrony ptaków wyznacza 72 takie obszary o łącznej powierzchni
3312,8 tys. ha, w tym obszary lądowe na powierzchni 2433,4 tys. ha, co stanowi 7,8%
terytorium kraju. Natomiast tryb wyznaczania specjalnych obszarów ochrony siedlisk jest
odmienny. Minister ds. środowiska, po uzyskaniu zgody Rady Ministrów, przekazuje projekt
listy takich obszarów Komisji Europejskiej. Dotychczas Polska zaproponowała 184 specjalne
obszary ochrony siedlisk o łącznej powierzchni 1171,6 tys. ha, co stanowi 3,6% terytorium
kraju. Jednak do Komisji Europejskiej zgłoszony został w ostatnim czasie również projekt
dodatkowych obszarów siedlisk tzw. Shadow List (lista cieni).
Pomniki przyrody i stanowiska dokumentacyjne są to formy ochrony
indywidualnej (obiektowej). Przy czym pomniki przyrody to pojedyncze elementy przyrody
żywej lub nieożywionej albo ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej,
kulturowej, historycznej lub krajobrazowej wyróżniającymi się od innych tworów,
np.: okazałe drzewa, krzewy, źródła, wodospady, wywierzyska, skały, jary, głazy narzutowe
oraz jaskinie. Natomiast stanowiska dokumentacyjne to ważne pod względem naukowym
i dydaktycznym, miejsca występowanie formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości
lub elementów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz
fragmentów eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych
a także miejsca występowania kopalnych szczątków roślin i zwierząt.
Użytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe zaliczane są również do
indywidualnych form ochrony, chociaż ze względu na ich charakter mogłyby być zaliczone
do form ochrony obszarowej. Uż ytki ekologiczne to pozostałości ekosystemów mających
znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej – naturalne zbiorniki wodne, kępy
3
drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza,
wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub
chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub
miejsca sezonowego przebywania. Zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi są fragmenty
krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory
widokowe lub estetyczne.
Ustanawianie form ochrony indywidualnej następuje w drodze rozporządzenia
wojewody albo w drodze uchwały zainteresowanej rady gminy.
Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt a od niedawna również grzybów ma na celu
zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt
i grzybów oraz ich siedlisk, gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na
zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętą ochroną na podstawie umów
międzynarodowych, a także zachowanie bioróżnorodności gatunkowej i genetycznej. W celu
ochrony ostoi i stanowisk mogą by wyznaczone strefy ochrony. Rośliny, zwierzęta i grzyby
gatunków zagrożonych wyginięciem w środowisku przyrodniczym podlegają ochronie
w ogrodach zoologicznych, ogrodach botanicznych lub bankach genów.
W Polsce do 1970 roku obowiązywały dwie przestrzenne formy ochrony przyrody:
parki narodowe i rezerwaty przyrody, które stanowiły 0,45% powierzchni kraju. Wzmożony
ruch turystyczny na terenie utworzonych wówczas 11 parków narodowych wymusił na
Państwowej Radzie Ochrony Przyrody rozszerzenia ochrony na inne tereny. Stworzono więc
„Projekt Ochrony Krajobrazu w Polsce” przewidujące wprowadzenie dwóch nowych form
w postaci parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu. Wyodrębniono ze
środowiska regiony, w których znajdują się ekosystemy reprezentujące dany krajobraz, ze
zwróceniem szczególnej uwagi na te najmniej zmienione i najmniej zagrożone
zanieczyszczeniem, a mające wartość ze względu na występowanie organizmów
stanowiących zasoby genetyczne.
Przełomowym momentem w ewolucji form ochrony przyrody można uznać:
rozszerzenie celów wprowadzania nowych form ekologicznych na terenie kraju i kontynentu
oraz uznanie konieczności systemowego podejścia do ochrony przyrody i krajobrazu traktując
wprowadzane formy ochrony jako elementy nawzajem się uzupełniające.
Wieloprzestrzenne formy ochrony przyrody tj. parki narodowe, rezerwaty przyrody,
parki krajobrazowe oraz obszary chronionego krajobrazu tworzą krajowy system obszarów
chronionych. System ten stanowi układ przestrzenny wzajemnie uzupełniających się form
ochrony przyrody, łączonych korytarzami ekologicznymi (obszar pomiędzy dwoma lub
4
wieloma obszarami chronionymi, niezabudowany, umożliwiający migracje roślin i zwierząt).
Jest to ważne z punktu widzenia dostosowywania do prawa Unii Europejskiej – pozwala
powiązać tworzony w Polsce już od dłuższego czasu krajowy system obszarów chronionych
z ideą sieci obszarów chronionych, w szczególności sieci "Natura 2000" . Wskazanie na
konieczność łączenia ze sobą poszczególnych elementów systemu jest właśnie odwołaniem
się do podstaw tworzenia takich sieci.
Według stanu prawnego na dzień 01.01.2000r. w Polsce utworzonych było 22 parków
narodowych (ok. 307 tys. ha - 1,0 % pow. kraju), 1269 rezerwatów przyrody (ok. 144 tys. ha -
0,5 % pow. kraju), 119 parków krajobrazowych (ok. 2532,0 tys. ha - 8,1 % pow. kraju),
obszarów chronionego krajobrazu (ok. 7228,2 tys. ha - 21,9 % pow. kraju). Ponadto innymi
formami ochrony przyrody objęto ok. 0,3 % powierzchni. Obszary prawnie chronione zajmują
obecnie 32,5 % powierzchni Polski.
Doświadczenia ostatnich lat pokazują, że w miarę coraz lepszego rozpoznania
walorów środowiska i stanu ich zagrożenia, pojawiały się nowe argumenty na rzecz
obejmowania ochroną kolejnych terenów bądź też nadawania wyższej rangi ochrony. Na
przykład wiele nowych parków narodowych powstało na bazie wcześniejszych parków
krajobrazowych, a parków krajobrazowych na bazie wcześniej wyznaczonych obszarów
chronionego krajobrazu.
Można stwierdzić, że obecnie przeważa kierunek ochrony przyrody polegający na
kontynuacji obejmowania różnymi formami ochrony coraz to nowych obszarów i obiektów
wraz z wprowadzaniem ograniczeń w stosunku do różnych rodzajów działalności
gospodarczej. Ograniczenia te powodowane są obserwowaną degradacją środowiska
w wyniku prowadzonej działalności gospodarczej. Wskazuje się w ten sposób na błędy
w gospodarowaniu i nieprzestrzeganie praw przyrody.
W przyszłości należy oczekiwać, że każdorazowo będzie następowało dostosowanie
prowadzonej działalności gospodarczej do istniejących uwarunkowań środowiska, a więc
zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju.
3. FORMY OCHRONY ŚRODOWISKA W UE
Jednym z najważniejszych przedsięwzięć w dziedzinie ochrony przyrody w Unii
Europejskiej jest stworzenie spójnej Europejskiej Sieci Ekologicznej specjalnych obszarów
ochrony pod nazwą NATURA 2000 .
5
Podstawę ku temu tworzą dwie dyrektywy europejskie:
-
Dyrektywa Rady 92/43/EWG z 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk
naturalnych oraz dzikiej flory i fauny , zwana „dyrektywą siedliskową” lub
„habitatową”,
-
Dyrektywa Rady 79/409/EWG z 2 kwietnia 1979r. w sprawie ochrony dzikich ptaków
, zwana popularnie „dyrektywą ptasią”.
Unia Europejska jako jeden z głównych celów w zakresie ochrony środowiska
określiła zatrzymanie degradacji bioróżnorodności oraz ochronę i przywrócenie ekosystemów
obszarów przyrodniczych do 2010r. Uznano jednak , że ochrona przyrody jest wtedy
skuteczna, gdy obejmuje całą przestrzeń środowiska przyrodniczego, a nie tylko pojedyncze
elementy. Sprzyja to rozwojowi idei wielkoprzestrzennych systemów ochrony przyrody, która
znalazła swoje odzwierciedlenie w dokumencie przyjętym w 1995r. w Sofii
tj. „Paneuropejskiej Strategii Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej” . Strategia ta
służy tworzeniu spójnego przestrzennie, europejskiego systemu ekologicznego, a efektem jej
realizacji było opracowanie programu Europejskiej Sieci Ekologicznej – NATURA 2000.
Program NATURA 2000 stwarza szansę skutecznej ochrony przyrody, ponieważ
w Unii Europejskiej obowiązują standardy prawne, których przestrzeganie jest konsekwentnie
kontrolowane. Wyznaczone są również zasady ochrony przyrody, a także mechanizmy jej
finansowania. Program ten nie zakłada ograniczeń rozwoju gospodarczego, lecz jego
realizację przy zachowaniu standardów i mechanizmów ochrony przyrody. Natura 2000 nie
ma zastąpi krajowych systemów ochrony przyrody, ale ma je uzupełniać o określone obszary,
które wpłynąć mogą na zachowanie dziedzictwa przyrodniczego w skali kontynentu. Obszary,
które znajdują się w sieci NATURA 2000 mogą być bardzo zróżnicowane – od dużych
parków narodowych będących własnością państwa po niewielkie fragmenty terenów
prywatnych.
Sieć NATURA 2000 obejmuje:
•
obszary specjalnej ochrony ptaków – wyznaczony zgodnie z przepisami prawa Unii
Europejskiej do ochrony populacji dziko występujących ptaków jednego lub wielu
gatunków, w którego granicach ptaki mają korzystne warunki bytowania w ciągu
całego życia, w dowolnym jego okresie albo stadium rozwoju.
•
specjalne obszary ochrony siedlisk – wyznaczony w celu trwałej ochrony siedlisk
przyrodniczych lub populacji zagrożonych wyginięciem gatunków roślin lub zwierząt
lub w celu trwałej ochrony siedlisk przyrodniczych lub właściwego stanu ochrony
tych gatunków
6
Program NATURA 2000 - jest ważny dla obszaru Unii Europejskiej i ma na celu
stymulowanie rozwoju krajowych sieci ekologicznych i powiązanie ich z Siecią Europejską.
Inną ważną inicjatywą jest tworzenie ogólnoeuropejskiej sieci ochrony przyrody pod
nazwą EECONET. Sieć NATURA 2000 ma składać się z obiektów zawierających naturalne
siedliska i gatunki objęte dyrektywami, natomiast EECONET ma na celu zintegrowanie
w jeden wspólny system istniejących obszarów chronionych w poszczególnych krajach
europejskich.
EECONET ma prowadzić do:
-
opracowania mapy ekologicznej dla całej Europy
-
opracowania strategii ochrony przyrody najmniej przekształconych obszarów w Europie
-
zachowania obszarów ważnych dla migracji zwierząt
-
lepszej ochrony gatunków i siedlisk
-
opracowania przestrzennej struktury sieci obszarów najbardziej naturalnych
EECONET składa się z:
•
obszarów węzłowych
•
korytarzy ekologicznych
•
obszarów wymagających unaturalnienia
4. PODSUMOWANIE.
Jedną z najważniejszych form ochrony przyrody na świecie stanowi wyodrębnienie
obszarów
chronionych.
Znajduje
to
potwierdzenie
w
wielu
przedsięwzięciach
międzynarodowych. Do najważniejszych z nich można zaliczyć działalność Światowej Unii
Ochrony Przyrody (IUCN). To właśnie IUCN zaproponowała przyjęcie ośmiu kategorii
obszarów chronionych, z czego pięć zostało uznane przez Organizację Narodów
Zjednoczonych (ONZ).
Prawne formy ochrony przyrody na świecie mniej więcej pokrywają się z polskim
i europejskim ustawodawstwem. W przeciwieństwie jednak do wyliczenia zaproponowanego
przez IUCN, ochrona obszarowa w Polsce nie obejmuje pomników przyrody, które zalicza się
do ochrony indywidualnej oraz ochrony gatunków i ich siedlisk. Ponadto unormowania
polskie nie znają pojęcia „obszarów czynnej ochrony zasobów przyrodniczych”. Jednakże,
patrząc na cele ustanowienia tego obszaru, można mniemać, iż jest to pojęcie zbliżone do
pojęcia: „parków krajobrazowych”, które funkcjonuje w polskim porządku prawnym.
Na uwagę zasługują rezerwaty biosfery. Koncepcja ich utworzenia nie opiera się na
umowie międzynarodowej, ale na międzynarodowym programie badawczym, realizowanym
7
w ramach celów i założeń tzw. programu „Człowiek i Biosfera”. Znaczenie rezerwatów
biosfery jest ogromne, ponieważ stanowią one naturalne obszary i są reprezentowane dla
wielkich sfer biogeograficznych różnych typów ekosystemów. Z obszary Polski w
Międzynarodowej Sieci Rezerwatów Biosfery znajduje się rezerwat Jeziora Łuknajno oraz
Parki Narodowe: Babiogórski, Słowiński, Białowieski, Bieszczadzki, Karkonoski
i Tatrzański.
Inicjatywa ta stanowi dowód na to, że potrzebne jest sięganie do form ochrony
obszarowej, która stanowi jedną z najważniejszych form ochrony przyrody nie tylko na
szczeblu krajowym, ale także w skali międzynarodowej
8
-
Natura 2000 w Euroregionie Nysa, red. A. Zielińska, wyd. Jelenia Góra 2005
-
USTAWA z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz.U. z 2004 r. Nr 92, poz.
880. Rozdział 2 - Formy ochrony przyrody
-
Nowelizacja ustawy o ochronie przyrody z grudnia 2004r. Uprawnienia samorządów i
organizacji ekologicznych. Tekst M. Bar z Centrum Prawa Ekologicznego
-
Podstawy ochrony przyrody. Stan i perspektywy ochrony przyrody w Polsce
Tekst E. Gackiej-Grzesikiewicz z Instytutu Ochrony Środowiska
-
Internetowa Encyklopedia – Wikipedia ( http://pl.wikipedia.org)
-
Portal internetowy – Polska.pl ( www.polska.pl)
Polska Przyroda > Ochrona przyrody > Przepisy i formy ochrony
-
Międzynarodowe Prawo Ochrony Środowiska, Janina Ciechanowicz-McLean. –
Wyd. 2. - Warszawa : Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2001
9