1

Formy ochrony przyrody w Polsce

i Unii Europejskiej.

Jakub Jagiełło

1. WSTĘP

Ochrona środowiska jest bardzo ważna dla utrzymania dalszej egzystencji różnych

form życia na Ziemi. To od Naszej dalszej opieki nad Matką Ziemią będzie zależeć nasze

zdrowie oraz życie następnych pokoleń. Powinniśmy nie tylko chronić, ale także stwarzać

dogodne warunki do „odbudowania” kruchego i jednocześnie istotnego dla człowieka

ś

rodowiska. Powstanie dziury ozonowej, kwaśnych deszczów, spadek bioróżnorodności,

skażenie wody i gleby, zanieczyszczenie powietrza oraz wiele innych negatywnych

czynników wpływających na pogorszenie środowiska naturalnego, wymusiło na Człowieku

szukania ratunku przed tymi zagrożeniami, do których w największym stopniu sam się

przyczynił. Masowa industrializacja i urbanizacja, spełnienie nieograniczonych potrzeb

konsumpcyjnych oraz coraz większe zapotrzebowanie na surowce naturalne np. ropę naftową,

węgiel, gaz ziemny; sprawiły, że środowisko posiada bardzo małe szanse na zregenerowanie

swojej „energii” i przywrócenia właściwej równowagi przyrodniczej. Pojedyncze działania,

na rzecz ochrony przyrody, podejmowane były na świecie już w XIX w. ale dopiero w latach

70-tych XX w. nastąpiło „ożywienie świadomości przyrodniczej” człowieka i ujęcie

problemów ochrony środowiska w polityce ekonomicznej wielu państw . Na różnorodnych

Konwencjach przedstawiano najważniejsze cele i zadania ogólnonarodowej ochrony

ś

rodowiska. Opracowano programy oraz uchwalano wiele dyrektyw i rozporządzeń,

wymuszających na rządach poszczególnych państw, działania mające chronić środowisko.

O ile duże zainteresowanie Unii Europejskiej ochroną środowiska sięga lat ’70 o tyle

w Polsce stan ten uległ zmianie dopiero w latach ’90 , mimo iż pierwszą ustawę o ochronie

przyrody uchwalono w naszym kraju już w 1934 roku.

2

2. FORMY OCHRONY PRZYRODY W POLSCE

Prawnymi formami ochrony przyrody w Polsce według hierarchii ich ważności, są:

a)

parki narodowe

b)

parki krajobrazowe

c)

obszary chronionego obszaru

d)

obszary NATURA 2000

e)

pomniki przyrody

f)

stanowiska dokumentacyjne

g)

użytki ekologiczne

h)

zespoły przyrodniczo-krajobrazowe

i)

ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów

Parki narodowe stanowią najważniejszą i obok rezerwatów przyrody najstarszą

formę prawnej ochrony przyrody w Polsce, jak również na świecie. Jest to obszar

wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi,

kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1 000 ha, na którym ochronie

podlega cały zasób przyrody oraz walory krajobrazowe. Podstawowym celem ich tworzenia

jest: zachowanie różnorodności biologicznej, zasobów i składników przyrody, przywrócenie

właściwego stanu środowiska oraz odtworzenie zniekształconych siedlisk przyrodniczych,

roślinnych, zwierzęcych i siedlisk grzybów. Parki narodowe są państwowymi jednostkami

budżetowymi a ich tworzenie i likwidacja następuje w drodze rozporządzenia Rady

Ministrów.

Rezerwaty przyrody to kolejna forma tzw. ochrony obszarowej, obejmująca obszary

zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska

przyrodnicze, siedliska roślin, zwierząt i grzybów, a także wyróżniające się , wartościowe

twory i składniki przyrody nieożywionej. Tworzenie i likwidacja rezerwatów przyrody

następuje w drodze rozporządzenia wojewody.

Parki krajobrazowe (prawnie ustanowione dopiero w ustawie z 1991r.) obejmują

obszary chronione ze względu na ich wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz

walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach

zrównoważonego rozwoju. Również tworzone i likwidowane przez wojewodę po uzgodnieniu

z właściwą radą gminy.

Obszar chronionego krajobrazu to teren chroniony za względu na wyróżniający się

krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowy ze względu na możliwość

3

zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy

ekologicznych. Wyznaczanie obszaru następuje w drodze rozporządzenia wojewody.

Obszary NATURA 2000 to najnowsza (ujęta dopiero w ustawie z 2004r.) forma

ochrony obszarowej w Polsce. Jej wprowadzenie związane jest z wejściem naszego państwa

do Unii Europejskiej. Tryb tworzenia obszarów Natura 2000 wynika bezpośrednio

z przepisów prawa wspólnotowego. Ogólnie można stwierdzić , że są to obszary specjalnej

ochrony ptaków i obszary specjalnej ochrony siedlisk. Ich sytuacja jest swoista, gdyż mogą

występować na obszarze już istniejącej innej formy ochrony przyrody lub być chronionym

wyłącznie jako obszar Natura 2000. Specyficzne jest również samo wyznaczanie

poszczególnych rodzajów obszarów Natura 2000. Obszary specjalnej ochrony ptaków,

wyznacza samodzielnie polski minister ds. środowiska, przekazując listę tych obszarów

Komisji Europejskiej. Rozporządzenie Ministra Środowiska z 21 lipca 2004 roku w sprawie

obszarów specjalnej ochrony ptaków wyznacza 72 takie obszary o łącznej powierzchni

3312,8 tys. ha, w tym obszary lądowe na powierzchni 2433,4 tys. ha, co stanowi 7,8%

terytorium kraju. Natomiast tryb wyznaczania specjalnych obszarów ochrony siedlisk jest

odmienny. Minister ds. środowiska, po uzyskaniu zgody Rady Ministrów, przekazuje projekt

listy takich obszarów Komisji Europejskiej. Dotychczas Polska zaproponowała 184 specjalne

obszary ochrony siedlisk o łącznej powierzchni 1171,6 tys. ha, co stanowi 3,6% terytorium

kraju. Jednak do Komisji Europejskiej zgłoszony został w ostatnim czasie również projekt

dodatkowych obszarów siedlisk tzw. Shadow List (lista cieni).

Pomniki przyrody i stanowiska dokumentacyjne są to formy ochrony

indywidualnej (obiektowej). Przy czym pomniki przyrody to pojedyncze elementy przyrody

ż

ywej lub nieożywionej albo ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej,

kulturowej, historycznej lub krajobrazowej wyróżniającymi się od innych tworów,

np.: okazałe drzewa, krzewy, źródła, wodospady, wywierzyska, skały, jary, głazy narzutowe

oraz jaskinie. Natomiast stanowiska dokumentacyjne to ważne pod względem naukowym

i dydaktycznym, miejsca występowanie formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości

lub elementów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz

fragmentów eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych

a także miejsca występowania kopalnych szczątków roślin i zwierząt.

Użytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe zaliczane są również do

indywidualnych form ochrony, chociaż ze względu na ich charakter mogłyby być zaliczone

do form ochrony obszarowej. Użytki ekologiczne to pozostałości ekosystemów mających

znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej – naturalne zbiorniki wodne, kępy

4

drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza,

wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub

chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub

miejsca sezonowego przebywania. Zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi są fragmenty

krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory

widokowe lub estetyczne.

Ustanawianie form ochrony indywidualnej następuje w drodze rozporządzenia

wojewody albo w drodze uchwały zainteresowanej rady gminy.

Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt a od niedawna również grzybów ma na celu

zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt

i grzybów oraz ich siedlisk, gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na

zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętą ochroną na podstawie umów

międzynarodowych, a także zachowanie bioróżnorodności gatunkowej i genetycznej. W celu

ochrony ostoi i stanowisk mogą by wyznaczone strefy ochrony. Rośliny, zwierzęta i grzyby

gatunków zagrożonych wyginięciem w środowisku przyrodniczym podlegają ochronie

w ogrodach zoologicznych, ogrodach botanicznych lub bankach genów.

W Polsce do 1970 roku obowiązywały dwie przestrzenne formy ochrony przyrody:

parki narodowe i rezerwaty przyrody, które stanowiły 0,45% powierzchni kraju. Wzmożony

ruch turystyczny na terenie utworzonych wówczas 11 parków narodowych wymusił na

Państwowej Radzie Ochrony Przyrody rozszerzenia ochrony na inne tereny. Stworzono więc

„Projekt Ochrony Krajobrazu w Polsce” przewidujące wprowadzenie dwóch nowych form

w postaci parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu. Wyodrębniono ze

ś

rodowiska regiony, w których znajdują się ekosystemy reprezentujące dany krajobraz, ze

zwróceniem szczególnej uwagi na te najmniej zmienione i najmniej zagrożone

zanieczyszczeniem, a mające wartość ze względu na występowanie organizmów

stanowiących zasoby genetyczne.

Przełomowym momentem w ewolucji form ochrony przyrody można uznać:

rozszerzenie celów wprowadzania nowych form ekologicznych na terenie kraju i kontynentu

oraz uznanie konieczności systemowego podejścia do ochrony przyrody i krajobrazu traktując

wprowadzane formy ochrony jako elementy nawzajem się uzupełniające.

Wieloprzestrzenne formy ochrony przyrody tj. parki narodowe, rezerwaty przyrody,

parki krajobrazowe oraz obszary chronionego krajobrazu tworzą krajowy system obszarów

chronionych. System ten stanowi układ przestrzenny wzajemnie uzupełniających się form

ochrony przyrody, łączonych korytarzami ekologicznymi (obszar pomiędzy dwoma lub

5

wieloma obszarami chronionymi, niezabudowany, umożliwiający migracje roślin i zwierząt).

Jest to ważne z punktu widzenia dostosowywania do prawa Unii Europejskiej – pozwala

powiązać tworzony w Polsce już od dłuższego czasu krajowy system obszarów chronionych

z ideą sieci obszarów chronionych, w szczególności sieci "Natura 2000". Wskazanie na

konieczność łączenia ze sobą poszczególnych elementów systemu jest właśnie odwołaniem

się do podstaw tworzenia takich sieci.

Według stanu prawnego na dzień 01.01.2000r. w Polsce utworzonych było 22 parków

narodowych (ok. 307 tys. ha - 1,0 % pow. kraju), 1269 rezerwatów przyrody (ok. 144 tys. ha -

0,5 % pow. kraju), 119 parków krajobrazowych (ok. 2532,0 tys. ha - 8,1 % pow. kraju),

obszarów chronionego krajobrazu (ok. 7228,2 tys. ha - 21,9 % pow. kraju). Ponadto innymi

formami ochrony przyrody objęto ok. 0,3 % powierzchni. Obszary prawnie chronione zajmują

obecnie 32,5 % powierzchni Polski.

Doświadczenia ostatnich lat pokazują, że w miarę coraz lepszego rozpoznania

walorów środowiska i stanu ich zagrożenia, pojawiały się nowe argumenty na rzecz

obejmowania ochroną kolejnych terenów bądź też nadawania wyższej rangi ochrony. Na

przykład wiele nowych parków narodowych powstało na bazie wcześniejszych parków

krajobrazowych, a parków krajobrazowych na bazie wcześniej wyznaczonych obszarów

chronionego krajobrazu.

Można stwierdzić, że obecnie przeważa kierunek ochrony przyrody polegający na

kontynuacji obejmowania różnymi formami ochrony coraz to nowych obszarów i obiektów

wraz z wprowadzaniem ograniczeń w stosunku do różnych rodzajów działalności

gospodarczej. Ograniczenia te powodowane są obserwowaną degradacją środowiska

w wyniku prowadzonej działalności gospodarczej. Wskazuje się w ten sposób na błędy

w gospodarowaniu i nieprzestrzeganie praw przyrody.

W przyszłości należy oczekiwać, że każdorazowo będzie następowało dostosowanie

prowadzonej działalności gospodarczej do istniejących uwarunkowań środowiska, a więc

zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju.

3. FORMY OCHRONY ŚRODOWISKA W UE

Jednym z najważniejszych przedsięwzięć w dziedzinie ochrony przyrody w Unii

Europejskiej jest stworzenie spójnej Europejskiej Sieci Ekologicznej specjalnych obszarów

ochrony pod nazwą NATURA 2000 .

6

Podstawę ku temu tworzą dwie dyrektywy europejskie:

-

Dyrektywa Rady 92/43/EWG z 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk

naturalnych oraz dzikiej flory i fauny , zwana „dyrektywą siedliskową” lub

„habitatową”,

-

Dyrektywa Rady 79/409/EWG z 2 kwietnia 1979r. w sprawie ochrony dzikich ptaków

, zwana popularnie „dyrektywą ptasią”.

Unia Europejska jako jeden z głównych celów w zakresie ochrony środowiska

określiła zatrzymanie degradacji bioróżnorodności oraz ochronę i przywrócenie ekosystemów

obszarów przyrodniczych do 2010r. Uznano jednak , że ochrona przyrody jest wtedy

skuteczna, gdy obejmuje całą przestrzeń środowiska przyrodniczego, a nie tylko pojedyncze

elementy. Sprzyja to rozwojowi idei wielkoprzestrzennych systemów ochrony przyrody, która

znalazła swoje odzwierciedlenie w dokumencie przyjętym w 1995r. w Sofii

tj. „Paneuropejskiej Strategii Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej” . Strategia ta

służy tworzeniu spójnego przestrzennie, europejskiego systemu ekologicznego, a efektem jej

realizacji było opracowanie programu Europejskiej Sieci Ekologicznej – NATURA 2000.

Program NATURA 2000 stwarza szansę skutecznej ochrony przyrody, ponieważ

w Unii Europejskiej obowiązują standardy prawne, których przestrzeganie jest konsekwentnie

kontrolowane. Wyznaczone są również zasady ochrony przyrody, a także mechanizmy jej

finansowania. Program ten nie zakłada ograniczeń rozwoju gospodarczego, lecz jego

realizację przy zachowaniu standardów i mechanizmów ochrony przyrody. Natura 2000 nie

ma zastąpi krajowych systemów ochrony przyrody, ale ma je uzupełniać o określone obszary,

które wpłynąć mogą na zachowanie dziedzictwa przyrodniczego w skali kontynentu. Obszary,

które znajdują się w sieci NATURA 2000 mogą być bardzo zróżnicowane – od dużych

parków narodowych będących własnością państwa po niewielkie fragmenty terenów

prywatnych.

Sieć NATURA 2000 obejmuje:

•

obszary specjalnej ochrony ptaków – wyznaczony zgodnie z przepisami prawa Unii

Europejskiej do ochrony populacji dziko występujących ptaków jednego lub wielu

gatunków, w którego granicach ptaki mają korzystne warunki bytowania w ciągu

całego życia, w dowolnym jego okresie albo stadium rozwoju.

•

specjalne obszary ochrony siedlisk – wyznaczony w celu trwałej ochrony siedlisk

przyrodniczych lub populacji zagrożonych wyginięciem gatunków roślin lub zwierząt

lub w celu trwałej ochrony siedlisk przyrodniczych lub właściwego stanu ochrony

tych gatunków

7

Program NATURA 2000 - jest ważny dla obszaru Unii Europejskiej i ma na celu

stymulowanie rozwoju krajowych sieci ekologicznych i powiązanie ich z Siecią Europejską.

Inną ważną inicjatywą jest tworzenie ogólnoeuropejskiej sieci ochrony przyrody pod

nazwą EECONET. Sieć NATURA 2000 ma składać się z obiektów zawierających naturalne

siedliska i gatunki objęte dyrektywami, natomiast EECONET ma na celu zintegrowanie

w jeden wspólny system istniejących obszarów chronionych w poszczególnych krajach

europejskich.

EECONET ma prowadzić do:

-

opracowania mapy ekologicznej dla całej Europy

-

opracowania strategii ochrony przyrody najmniej przekształconych obszarów w Europie

-

zachowania obszarów ważnych dla migracji zwierząt

-

lepszej ochrony gatunków i siedlisk

-

opracowania przestrzennej struktury sieci obszarów najbardziej naturalnych

EECONET składa się z:

•

obszarów węzłowych

•

korytarzy ekologicznych

•

obszarów wymagających unaturalnienia

4. PODSUMOWANIE.

Jedną z najważniejszych form ochrony przyrody na świecie stanowi wyodrębnienie

obszarów

chronionych.

Znajduje

to

potwierdzenie

w

wielu

przedsięwzięciach

międzynarodowych. Do najważniejszych z nich można zaliczyć działalność Światowej Unii

Ochrony Przyrody (IUCN). To właśnie IUCN zaproponowała przyjęcie ośmiu kategorii

obszarów chronionych, z czego pięć zostało uznane przez Organizację Narodów

Zjednoczonych (ONZ).

Prawne formy ochrony przyrody na świecie mniej więcej pokrywają się z polskim

i europejskim ustawodawstwem. W przeciwieństwie jednak do wyliczenia zaproponowanego

przez IUCN, ochrona obszarowa w Polsce nie obejmuje pomników przyrody, które zalicza się

do ochrony indywidualnej oraz ochrony gatunków i ich siedlisk. Ponadto unormowania

polskie nie znają pojęcia „obszarów czynnej ochrony zasobów przyrodniczych”. Jednakże,

patrząc na cele ustanowienia tego obszaru, można mniemać, iż jest to pojęcie zbliżone do

pojęcia: „parków krajobrazowych”, które funkcjonuje w polskim porządku prawnym.

Na uwagę zasługują rezerwaty biosfery. Koncepcja ich utworzenia nie opiera się na

umowie międzynarodowej, ale na międzynarodowym programie badawczym, realizowanym

8

w ramach celów i założeń tzw. programu „Człowiek i Biosfera”. Znaczenie rezerwatów

biosfery jest ogromne, ponieważ stanowią one naturalne obszary i są reprezentowane dla

wielkich sfer biogeograficznych różnych typów ekosystemów. Z obszary Polski w

Międzynarodowej Sieci Rezerwatów Biosfery znajduje się rezerwat Jeziora Łuknajno oraz

Parki Narodowe: Babiogórski, Słowiński, Białowieski, Bieszczadzki, Karkonoski

i Tatrzański.

Inicjatywa ta stanowi dowód na to, że potrzebne jest sięganie do form ochrony

obszarowej, która stanowi jedną z najważniejszych form ochrony przyrody nie tylko na

szczeblu krajowym, ale także w skali międzynarodowej

9

BIBLIOGRAFIA:

-

Natura 2000 w Euroregionie Nysa, red. A. Zielińska, wyd. Jelenia Góra 2005

-

USTAWA z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz.U. z 2004 r. Nr 92, poz.

880. Rozdział 2 - Formy ochrony przyrody

-

Nowelizacja ustawy o ochronie przyrody z grudnia 2004r. Uprawnienia samorządów i

organizacji ekologicznych. Tekst M. Bar z Centrum Prawa Ekologicznego

-

Podstawy ochrony przyrody. Stan i perspektywy ochrony przyrody w Polsce

Tekst E. Gackiej-Grzesikiewicz z Instytutu Ochrony Środowiska

-

Internetowa Encyklopedia – Wikipedia (http://pl.wikipedia.org)

-

Portal internetowy – Polska.pl (www.polska.pl)

Polska Przyroda > Ochrona przyrody > Przepisy i formy ochrony

-

Międzynarodowe Prawo Ochrony Środowiska, Janina Ciechanowicz-McLean. –

Wyd. 2. - Warszawa : Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2001