DOBA ŚREDNIOPOLSKA - od XV/XVI do poł. XVIII
CZYNNIKI SPRAWCZE ROZWOJU JĘZYKA:
ROZKWIT I POLONIZACJA MIAST
miasta polskiej w XV i XVI wieku przeżywają rozkwit,
przewagę wśród warstw wyższych mieli obcokrajowcy, głównie Niemcy, Włosi
należało spolonizować te obcokrajowe żywioły, np. w Krakowie poprzez przeniesienie w 1536 r polskich kazań z kościółka św. Barbary do kościoła Mariackiego, gdzie dotąd słowo Boże głoszono po niemiecku
w XVI wieku miasta stopniowo upadały, co spowodowane było polityką państwa, wojny XVII wieczne i ostatecznie wojna północna w XVIII.
ROZWÓJ DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ - WALKA O EGZEKUCJĘ PRAW
wobec spadku znaczenia miast, a co za tym idzie i roli mieszczaństwa, na plan pierwszy wybija się stan szlachecki
za panowania Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta szlachta przeżywała okres wielkiej aktywności politycznej
z inicjatywy głównych ideologów szlacheckich został sformułowany program wszechstronnej naprawy państwa: skarbu i wojska, sądownictwa i prawodawstwa, oświaty, itp., zwanym „egzekucją praw i dóbr”, czyli przestrzeganiem obowiązujących ustaw i powrotu do skarbu państwa dóbr państwowych (królewszczyzn)
na forach sejmowych stosowano często znakomite mowy, które walnie przyczyniły się do rozkwitu sztuki pięknego przemawiania w języku ojczystym
w licznych pismach i broszurach polemicznych (dialogi i traktaty polityczne) rozwinął się nowy gatunek literacki - polemika polityczno - społeczna. Przykładowi pisarze tego gatunku:
- Stanisław Orzechowski „Rozmowa albo dyjalog około egzekucyjnej Polskiej Korony”,” Quincux, to jest wzór Korony Polskiej na cynku wystawionej”
- Jan Dymitr Solikowski „Ziemianin albo rozmowa ojca z synem o sprawie polskiej”, „Rozmowa komornika z burmistrzem”
obóz egzekucyjny wysuwał hasła obrony języka polskiego i poszerzenia jego funkcji w sferze polityczno - prawnej, wobec tego polszczyzna powoli wypierała wszechobecną łacinę, a najlepszym tego przykładem jest rok 1543, w którym pierwszy raz zbiór uchwał sejmu krakowskiego został opublikowany w języku polskim.
Wybitniejsi pisarze polityczni tego okresu: Szymon Starowolski, Krzysztof i Łukasz Opalińscy, Stanisław Herakliusz Lubomirski.
REFORMACJA I KONTRREFORMACJA
z tym zjawiskiem ściśle związane są polemiki religijne między obozem różnowierczym a Kościołem katolickim. Różnowiercy po raz pierwszy ze względów propagandowych uciekli się do języka narodowego jako środka polemiki z Kościołem, gdyż wyszli z założenia, że większy będzie dla nich pożytek, jeśli wszyscy zrozumieją, co mają do przekazania, a nie tylko garstka wykształconych osób. W ten sposób poszukiwali nowych wyznawców.
przykładowe pisma różnowiercze po polsku:
- Jan Seklucjan „Catechismus”
- Mikołaj Rej „Postylla”, „Apocalypsis”
- Marcin Kwiatkowski „Confessio Augustanae fidei, to jest wyznanie wiary krześcijańskiej na sejmie auspurskim ofiarowane…”
- Grzegorz Paweł z Brzezin „O różnicach teraźniejszych…”
- Marcin Krowicki „Obrona nauki prawdziwej i wiary…”, „Papieżowa orda”
- Krzysztof Kraiński „Katechizm z naukami i pieśniami…”
wobec takiego stanowiska, Kościół katolicki z oporami również sięgnął po polski, jako broń propagandową, największą trudnością było przedstawienie wiernym trudnych zagadnień teologicznych
przykładowe pisma katolickie po polsku:
- Marcin Kromer „Rozmowy dworzanina z mnichem”
-Stanisław Leopolita „Apologija, to jest obronienie świętej wiary krześcijańskiej”
-Benedykt Herbest „Nauka prawego chrześcijanina”
- Piotr Skarga „O jedności Kościoła Bożego”, „Wtóre zawstydzenie arianów”
- Marcin Białobrzeski „Postilla orthodoxa, to jest wykład ewangelij”
- Jakub Wujek „Postylle Katolicznej część wtóra” - odpowiedź na znakomicie napisaną po polsku „Postyllę” Reja
wielkie znaczenie dla wzbogacenia zasobu środków językowych w dziedzinie artystycznej miały przekłady Pisma Świętego w całości, bądź jego fragmentów (pogrubionym drukiem przekłady innowiercze - których jestem pewna):
- „Psałterz krakowski”, „Żołtarz Dawida proroka” Walentego Wróbla
- „Psałterz Dawidów” Mikołaja Reja
- „Nowy Testament” Stanisława Murzynowskiego (1551)
- „Nowy Testament” Marcina Bielskiego (1556)
- „Psałterz” Jakuba Lubelczyka
- „Biblia” Jana Leopolity (1561)
- „Biblia brzeska” („Radziwiłłowska”) (1563)
- „Biblia” Szymona Budnego (nieświeska)
- „Nowy Testament” Marcina Czechowica
- „Psałterz Dawidów” Jana Kochanowskiego
- „Biblia” Jakuba Wujka
- „Biblia gdańska” (1632)
zwycięski Kościół katolicki ograniczył zakres używania języka ojczystego w dziedzinie religijno-kościelnej
SZERZENIE SIĘ RENESANSOWEJ KULTURY HUMANIZMU
odrodzenie łączyło kult łaciny, greki i hebrajskiego z walką o równouprawnienie języka narodowego, skutkiem czego był rozkwit literatury w języku polskim
polscy poeci piszący po łacinie:
- Andrzej Krzycki
- Jan Dantyszek
- Mikołaj Hussowczyk
- Klemens Janicki i inni
poeci polsko - łacińscy:
- Marcin Kromer
- Stanisław Orzechowski
- Sebastian Fabian Klonowic
- Szymon Szymonowic
- Jan Kochanowski
- Mikołaj Rej (pisał wyłącznie po polsku)
ROZWÓJ NAUKI
głównym językiem nauki nadal była łacina, dlatego też dwa największe polskie dzieła tamtego okresu zostały napisane po łacinie: „De revolutionibus orbium coelestium” Mikołaja Kopernika, „De republica emendanda” Andrzeja Frycza Modrzewskiego
pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie historii: „Kronika wszytkiego świata” 1551 Marcina Bielskiego, „Która przedtym nigdy świata nie widziała, kronika polska, litewska, żmudzka i wszytkiej Rusi” 1582 Macieja Stryjkowskiego, „Początek i progres wojny moskiewskiej” 1611 Stanisława Żółkiewskiego, „Dzieje w Koronie Polskiej” 1637 Łukasza Górnickiego,
pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie prawa: „Porządek sądów i spraw miejskich prawa magdeburskiego” 1553 Bartłomieja Groickiego, „Speculum Saxonum albo prawo saskie i magdeburskie” 1581 Pawła Szczerbica, „Prawa chełmińskiego ksiąg pięcioro” 1623 Pawła Kuszewicza
pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie myśli społecznej: „O poprawie Rzeczypospolitej” Andrzeja Frycza Modrzewskiego, przełożone z oryginału łacińskiego przez Cypriana Bazylika w 1577
pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie pedagogiki: „Książki o wychowaniu dzieci” 1558 Erazm Gliczner, „Przydatki do Polityki, Ekonomiki i Etyki Arystotelesa” 1601-1618
pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie filozofii: Etyki Arystotelesowej ksiąg dziewięcioro” 1618 Sebastiana Petrycego
pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie geometrii: „Geometryja, to jest miernicka nauka, po polsku krótko napisana z greckich i łacińskich ksiąg” 1566 Stanisława Grzepskiego, „Geometra polski, to jest nauka rysowania, podziału, przemieniania i rozmierzania linij, angułów, figur i brył pełnych” 1683 Stanisława Solskiego
pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie geografii: „Relacyje powszechne albo nowiny pospolite” Jana Botera, w przekładzie Pawła Łęczyckiego 1609
pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie nauk przyrodniczych: „O ziołach i mocy ich” 1534 Stefana Falimierza, „Herbarz, to jest ziół tutecznych postronnych i zamorskich opisanie” 1568 Marcina Siennika, „Herbarz polski” 1595 Marcina z Urzędowa, „Zielnik herbarzem z języka łacińskiego zowią” 1613 Szymona Syreniusza
pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie medycyny: „Lekarstwa doświadczone” 1564 Marcina Siennika, „Cieplice” 1578 Wojciecha Oczki
pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie ekonomii i budownictwa wiejskiego: „Księgi o gospodarstwie” Piotra Krescentyna w anonimowym przekładzie polskim 1542, „O sprawie, sypaniu, wymierzaniu i rybieniu stawów” 1573 Olgierda Strumieńskiego, „Gospodarstwo” 1588 Anzelma Gostomskiego
pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie architektury i mechaniki: „Architekt polski, to jest nauka ulżenia wszelkich ciężarów, używania potrzebnych machin, ziemnych i wodnych, stawiania ozdobnych kościołów małym kosztem” 1690 Stanisława Solskiego
pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie techniki wojskowej: „Sprawa rycerska” 1569 Marcina Bielskiego, „Archelija, to jest nauka i informacyja o strzelbie” Diega Uffana w przekładzie Jana Dekana 1643
pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie metalurgii: „Officina ferraria albo huta i warsztat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego” 1612 Walentego Roździeńskiego
pierwsze dzieła naukowe w języku polskim w zakresie myślistwa: „Myślistwo ptasze” 1584 Mateusza Cygańskiego, „Myślistwo z ogary” 1618 Jana Ostroroga
dzięki tym wszystkim dziełom kształtowała się polska terminologia naukowa i techniczna
ROZWÓJ OŚWIATY
w latach 40 XVI wieku Akademia Krakowska zaczęła chylić się ku upadkowi, do tego czasu istniał pogląd, że środowisko akademickie było najważniejszą wyrocznią w sprawach ogólnopolskiej normy językowej, tam kształtowały się opinie na temat cech, właściwości i form językowych, tam rozstrzygano, które z nich są poprawne, a które nie
w rozwoju szkół niższego szczebla wielką rolę odegrała rywalizacja obozu różnowierczego i Kościoła katolickiego
polszczyzna pełniła rolę języka pomocniczego, o czym świadczą łacińskie gramatyki, słowniczki przeznaczone do użytku szkolnego
na skutek rywalizacji wyznaniowej sporo szkół parafialnych osiągnęło wysoki poziom, na ogół były to szkoły różnowiercze, gdzie polszczyzna zajmowała stosunkowo wysoką pozycję
ważne dzieła naukowe poświęcone polszczyźnie:
- rękopiśmienny słownik bydgoskiego bernardyna Bartłomieja
- łacińsko - polski leksykon Jana Mączyńskiego
- pierwsza polska gramatyka - „Polonicae grammatices institutio” Piotra Statoriusa-Strojeńskiego
- wielki słownik polsko-łacińsko-grecki jezuity Grzegorza Knapiusza
- polski dział francusko-łacińskiego słownika księdza Pitra Daneta, autorstwa księdza Franciszka Koli
jezuici zdobyli monopol na szkolnictwo około poł XVII w., uczono zgodnie z poglądami najbardziej znanego ówcześnie pedagog, Jana Sturma, kierownika miejskiej szkoły w Strasburgu w latach 1538-1581. Pragnął on wychować wzorowych latynistów, którzy by potrafili rozmawiać płynnie i poprawnie po łacinie. Dla niego język łaciński i literatura rzymska były celem samym w sobie. W czasach saskich szkolnictwo jezuicki pogrążyło się w upadku
na obszarach mieszanych pod względem etnicznym i językowym (polsko-niemieckim), czyli na Pomorzu i na Śląsku ludność byłą przede wszystkim dwujęzyczna, dla mieszkających tam Niemców polszczyzna była językiem obowiązkowym, którego nauczano w szkołach, jako języka obcego. Skutkiem tego były specjalne gramatyki, słowniczki i podręczniki polsko-niemieckie
ROZWÓJ DRUKARSTWA I WPŁYW POLSKIEJ KSIĄŻKI DRUKOWANEJ
książki i teksty pisane ręcznie potrzebowały ogromu pracy i czasu, koniecznych do przepisywania powodowały, że były one drogie, często niedostępne
książka drukowana powstawała szybko, w wielkiej liczbie egzemplarzy, była przeważnie tania, jej oddziaływanie, jako wzoru językowego było znacznie większe
pierwsze drukarnie w Polsce XV w:
- Kaspra Elyana we Wrocławiu
- Kaspra Straubego, Jana Turzona i Świętopełka Fiola w Krakowie
- Konrada Baumgartena w Gdańsku
krakowskie drukarnie szesnastowieczne:
- Jana Hallera 1503, prowadzona zrazu przez Kaspra Hochfedera
- Floriana Unglera
- Hieronima Wietora (działała nieprzerwanie do poł. XVII w
- Marka i Macieja Szarffenbergów
- Mateusza Siebeneichera
- Macieja Wierzbięty
ukazanie się pierwszej polskiej książki poprzedziły tzw. polskie druki niesamoistne, czyli krótkie polskie teksty w księgach łacińskich:
- 1475 w „Statuta synodalna Wratislaviensia” drukowane u Kaspra Elyana we Wrocławiu, znalazły się tam polskie modlitwy Otcze nasz, Zdrowa Maryja, Wierzę w Boga - to pierwsze drukowane teksty polskie
- 1506 zbiór praw Jana Łaskiego „Commune incliti Polonie Regni privilegium…” tłoczone w drukarni Hallera, pojawiła się tam Bogurodzica, jako swego rodzaju pierwsza ustawa polska
- 1514 łacińska księga „Agenda Latino et vulgari sermone…” drukowana u Hallera, pojawia się tam polska Powieść o papieżu Urbanie
pierwsza polska książka została wydana w całości w drukarni Unglera w 1514, by to „Raj duszny” przekład łacińskiego modlitewnika „Hortulus animae”, pióra Biernata z Lublina. W tej samej drukarni wyszedł traktat o ortografii polskiej Stanisława Zaborowskiego, modlitewnik „Tarcza duchowna” (1534), Stefana Falimirza „O ziołach i mocy ich” (1534), Macieja Miechowity „Polskie wypisanie dwojej krainy świata” (1535), Marcina Bielskiego „Żywoty filozofów” (1535), Walentego Wróbla „Żołtarz Dawidów” (1539)
oficyna Hieronima Wietora miała największe zasługi dla rozwoju polskiej książki drukowanej, wyszły z niej takie dzieła: „Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym” (1521), „Żywot Pana Jezu Krysta” (1522), „Ecclesiastes, księgi Salomonowe…” (1522), „Fortuny i cnoty różności” (1524), „Istoryja o świętym Józefie” (1530), „Psałterz (tzw. krakowski, 1532), Erazma z Rotterdamu „Księgi, które zowią język” (1542), „Sąd Parysa” (1542)
poza Krakowem powstawały później drukarnie (przeważnie różnowiercze) w Królewcu (traktat ortograficzny Stanisława Murzynowskiego i słownik Jana Mączyńskiego), Brześciu nad Bugiem (Biblia brzeska), Pińczowie, Rakowie, Nieświeżu, Zamościu, Łosku, Poznaniu, Lesznie, Szamotułach, Lwowie, Brzegu, Oleśnicy
polska książka drukowana szerzyła i upowszechniała słowo ojczyste, przyczyniła się w poważnym stopniu do ustalenia pisowni i ogólnopolskiej normy językowej
ROZWÓJ PISOWNI
ogromne znaczenie dla pisowni polskiej miał traktat ortograficzny Stanisława Zaborowskiego „Ortographia seu modus recte scribendi et legendi Polonicum idioma”, wydany w 1514 u Unglera
- każda litera alfabetu łacińskiego musi mieć swój odpowiednik w polskiej głosce, a te głoski, które nie mają odpowiedników literowych muszą być zapisywane przy użyciu znaków diakrytycznych (kropka dla samogłosek pochylonych i spółgłosek szumiących, podwójna kropka bądź poziomą kreskę dla oznaczenia miękkości spółgłosek, ukośna kreska dla odróżnienia l od ł i na oznaczenie samogłosek nosowych)
- dopuszczał wymienne używanie najbardziej rozpowszechnionych dwuznaków (cz, sz, rz)
Wiele rozwiązań Zaborowskiego ustaliło się w naszej pisowni (pozioma kreska - dziś ukośna, tradycyjne dwuznaki, w funkcji znaku miękkości najpierw y, potem i)
praktycznie żadnego wpływu na pisownię polską nie miał projekt Jana Seklucjana, pisarza i polemisty protestanckiego, ogłoszony w 1549 jako „Krótka nauka czytania i pisania”, dołączona do jego „Katechizmu” wydanego w Królewcu, także „Ortografia polska” Stanisława Murzynowskiego, wydana w 1551 również w Królewcu, jako dodatek do Nowego Testamentu
praktyczne zastosowanie:
- brak litery j zastępowanej przez i, bądź y
- podwójne oznaczenie miękkości, przez poziomą kreskę i dodanie po zmiękczonej spółgłosce y
- odróżnianie samogłoski pochylonej od jasnej za pomocą ukośnej kreski
- nagłosowe u pisane jak v
- połączenia ks, kś pisane przez x
tak ustalona pisownia przetrwała do końca XVIII wieku, nie wpłynęło na nią nawet ostatnie dzieło ortograficzne XVI wieku „Nowy karak ter polski” Jana Januszowskiego (1594), w którym zawarł projekty ortograficzne Jana Kochanowskiego i Łukasza Górnickiego:
- Kochanowski nie używałby znaków diakrytycznych, tam gdzie wymowa jest oczywista
- Górnicki zerwałby z dotychczasową praktyką, zamiast ł, pisałby ll, głoski szumiące również pisałby podwójnie zamiast oznaczać je dwuznakami
SŁOWNICTWO DOBY ŚREDNIOPOLSKIEJ
NAJWAŻNIEJSZE ZMIANY W ZAKRESIE SŁOWNICTWA
w tej dobie zasób słownictwa wzrósł dwu- lub nawet trzykrotnie w stosunku do doby staropolskiej i wynosił ok. 50 tys. wyrazów.
W I poł. XVI w., a także na przełomie XVII i XVIII w. pewne wyrazy wygasały, stawały się przestarzałe:
chowaniec `wychowanek', ciasnocha `koszula', domak `domator', godzinnik `zegar', jata `buda', kluza `więzienie', łoktusza `płachta', mielcuch `browar', nagolennica `pończocha', obliczność `obecność', przyczyń ca `obrońca', rucho `odzież', skot `bydło', stradnik `nędznik', wiła `szaleniec', barzy `bystry', łoński `ubiegły', niezbędny `niegodziwy', ociętny `uparty, ociągający się', pierny `pieprzowy', rusy `rudawy', śniedy `jadalny', blazgonić `pleść, paplać', gąść `grać na instrumentach muzycznych', komosić się `dąsać się', rochmanić `oswajać', żadzić się `wstydzić się', żec `palić', dotychmiast `dotąd, dotychczas', jacy `tylko', lepak `znowu'.
wiele wyrazów w tym okresie zmieniło swoje pierwotne znaczenie:
- ciekawy pierwotnie szybki, prędki, potem chciwy wiedzy
- grzeczny pierwotnie stosowny, właściwy, ładny, potem obyczajny, dobrze wychowany, posłuszny
- list pierwotnie liść, potem znaczenie dzisiejsze
- ojczyzna pierwotnie ojcowizna, potem kraj rodzinny
- poczet pierwotnie liczba, rachunek, potem świta, orszak
- przytomny pierwotnie obecny, potem w pełni świadomy, szybko orientujący się
- rzecz pierwotnie mowa, potem fakt, sprawa, przedmiot
- szczyt pierwotnie tarcza, potem wierzchołek, albo poprzeczna, węższa ściana domu
- twarz pierwotnie stworzenie, potem przednia część głowy
- złodziej pierwotnie złoczyńca, potem dopuszczający się kradzieży
wiele wyrazów uległo pejoratywizacji, np. dziad, dziewka, niektóre zostały poddane odwrotnemu procesowi, melioratywizacji, np. kobieta
najważniejszy był jednak przyrost ilościowy słownictwa polskiego i ukształtowanie się różnych działów środowiskowych tego słownictwa:
- geometria: anguł `kąt, cyrkumferencyja `obwód', polus `wierzchołek', cyrkuł `koło', wertykalny `pionowy', dyjameter `średnica'
- myślistwo: psarze, bobrownicy, sokolnicy, dojeżdżacze, szczwacze `nazwy osób biorących udział w polowaniu', ogary, charty, wyżły `rasy psów myśliwskich', obojętka, kaszerz, kutnia, sak `różne gatunki sieci', dołek, klatka, krąg, niecka, obręcz, potrzask, Prężyny, słopiec, wiecha `pułapki i sidła'
- wyrazy obelżywe, wulgarne, szeroko rozpowszechnione przez literaturę sowizdrzalską: ciolak, gnojek, rzygulec, cymbał, lapikufel, dybidzban, bled syn, bledyniec, golec, kujon (`hultaj'), nabzdyżyw, szczękacz, klępa, szczekutnica, pałuba, frantówka, swawolka, murwa
WPŁYWY OBCE
Czechy
- Czechy XV- i XVI-wieczne miały ogromny wpływ na język polski, znajomość czeszczyzny stała się znamieniem wykształcenia i kultury, w użyciu były wówczas wyrazy z czeskimi cechami fonetycznymi: honiec, kohucik, tesaczek `krótki miecz', Uhry `Węgry', zahrada `zagroda', hnet `wnet', tedy `wtedy', - przetrwały one do końca XV w, wyrazy: kapalin `rodzaj hełmu', kancerz `długi miecz', lice miernik `obłudnik', pochop `inteligencja', pokajanie `pokuta', szefelin `rodzaj włóczni', szyba lec `oszust', świadomie `świadomość', uczenik `uczeń', Hydzik się `brzydzić się', do dziś przetrwały nieliczne: duchowieństwo, istota, nabożeństwo, sprawiedliwość, własność, zakonnik, zwolennik, itp.
- pod koniec XVI w polska kultura dogoniła, a nawet przegoniła kulturę czeską, dlatego też napływ zapożyczeń zmalał, szczególnie w wyniku klęski Czechów pod Białą Góra (1620), gdy ten kraj uległ bardzo szybkiej germanizacji.
Niemcy
- wpływy niemieckie w dobie średniopolskiej były zdecydowanie mniejsze niż dotychczas, gdyż żywioł niemiecki ulegał stopniowej polonizacji, nie należy jednak brać pod uwagę Pomorza, czy Śląska, gdzie język niemiecki po dziś dzień ma ogromne znaczenie
- niemieckie pożyczki językowe były związane ze sferą gospodarczą, najczęściej nazywanie nowych przedmiotów, które nie znalazły jeszcze polskiego odpowiednika
- najpopularniejsze pożyczki niemieckie: brak, bruk, brytfanna, cekhauz `zbrojownia', deka `nakrycie', drab `żołnierz', druk, drut, durszlak, fałd, gwałt, hak, herszt, klamra, kloc, knecht, kopersztych `miedzioryt', kram, lada, lichtarz, los , ładować, materac, plaster, prasa, rachunek, rajtar, rama, reszta, smak, stal, stempel, szalbierz, szańc (później szaniec), sztuka, szturm, sztych, szuflada, szyba, szyna, tama, werbować, winda, żołd, itd.
Łacina
- TU REFERAT
Włochy
- pod koniec XV w nasiliły się związki Polski z Włochami, szczególnie poprzez szerzenie się włoskiego Renesansu. Do kraju sprowadzono wielkich artystów, w większych miastach osiedlali się kupcy i rzemieślnicy włoscy. Polska młodzież wyjeżdżała na studia do Bolonii, Padwy. Główne szlaki pielgrzymkowe do Ziemi Świętej przecinały Włochy. Dużą rolę w propagowaniu włoskiej kultury odegrała królowa Bona, która żyła w Krakowie w XVI w.
- wszystkie te czynniki zadecydowały o charakterze włoskich zapożyczeń, które dotyczą głównie strojów, życia dworskiego, kuchni, ogrodnictwa, sztuki wojennej, bankowości i sztuk pięknych:
antykamera `przedpokój', antypast `przekąska', bandera, bandyta, bank, bankiet, barka, bastyjon, bomba, cera, dzianet `rodzaj konia', fontanna, forteca, foza `sposób', fraszka, gracyja, impreza, indzienier `inżynier', kalafijor, kalarepa, karczoch, karoca, katafalk, kawalkata, koral, kredyt `zaufanie', marcepan, maszkara, pałac, parapet, pompa `przepych', skarpa, speza `wydatek', sałata, szpada, szparagi, szpinak, sztylet, tort, tulipan, zbir.
- w wieku XVII moda włoska utrzymywała się jeszcze na dość stabilnym poziomie, choć stopniowo słabła. Wpływ tego języka utrzymywał się przede wszystkim w związku ze sztukami plastycznymi i architekturą: akwarela, aria, baryton, belweder, cytadela, estrada, kancona, koloratura, majolika, miniatura, pastele, porcelana, serenada, sonata, sopran, szkic, tenor, terakota, wiolonczela.
Francja
- związek Polski z Francją nasilił się w XVI w za sprawą wyboru Henryka Walezego na króla Polski. Dlatego pierwsze zapożyczenia pochodzą właśnie z tego okresu: artyszak `karczoch', bracelot `bransoleta', garda `straż przyboczna', hugonot, kamizela, lazaret, muszkiet, parlament, pasport, perfumy, pilot `wprowadzający statek do portu', prezent, prezydent `przełożony miasta', rapier, soldat `żołnierz', itd.
- zaciśnięcie więzów z Francją miało miejsce w XVII w za sprawą małżeństwa króla Władysława IV Wazy z Marią Ludwiką Gonzagą i króla Jana Sobieskiego z Marysieńką. Zapożyczenia z tego okresu dotyczą szczególnie życia dworskiego, stroju i wojskowości: aprosz `podkop', artleryja, bandolet, batalia, brygada, dama, dragon, flanki, fort, furaż `żywność dla wojska', galant, gawot, gorset, komplement, kordegarda, kwef, maruder, menuet, metresa, mina, parol, peruka, pistolet, reduta, serwet(ka)a, szarża `ranga wojskowa', itd.
- w Europie XVIII wieku dominował język i kultura francuska, podobnie i w Polsce. W 1736 r. z fundacji Augusta Mocnego powstała katedra języka francuskiego w Akademii Krakowskiej. Zapożyczenia słowne dotyczyły wciąż tych samych dziedzin: awangarda, aryjegarda, dobosz `hulanka', frak, fryzjer, garnizon, kadet, karesy, kornet `podchorąży', palet `przydział kwatery', ruż `barwiczka'
Rosja
- w miarę, jak zacieśniały się więzy Polski z Litwą i Rosją, naturalnymi stały się polsko-ruskie wpływy językowe. Szczególnie widoczne było to już po uniach polsko-litewskich.
- najpopularniejsze pożyczki z języka ruskiego: bałamut, car, chata, chłystek, chwost `ogon', czeremcha, czerep, czupryna, czupurny, dereń, dubas `rodzaj łodzi', duby `brednie', duma `myśl', duży, hałas, hałastra, haratać, harmider, harować, hodować, hodowla, hołoble, hołota, hołubiec, hołysz, hoży, hreczka, hulać, hulaka, hultaj, hurmem, jar, kaczan `głąb, ogryzek', kolasa, krynica `źródło', manowce, mołodyca `dziewczyna', mołojec `młodzieniec', morda, mużyk `chłop', nahajka, odzież, pohaniec'poganin', prażnik `święto, odpust', puha `bicz', rohatyna `włócznia', rubież, serdak, siromacha `nędzarz', skomoroch `niedźwiednik', sobaka `pies', tuman `obłok', wereszczaka `potrawa ze słoniny', wertepy, znachor, itp.
Wschód, Orient
- zapożyczenia te do Polski przenikały za pośrednictwem ruskim, głównie z języków tureckich, którymi posługiwali się Tatarzy i Ormianie
- przykładowe słownictwo: basza, baszłyk `kaptur', bazar, bisurman(in) `muzułmanin', bohater, buhaj, bukłak, buława, burka, buzdygan `oznaka godności oficerskiej', chan, czausz `poseł sułtański', dziryt `rodzaj oszczepu', dżuma, hajdamak(a) `rozbójnik', haracz, horda, janczar, jasiek, jasyr, juki, kaftan, kajdany, kaleka, kaleta, kałuz `przewodnik', kańczug `bicz', kapciuch `woreczek na tytoń', kary `czarny', kobierzec, koczować, kołczan, kołpak, korbacz `bicz', kotara `namiot polowy', kurhan, murza `szlachcic tatarski', musztułuk `podarek', sajdak, suhak `rodzaj antylopy', surma, saraj/seraj `pałac sułtański', szarańcza, szarawary, tapczan, torba, wataha, wojłok, itp.
Węgry
- wpływ języka węgierskiego był skutkiem związków polityczno-dynastycznych i wojskowych z Węgrami (panowanie na Węgrzech królów z dyn. Jagiellonów, panowanie w Polsce Stefana Batorego).
- polszczyzna zaczerpnęła z węgierskiego około 100 wyrazów, głównie związanych z wojskowością i strojem męskim, np.: ciżmy, czekan, delija `wierzchnia suknia męska', daresz `rodzaj maści końskiej', dobosz, giermek, hajduk, hejnał, katana `kurtka żołnierska', kiereszować, kontusz `wierzchnia szata wkładana na żupan', kord `rodzaj krótkiego miecza', magierka `czapka węgierska', orszak, szereg, itp.
- osobno należy wspomnieć o zapożyczeniach, które dotarły do gwary podhalańskiej: baca, cuha `sukmana góralska', gazda, juhas
- również zapożyczenia rumuńskie mają wpływ na gwarę góralską: bryndza, bundz `ser owczy', cap, fujarka, koszara `zagroda dla owiec', watra, żętyca `serwatka pozostała z produkcji sera owczego'.
Wpływ języka polskiego na inne języki
Język białoruski: abecadło, arkusz, areszt, baczyć, bochan, browar, brud, bulka, dach, drot, drukar, harmata, jatka, kafla, klamka, kirovać, kobeta, komora, krama, kulja, kurtka, latvyj, majstar, mlyn, niechluja, neszpor, nurka, obcuhi, pachołok, pokuta, povroz, pracesija, prasciradla, prismak, rada, skarha, sklep, sknara, skura, skvarka, sprytnyj, stolmach, szablja, szafa, szata, szkarpetka, szklo, szljachta, szuja, tarcza, trvać, tuzin, vaha, wapna, varta, vacat `ocet', żart, żvavyj, itp.
Język ukraiński: adwokat, atakuvaty, avtor, baczyty, bakaljar, barky, barva, bavolna, besztaty, bljacha, buda, butelka, biskup, cehelnja, cera, chalupa, chorużyj, choryj, cikavyj, cnota, Cukor, dach, dekret, dragun, dratwa, drit, dyszel, farba, fartuch, fortecja, gazeta, hanok, herbata, husar, hymnazyja, jarmarok, kalamar, kapral, kara, kark, Żelech, keruvaty, kimnata, klonycja,kluska, kobita, kram, krevnyj, ksjondz, kuchnja, LAN, medyk, mić, morh, mova, mruk, musztra, obicjaty, obywatel, okovyta, otrymaty, pakunok, pan czocha, panśkyj, panicz, pereszkoda, pobożnyj, poludnevyj, Polit, rachuvaty, rada, rekrut, rycar, skarb, sklep, skrynka, sljusar, sojm, student, szafa, szljachta, taljar, taneć, teraz, trunok, trybunal, varstat, velebnyj, vybytnyj, żovnir, itd.
Język rosyjski: akt, apteka, arestovat', burmistr, butylka, chorunżij, febra, getman, jarmarka, kapitan, kapral, kareta, komissija, konfiskovat', muszket, muzyka, pancyr, pedestal, raport, rota, rycar, szanec, szapka, szkatulja, turma, wieża, więzienie, itd.
Język rumuński: alectie `wybór', armata, armie, armistitie `rozejm', basta, bunt, catusi `kajdany', comendant, drabina, dragan, gont, gros, gvalt, hart, hasla, hatman, herb, holteiu, horonje `komendant zamku', husar, jold, jolnir, ladunca `nabój, ładunek', lantuc `łańcuszek', lotru, manifest, obuz, obuznic `oboźny', ocop, ofoter, pan, pantir ;jeździec pancerny', papij `papież', parcan, pilota, polcovnic, poligni `powalić', porucnic, poslant, pozvolenie, pozvoli, proviant, ratui, reimentar `regimentarz', roata `rota', rocosan `buntownik', rotmistru, safar `szafarz', sant `szaniec', scatulca, sicui `szykować', slahta, slujba, tribunal, tron, vers, veselie, vutca, zabor `konfiskata', zamca `zamek', zasluga, itp.
ROZWÓJ JĘZYKA LITERACKIEGO
polski język literacki powstał pod koniec XIV w, największy wpływ miały dzielnice zjednoczone przez Łokietka (Małopolska i Wielkopolska), których charakterystyczne cechy przeniknęły do ogólnej mowy polskiej
rozwój drukarstwa miał ogromny wpływ na ujednolicenie norm językowych, a więc dopiero w II poł. XVI w można mówić o stabilizacji ogólnopolskiej normy językowej
w praktyce nie tylko chłop, ale także mieszczanin, czy szlachcic odbiegał od normy, również poeci mówili i pisali gwarą
od normy ogólnopolskiej odbiegało głównie Mazowsze, ale także polszczyzna kresowa
język mówiony doby średniopolskiej był bardzo silnie nasycony cechami dialektalnymi, normalizacji podlegał język pisany
SŁOWNIKI I GRAMATYKI DOBY ŚREDNIOPOLSKIEJ
pierwsze niewielkie słowniczki (łacińsko-niemiecko-polskie), które ukazały się drukiem w XVI w (Jana Murmeliusza z 1562, Franciszka Mymera z 1528) miały charakter średniowieczny
największy zbiór słownictwa I poł. XVI w (dwa słowniki łacińsko-polskie / 4 i 11 tys haseł) zebrał bydgoski bernardyn Bartłomiej, ale nie ogłosił ich drukiem
1564 w Królewcu ukazał się wielki słownik łacińsko-polski „Lexicon Latino-polonicum” Jana Mączyńskiego
- po raz pierwszy nowoczesny układ alfabetyczny
- słowa łacińskie zaczerpnięte ze słownika łac-niem Piotra Dazypodiusza, a polskie z własnego doświadczenia, popartego lekturą dzieł ówczesnych pisarzy
- ok. 20 tys haseł polskich
- wyrazy potoczne i regionalne, głównie z okolic Sieradza
- wiele zapożyczeń łacińskich, czeskich i niemieckich, często propozycje neologizmów polskich na uniknięcie zapożyczeń
łacińsko-grecki słownik Ambrożego Calepina, uzupełniany w kolejnych wydaniach o nowe języki narodowe, materiał polski (ponad 12 tys. haseł) zawiera wyrazy potoczne, regionalizmy (nawet ruskie) i wulgaryzmy
łacińsko-polsko-niemiecki słownik Mikołaja Volckmara „Dictionarium trilingue ad discendam linguam latinam, polonicam et germanicam accomodatum” (Gdańsk 1596)
polsko-niemiecki słownik Antoniego Fabera „Celarius polski, oder Worteilhafftig eingerichtetes polnish Und deutsche Wörterbuch” wydany w Brzegu na pocz. XVIII w.
Grzegorza Knapiusza „Thesaurus polono-latino-graecus”, największy słownik XVIIw
- na pierwszym miejscu podaje alfabetycznie polskie wyrazy, potem ich odpowiedniki łacińskie i greckie
- starannie dobrane hasła wyrazowe
- zwrócenie uwagi na czystość i rodzimość słownictwa, przynależność do ogólnopolskiego języka literackiego, przyzwoitość
- tępienie, bądź pomijanie zapożyczeń łacińskich
- ok. 50 tys. haseł
- oparcie na źródłach literackich
dział polski do francusko-łacińskiego słownika księdza Piotra Daneta został napisany przez Franciszka Kolę, w ten sposób powstał słownik trójjęzyczny z ok. 50 tys. haseł, wyd w XVIII wieku
Michała Abrahama Trotza słownik francusko-niemiecko-polski, 3 tom”Nowy dykcjonarz, to jest Mownik polsko-niemiecko-francuski, wyd. w XVIII wieku
- numerowanie znaczeń w obrębie artykułu hasłowego
- zastosowanie nowoczesnych kwalifikatorów (określeń charakteryzujących wyraz hasłowy pod względem chronologicznym i stylistycznym oraz wskazującym na jego przynależność do terminologii określonej dziedziny nauki, czy techniki
- korzysta z wielu źródeł literackich i naukowych
- jak dotąd najbogatszy słownik w wyrazy, choć nie jest znana dokładna liczba haseł
najstarsze traktaty ortograficzne: Jakuba Parkoszowica i Stanisława Zaborowskiego
właściwe podręczniki do gramatyki pojawiły się w wieku XVI, a liczba ich wzrosła do wieku XVIII, wszystkie miały na celu pomóc cudzoziemcom nauczyć się języka polskiego, autorami więc najczęściej byli spolonizowani cudzoziemcy:
- Piotr Statorius-Stojeński, przybysz z Francji, nauczyciel, rektor gimnazjum w Pińczowie, jeden z tłumaczy Biblii brzeskiej, w 1568 wydał w Krakowie „Polonicae grammatices institutio”, pierwszą gramatykę języka polskiego
- swój opis oparł na materiale Reja, Kochanowskiego i języka potocznego, który słyszał
- trafne uwagi o dialektyzmach
- ogromny, niekorzystny wpływ kategorii gramatyki łacińskiej, od których nie potrafił się odciąć
Mikołaj Volckmar, autor „Compendium linguae polonicae (Gdańsk 1594), swoim dziełem otwiera długą listę gramatyk i innych podręczników (słowników, rozmówek, wzorów listów, itp.), przeznaczonych dla uczących się języka polskiego Niemców pomorskich
podobnie na Śląsku, szereg gramatyk otwiera „Klucz do polskiego i niemieckiego języka” Jeremiasza Rotera (Wrocław 1616)
najważniejsze dzieła gramatyczne w ścisłym tego słowa znaczeniu:
- Michała Kuschiusa „Wegweiser zur polnischen Sprahe - Przewodnik do języka polskiego” (Wrocław 1646)
- Franciszka Mesgniena-Menińskiego, Francuza z Lotaryngii, znanego orientalisty „Gramatica seu institutio polonicae linguae” (Gdańsk 1649)
- Macieja Dobrackiego „Goniec gramatyki polskiej seu Curier der polnischen Sprahlehre” (Oleśnica 1668)
- Jana Karola Woyny, pierwszego Polaka - autora łacińskiego podręcznika gramatyki polskiej „Compendiosa linguae polonica institutio (Gdańsk 1690)
- Bartłomieja Kazimierza Malickiego „Tractus ad compendiosam cognitionem linguae, polonicae” (Kraków 1699)
- Jana Ernesta Müllenheima „Neuerörterte polnische Grammatica” (Brzeg 1717)
- Jerzego Monety „Enchiridion Polonicum oder polnisches Handbuch” (Gdańsk 1720)
- Jerzego Schlaga „Neue gründliche Und vollstaendige polnische Sprachlehre” (Wrocław 1734)
- Karola Fryderyka Müllera „Polnische Grammatik” (Królewiec 1750)
PIERWSZA POLSKA TEORIA KULTURY JĘZYKA
Łukasz Górnicki twórcą pierwszej całościowej teorii kultury języka:
- uwagi o miejscu polszczyzny w rodzinie języków słowiańskich i dziejach piśmiennictwa słowiańskiego
- zasady wzbogacania zasobu wyrazowego języka polskiego (najwięcej uwagi poświęcone) ożywianie archaizmów, zapożyczenia (tylko, gdy brak odpowiednich słów rodzimych; najlepiej słowiańskie, łacińskie, niemieckie), tworzenie neologizmów,
- rozważania o snobizmie i modzie językowej
- uwagi o zróżnicowaniu stylistycznym XVI w polszczyzny (różnice między językiem mówionym a pisanym)
- rola piśmiennictwa w rozwoju języka
- radykalny (ale niepraktyczny) traktat ortograficzny
- do stanowiska Górnickiego nawiąże polityka językowa Oświecenia
Ksiądz Benedykt Chmielowski, autor słynnej encyklopedii czasów saskich „Nowe Ateny albo akademija wszelkiej scyjencyi pełna” (Lwów 1745-56) uważał za ciekawsze wyrazy pochodzenia łacińskiego niż rodzime.
ZAINTERESOWANIA ETYMOLOGICZNE
pierwsze wywody etymologiczne, które szczególnie nawiązywały do pochodzenia nazw własnych narodu i kraju, pojawiały się w średniowiecznych kronikach, np. u Wincentego Kadłubka, czy w Kronice wielkopolskiej.
podobnie pierwsze polskie zdanie z Księgi henrykowskiej odnosi się do dociekań etymologicznych
w XVI w zainteresowanie etymologią związane było z renesansową dyskusją nad pochodzeniem narodu i języka polskiego
mniejsze zainteresowanie budziło pochodzenie wyrazów pospolitych
istotną postacią jest ksiądz Wojciech Dębołecki, autor dzieła „Wywód jedynowłasnego państwa świata, w którym pokazuje X. Wojciech Dębołecki […], że najstarodawniejsze w Europie Królestwo Polskie lubo Scythyckie, samo tylko na świecie ma prawdziwe successory Jadama, Setha i Japheta, w panowaniu świata od Boga w raju postanowionym: i że dlatego Polaki Sarmatami zowią. A gwoli temu i to się pokazuje, że język słowieński pierwotny jest na świecie […].”
JĘZYK I STYL LITERATURY
Renesans
zbliżenie języka literackiego do języka mówionego, polszczyzny potocznej
masowy odbiorca zainteresowany nie tylko literaturą religijną, ale przede wszystkim popularną literaturą świecką, na to zapotrzebowanie odpowiadali: Birnat z Lublina, Baltazar Opec, Jan z Koszyczek, Andrzej Glaber z Kobylina, Stefan Falimirz
- dzieła ich przede wszystkim to bajki, żywoty, przypowieści, historyje, poradniki zielarskie i medyczne; były to najczęściej przeróbki znanych średniowiecznych tekstów europejskich
- średniowieczny nalot językowy
pisarze: Marcin Bielski, Mikołaj Rej używali języka pozbawionego abstrakcji, szablonu, zmierzającego w kierunku obrazowości, konkretności i realizmu
Jan Kochanowski, najwybitniejszy polski poeta okresu renesansu, wraz z Łukaszem Górnickim, Stanisławem Orzechowskim, Jakubem Wujkiem i Piotrem Skargą to pisarze, dla których tworzenie w języku polskim stanowiło kunszt
naczelne zasady stylu renesansowego:
- zbliżenie do mowy potocznej wykształconej szlachty, mieszczaństwa
- obrazowość, realizm
- jasność, wyrazistość
- umiar stylistyczny
- zharmonizowanie strony językowo-stylistycznej utworu z jego treścią
style funkcjonalne:
- urzędowo-kancelaryjny
- dyplomatyczny
- prawny
- wymowy politycznej
- publicystyczny
- naukowy
„wielki” styl artystyczny:
- szyk przestawny
- większe nasycenie tropami i figurami poetyckimi, np. wieloczłonowa apostrofa
- przewaga toku nominalnego (recz-przym)
- nacechowane pod względem stylistycznym słownictwo: wyrazy mitologiczne, słownictwo rzadkie, bądź nieobecne w naszym języku, np. greckie złożenia przymiotników (białoskrzydła)
„prosty” styl artystyczny:
- prosta składnia, wzorowana na języku potocznym, wtrącenia dialogowe
- unikanie tropów i figur stylistycznych
- przewaga toku czasownikowego
- unikanie wyrazów mitologicznych i antycznych
- słownictwo potoczne, pozbawione poety zmów, archaizmów, neologizmów, przetykane zdrobnieniami i spieszczeniami
Ogromne wzbogacenie słownictwa artystycznego, odzwierciedlającego zróżnicowanie tematyczne literatury, uporządkowanie składni, rozwój synonimiki
Barok
okres upadku polskiego języka literackiego, rozluźnienie norm gramatycznych, skażenie języka wtrętami obcymi
barokowy model stylistyczny:
- programowa trudność, skomplikowanie tekstu
- koncept, chwyt formalny jako czynnik organizujący nierzadko całość utworu
- precyzja składniowa, często szyk przestawny
- konkretność, szczegółowość języka, dbałość o autentyzm szczegółu
- upodobanie do anafory i antytezy
odmiany stylistyczne:
- barok dworski (Jan Andrzej Morsztyn, Stanisław Herakliusz Lubomirski)
- barok mieszczański: sentymentalny (Szymon Zimorowic) i satyryczny (literatura sowizdrzalska)
- barok szlachecki, sarmacki (Wacław Potocki, Samuel ze Skrzypny Twardowski, Jan Chryzostom Pasek)