Przedsiębiorstwa państwowe są regulowane ustawą z dnia 25 września 1981r. o przedsiębiorstwach państwowych.
Jest samodzielną, samorządną i samofinansującą się jednostką organizacyjną prowadzącą działalność o racjonalnych zasadach gospodarki. Samodzielność przedsiębiorstw państwowych oznacza, że występują one jako samodzielne podmioty. Samorządność polega na zapewnianiu zespołu o możliwości współdecydowania o sprawach przedsiębiorstwa. Samofinansowanie zapewnia pokrywanie kosztów swoich działań i innych obciążeń np. podatków, z uzyskanych przez przedsiębiorstwo przychodów. Należy pamiętać, że przedsiębiorstwo państwowe gospodaruje samodzielnie wydzieloną częścią mienia ogólnonarodowego i ponosi odpowiedzialność majątkową za swoją działalność. Posiada osobowość prawną, którą uzyskuje po wpisaniu do rejestru przedsiębiorstw państwowych.
Utworzenie przedsiębiorstwa państwowego obejmuje kilka czynności prawnych, pierwszą jest wydanie aktu administracyjnego o utworzeniu przedsiębiorstwa. Następnie to wyposażenie przedsiębiorstwa w środki niezbędne do prowadzenia działalności, powołanie pierwszego dyrektora oraz uchwaleniu względnie zatwierdzeniu statutu. W akcie o utworzeniu przedsiębiorstwa państwowego organ założycielski określa nazwę przedsiębiorstwa, rodzaj przedsiębiorstwa, siedzibę przedsiębiorstwa, przedmiot działalności, rodzaj i wielkość majątku przedsiębiorstwa.
Akt o utworzeniu przedsiębiorstwa użytku publicznego może również określać takie kryteria jak:
- powołanie zakładu, powołanie filii,
- powołanie oddziału lub innych organów wewnętrznych przedsiębiorstwa, które
sporządzają bilans.
Organami założycielskimi są naczelne, centralne i terenowe organy administracji państwowej oraz NBP i banki państwowe.
Przedsiębiorstwa państwowe mogą być tworzone jako:
- przedsiębiorstwa działające na zasadach ogólnych, są traktowane tak jak inne przedsiębiorstwa działające na rynku tzn. muszą się same finansować , maja cechy wspólne dotyczące wszystkich przedsiębiorstw , mogą wykonywać każdą działalność na , którą pozwala prawo. Przedsiębiorstwa działające na zasadach ogólnych mogą być przekształcane w obiekty użyteczności publicznej, jeżeli istnieją szczególne powody takich zmian
- przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, które mają na celu bieżące i nieprzerwane zaspakajanie potrzeb ludności w świadczeniu usług w zakresie inżynierii sanitarne, komunikacji miejskiej, zaopatrzenia ludności w energię gazową, elektryczną i cieplną, zarządu państwowymi zasobami lokalowymi, zarządu państwowymi terenami zielonymi, zarządu uzdrowiskami, usług kulturalnych. Przedsiębiorstwa te nie muszą przynosić zysku, mają za zadanie działać nieprzerwanie nawet gdy przynoszą straty. W przypadku kiedy przedsiębiorstwa te tracą zyski powinny być częściowo dofinansowywane.
Organami przedsiębiorstw państwowych są:
- Dyrektor przedsiębiorstwa- zarządza i prezentuje przedsiębiorstwo na zewnątrz. Działając zgodnie z przepisami, podejmuje samodzielnie decyzje i ponosi za nie całą odpowiedzialność. Uprawnienia dyrektora nie naruszają samorządu załogi. Organ samorządu ma określony ustawą zakres uprawnień podejmują w tym zakresie uchwały, których wykonanie jest obowiązkiem dyrektora.
Przepisy nie zakreślają szczegółowo zakresu uprawnień dyrektora. Oznacza to, ze prowadząc działalność operatywną podejmować on może decyzje we wszystkich sprawach nie zastrzeżonych dla innych dyrektorów. Dyrektor powoływany jest przez radę pracowniczą za wyjątkiem przedsiębiorstw nowo utworzonych, wtedy to dyrektor wyłaniany jest w drodze konkursu przez organ założycielski.
- ogólne zebranie pracowników (delegatów)- to bezpośrednia forma zarządzania przedsiębiorstwem przez załogę. W przedsiębiorstwach większych funkcje ogólnego zebrania pełni zebranie wybranych delegatów. Ogólne zebranie ma prawo wyrażania opinii we wszystkich sprawach dotyczących przedsiębiorstwa. Do kompetencji należy uchwalanie na wniosek dyrektora statutu przedsiębiorstwa, podejmowanie uchwał w sprawie podziału zysku przeznaczonego dla załogi, dokonywanie rocznej oceny działalności rady pracowniczej i dyrektora.
- rada pracownicza- liczy 15 członków wybieranych na 2 lata przez ogół pracowników. Kompetencje rady są szerokie i mają charakter trojaki: stanowiący m.in. jest to uprawnienie do podejmowania uchwał co do łączenia, podziału i likwidacji przedsiębiorstwa, powoływania i odwoływania dyrektora; opiniodawczy opiera się na wydawaniu opinii przez radę we wszystkich sprawach dotyczących przedsiębiorstwa; oraz najszerszy zakres obowiązków - kontrolny, obejmuje analizę sprawozdania rocznego i bilansu, analizę wykonania umów, analizę sprawozdań dyrektora itd.
Statut może przewidywać powołanie organów doradczych i opiniodawczych dyrektora i jest to wtedy kolegium przedsiębiorstwa oraz rada techniczno-ekonomiczna. Oprócz statutu w przedsiębiorstwie istnieje regulamin organizacyjny ustalany przez dyrektora po zasięgnięciu opinii rady pracowniczej.
Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego polega na zadysponowaniu jego składnikami materialnymi i niematerialnymi i wykreśleniu przedsiębiorstwa państwowego z KRS po zaspokojeniu zabezpieczeniu wierzycieli. Przed podjęciem decyzji o likwidacji przedsiębiorstwa przeprowadza się postępowanie przygotowawcze. Organ założycielski powołuje w tym celu zespół przygotowawczy, który ma przedstawić program likwidacji. Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego może nastąpić jeżeli:
- przedsiębiorstwo prowadzi działalność ze stratą w ciągu kolejnych 6 miesięcy.
- prawomocnym wyrokiem sądu lub ostateczną decyzją administracyjną zakazano przedsiębiorstwo działanie we wszystkich dziedzinach objętych dotychczasowym przedmiotem działania, a przedsiębiorstwa nie podjęło działalności w innej dziedzinie.
- z wyrokiem takim zwrócił się zarząd komisaryczny.
- ponad połowę aktywów ogółem przedsiębiorstwa łącznie stanowią udziały w spółkach lub obligacje
albo oddano do używania innym osobom na podstawie umów prawa cywilnego.
Decyzje o likwidacji przedsiębiorstwa podejmuje organ założycielski z własnej inicjatywy lub na wniosek rady pracowniczej o ile minister właściwy do spraw SP nie zgłosi sprzeciwu wraz z uzasadnieniem w terminie dwóch tygodni.
Z chwilą postawienia przedsiębiorstwa w stan likwidacji:
- organ założycielski odwołuje dyrektora przedsiębiorstwa i wyznacza likwidatora
- ulegają rozwiązaniu organu sam. załogi przedsiębiorstwa
- Komisje Rady Pracowniczej - wyk. organ założycielski.
Organ założycielski kontroluje działalność likwidatora. Po zakończeniu likwidacji organ założycielski wydaje decyzję o uznaniu przedsiębiorstwa za zlikwidowane. Decyzja ta podlega zgłoszeniu do KRS.