TERESA WALAS - KU OTCHŁANI (DEKADENTYZM W LITERATURZE POLSKIEJ 1890-1905)
I. DEKADENTYZM WŚRÓD PRĄDÓW EPOKI
Dekadentyzm, dekadencja - upadek, schyłek, zwyrodnienie, wynaturzenie, dziwaczność. Zatem negatywne zjawisko świadomościowe; dekadencja- stan braku.
DEKADENCJA - pochodzi od słowa „codere”; jako pierwszy notuje je słownik Du Cange'a i podaje jako synonim wyrazów „lapsus”, „ruina”. Na pocz. XIII w. poeta Guilhem Figueira używa go pisząc o upadku chrześcijaństwa; używa go też Monteskiusz pisząc swą rozprawę z 1734 r.
Słowa dekadencja początkowo używano do nazwania zjawisk politycznych, socjologicznych, moralnych, rzadko w kontekście faktów literackich (jeżeli już to do określenia niskiego poziomu lit.).
Od XIX w. słowo dekadencja uzyskuje pozytywny sens - Baudelaire w Notes nouvelles sur Edgar Poe (1857),a rozwinął jego myśl Gautier w przedmowie do Kwiatów zła (1868), zaś całościowy opis dekadencji jako zjawiska cywilizacyjnego dał Bourget.
Koniec lat 80. słowo dekadencja coraz częściej zajmuje miejsce w tytułach esejów i książek.
W 1886 r. grupa poetów franc. ochrzciła się „dekadentami”; w tym czasie powróciło też na krótko do życia czasopismo „La Décadent”, a dekadentyzm zaczął się kojarzyć z tym, co dziś rozumiemy jako awangardowość i eksperyment formalny.
W Polsce słowo „dekadencja” pojawiło się wraz z literaturą francuską. Jako jeden z pierwszych zjawisko dekadentyzmu do publicystyki wprowadził Stanisław Rzewuski, który referując w 1885 r. stanowisko Bourgeta, odtwarzał jego poglądy zawarte w rozprawie o Baudelairze. Dekadencja w tym ujęciu jest stanem kultury, moralności, życia społecznego, mającym swe korzenie w konkretnych warunkach społeczno-ekonomicznych, uzależnionych od podziału pracy. Warunki te powodują zakłócenia w psychice indywidualnej.
Wkrótce zaczęto utożsamiać dekadentyzm z symbolizmem - nowe środki wyrazu poezji współczesnej (symbol, synestezja, instrumentacja głoskowa) i ogólnie artystyczne wyrafinowanie - estetyzm.
Teodor Jeske-Choiński głównych reprezentantów dekadentyzmu upatrywał w: Huysmansie, Maeterlincku, Przybyszewskim, Nietzschem; podobnie W. M. Kozłowski - dekadentyzm uosabiają dwa nazwiska: Bourget i Nietzsche; Cezary Jellenta wymienia: Langego, Przesmyckiego, Zapolską, Tetmajera jako naśladowców francuskich symbolistów; Maciej Szukiewicz dekadenta widzi w Przybyszewskim; dla Bronisława Chrzanowskiego typowym dekadentem jest Rudnicki - bohater Śmierci. W. Feldman pisze artykuł Nasi dekadenci.
Dekadentyzm był prądem literackim o dobrze rozwiniętym podłożu światopoglądowym. W sposób najpełniejszy i najbardziej wszechstronny realizuje go literatura francuska tego okresu.
Centralne tematy światopoglądu dekadenckiego:
idea schyłku
poczucie kryzysu
sytuacja jednostki (jaźń poznająca, która próbuje zracjonalizować swoje położenie, ustalić własną hierarchię wartości i zaprojektować sposób zachowania się wobec świata)
Dekadencja symetryczna odwrotność idei ewolucji.
Z ewolucjonizmu wyrosło jeszcze jedno przekonanie - człowiek współczesny jest produktem ostatecznym zaawansowanego procesu ewolucyjnego i jako taki stanowi egzemplarz wysubtelniony i skomplikowany, ale zarazem mniej odporny i niezdolny do dalszego trwania, podatny na chorobę, bliski śmierci, jak każdy płód natury ostatecznie dojrzały. Człowiek - tak dojrzały, że na pół już martwy (Przybyszewski Z psychologii jednostki twórczej; Forpoczty).
Ewolucja w tekście dekadenckim - pełna sprzeczności, sprzecznością naznaczony jest każdy jej produkt, łączą elementy pozytywne z negatywnymi, twórcze z destrukcyjnymi, przy czym ostatecznie wygrywają te drugie. Procesu ewolucji nie da się zatrzymać, musi się on dopełnić, a dopełnienie oznacza schyłek, kres, ku którym zmierza człowiek, formacja społeczna, rasa, cywilizacja.
Słowa: dekadencja, dekadentyzm, dekadent używane bywają dwojako:
W dokonywanym z zewnątrz opisie
W indywidualno-psychicznym przeżyciu sytuacji (przeżywanie bliskości własnej śmierci)
Miejsce centralne w tekście dekadenckim zajmuje twierdzenie o kryzysie wartości w ogóle, a przede wszystkim o kryzysie prawdy i etyki (poczucie zawiedzenia przez naukę, która nie dała odpowiedzi na wszystkie pytania i niepokoje; efektem było deklarowanie sceptycyzmu naukowego, potem głoszenie nihilizmu poznawczego).
Analityczno-krytyczna postawa umysłowa - charakterystyczna dla dekadentyzmu.
Sceptycyzm jako wyższe, dojrzalsze stadium poznania.
Odnoszenie się z rezerwą bądź całkowita negacja etyki chrześcijańskiej.
Dekadenci uważali, że istnieć znaczy doświadczać rzeczywistości w nieskończonym strumieniu wrażeń (etyka dekadencka = etyka stymulacji lub epikureizm momentalny).
Poszukiwanie ciągłych wrażeń - zwykle sztucznych, uzyskanych przy pomocy środków stymulujących i halucynogennych (alkohol, opium, morfina, haszysz). Sposoby te odkryli romantycy - Quincey, Poe, Baudelaire, wskazując drogę do „sztucznych rajów”. Dekadenci podążali ich śladem, narkotyki stają się ich atrybutem.
Drugi obszar doświadczeń dekadenta - od sztuki i sztuczności, przez erotyczne dewiacje, do zbrodni.
Kryzys wartości absolutnych i społecznych powoduje wyłonienie się i umocnienie ESTETYZMU (najbogatsza i najbardziej rozwinięta część „programu pozytywnego” w obrębie dekadentyzmu).
Sztuka uznana za najdoskonalsze zaprzeczenie natury, za twór arcyludzki, wspaniale czysty, nie skażony tym, co życiowe.
Sztuka nie wyraża nic innego jak tylko samą siebie - Wilde. Celowość dzieła sztuki - zmaterializowanie wrażeń.
Estetyzm dekadencki łączy w sobie dobro i zło, urok łączy się tu z demonizmem.
Sytuacja jednostki - byt to rozbrat ze społeczeństwem w ogóle; poczucie niemocy i z niej wyprowadzona dyrektywa bierności; gest i marzenie jako przeciwieństwo czynu i działania. Intelektualizm - jeden z ważniejszych rysów dekadenckiej osobowości; intelekt - najważniejsze narzędzie poznania. Chorobowość, choroba jednostki - pojmowane jako skutek ewolucji.
II. DEKADENTYZM POLSKI JAKO SZCZEGÓLNA POSTAĆ PRĄDU EUROPEJSKIEGO
W Polsce mało kto przyznawał, że jest dekadentem.
Zimand - trudno jest mówić o polskiej literaturze dekadenckiej, należy natomiast przyjąć, że istniały postawy, zachowania werbalne i niewerbalne, dające się określić jako dekadenckie.
Lange - tłumacz Kwiatów zła, a także autor najwcześniejszego i jednego z najwnikliwszych szkiców o Baudelairze („Głos” 1889), nazywany przez krytyków dekadentem.
Najbardziej dekadenckie utwory prozatorskie - twórczość Przybyszewskiego i Próchno Berenta; w pozostałych utworach można mówić tylko o cieniu dekadentyzmu.
Powieści starego pokolenia - plejada dekadentów: Po złote runo, W pętach, Majaki Jeske-Choińskiego; Melancholicy, Argonauci Orzeszkowej; Bez dogmatu Sienkiewicza.
Quo vadis - Petroniusz jako uosobienie dekadentyzmu. Jest sceptykiem, estetą, rzymskim dandysem.
Rodzina Połanieckich - służyć miała walce z plagą dekadentyzmu, zepsucia, sceptycyzmu, niewiary i wszystkim innym anomaliom życia społecznego i moralności (postać dekadenta Bukackiego).
Dekadentyzm - światopogląd atrakcyjny, skupiający emocje, ale w Polsce objęty cenzurą moralno-społeczną oraz indywidualną - wewnętrzna cenzura autora. Dlatego tekst polskiego dekadentyzmu jest niekompletny, kamuflowany.
ROZSZCZEPIENIE ROLI AUTORSKIEJ - określenie Lipskiego; zjawisko podobne do przesunięcia intencji i charakterystyczne dla liryki polskiej. Polega na zajęciu miejsca jednocześnie w dwóch porządkach: uniwersalno-indywidualnym i kolektywno-narodowym. Przykład: 2 wiersze Kasprowicz, pochodzące z tego samego okresu o skrajnie różnych nastrojach i stanowisku światopoglądowym. Stłum tę chęć życia - odwołuje się do filozofii Schopenhauera i jest lirycznym zaleceniem bezwzględnego poskromienia woli życia. Natomiast Excelsior to utwór optymistyczny, propagujący aktywizm wsparty na wierze w siłę ludu. Podobnie np. u Żeromskiego, Szczepańskiego, Brunera.
Utwór najsilniej związany z dekadencką filozofią cywilizacji - Księżycowa trylogia Żuławskiego.
Najbardziej głęboka powieść dekadencka - Pałuba Irzykowskiego.
Najbardziej uświadomione i europejskie dzieło dekadenckie - powieści i dramaty S. I. Witkiewicza.
Motywy dekadenckie użyte polemicznie, ornamentacyjnie lub „mitologicznie” - twórczość T. Micińskiego.
EWOLUCJA NISZCZĄCA - człowiek niezdolny do życia jako wynik ewolucji pojawia się w publicystyce polskiej w postaci obiegowego komunału. Przeświadczenie, że wyższy typ człowieka jest typem chorobliwym, a powszechna nerwoza to skutek rozwoju cywilizacji, stanowiło wspólny pogląd ludzi o różnych orientacjach światopoglądowych.
Nałkowski ewolucję psychiczną, opisuje jako mechanizm przekształcania osobowości, dzięki któremu życie duchowe (wewnętrzne) zyskuje przewagę nad cielesnym. Nowy typ ludzi nazywa Nałkowski nerwowo-mózgowym. Jest on ewolucyjnie wyższy, ale nie zamyka łańcucha ewolucji, stanowi ogniwo pośrednie. Los przejściowych to los tragiczny, bo muszą wejść w konflikt ze słabiej rozwiniętym otoczeniem. Nerwowcy i mózgowcy posiadają wysublimowaną psychikę i nie są skazańcami ewolucji, ale jej herosami - „forpoczty”.
Pesymizm ewolucyjny reprezentował Przybyszewski Z psychologii jednostki twórczej, Requiem aeternam. Schemat ewolucji oglądany z perspektywy jej negatywnych skutków. Proces ten, zdaniem Przybyszewskiego, ma dwa przebiegi wzajemnie ze sobą powiązane - łączące się w porządku kosmicznym i ludzkim. W planie kosmicznym - chuć (byt pierwotny), dąży do uświadomienia sobie siebie i swej siły, wytwarza w tym celu mózg (utożsamiany z duszą). Mózg ma być organem samopoznania chuci, doprowadza też do osłabienia jej twórczej potęgi. Ostatecznie mózg-dusza obraca się przeciwko chuci i ją obezwładnia. Jeśli walkę wygrywa mózg-dusza, a taki przebieg charakterystyczny jest dla współczesności, instynkty zostają spętane, a pierwiastek chuci zawarty w bycie indywidualnym ulega zagładzie, jednostka wybiera bezpłodność.
Im więcej natężenia świadomości - tym więcej bólu, im więcej bólu - tym silniejsze ciążenie ku samounicestwieniu. Niemal wszyscy bohaterowie utworów Przybyszewskiego odczuwają ból życia, który objawia się jako niemożność zaspokojenia instynktu erotycznego, jako namiętność zła lub tragiczna, prowadząca do naruszenia kodeksu etycznego, to z kolei prowadzi do zmagań z sumieniem. Bohater Requiem wybierze bezpłodność. Falk - bohater Homo sapiens - nadczłowiek, widzi siebie jako rasę, która za 30 lat wymrze.
Konflikt jednostka-zbiorowość. Jednostka jako ofiara gwałtu, jakiego dokonało na niej społeczeństwo (Żuławski Rozmowa z diabłem - przeciw jednostce obraca się wszystko, nawet geniusz).
OBLICZA SZATANA
Dekadencki satanizm posiadał różne oblicza w tym czasie, był też różnie traktowany - jako poważna propozycja metafizyczna i jako zwykły ornament nastrojowy.
Myśl końca wieku przejęła ciemne dziedzictwo treści ujawnionych głównie przez naturalizm. Pesymistyczna wizja rzeczywistości staje się demoniczną. Dla świadomości polskiej charakterystyczna była logika Tomaszowa, logika rozpaczy (Hymny Kasprowicza; O drogach duszy - publicystyka filozoficzna Przybyszewskiego). odwrócenie teodycei - zło jest oczywiste i jasne.
Beletrystyczne przedstawienia satanistycznych obrzędów w literaturze - Reymont Wampir. Akcja utworu toczy się w Londynie. Bohaterem jest polski pisarz, który wpada w sidła kobiety, poświęconej szatanowi i staje się uczestnikiem czarnej mszy.
Polski satanizm - „gotycka secesja”; upodobanie przede wszystkim do szatańskiej ornamentyki.
Wiersz Żuławskiego Lucyfer i Micińskiego o tym samym tytule; opowiadanie Żuławskiego Kuszenie szatana; Miciński Niedokonany - zapis snu o potędze przyrównanego do ciemnego pierwiastka bytu.
PERWERSJA I SZTUCZNOŚĆ
Przyczyny pojawienia się perwersji i sztuczności - surowość moralnej cenzury, a także niedorozwój polskiej powieści filozoficzno-psychologicznej, jak również specyfika osobowości dekadenckiej.
Erotyczna perwersja w liryce - liryka roli. Liryka bezpośredni unikała tego typu wypowiedzi.
Przybyszewski przedstawia uczucia perwersyjne, ale nie są one zbieżne z dekadentyzmem, jego bohater podąża za namiętnościami, głosem instynktu, natury, obca jest mu moralność.
Najbliższy dekadentyzmowi był Przybyszewski w Requiem aeternam. Poza Przybyszewskim mało kto traktował perwersję serio.
Miłość kazirodcza pojawia się w Próchnie Berenta.
Dla tego okresu charakterystyczne jest to, co zakazane, niedostępne, grzeszne. Cudzołóstwo, związki pozamałżeńskie - wyszukana forma erotyzmu; za odmianę perwersji uchodziła też niechęć do życia rodzinnego. Pierwowzorem takiej postawy jest bohater Bez dogmatu.
Najpopularniejsza postać demoniczna w modernizmie - kobieta fatalna i jej męski odpowiednik - uwodziciel - Oprawca Dusz.
Świadomy, filozoficznie uzasadniony kult sztuczności, charakterystyczny dla dekadentyzmu francuskiego, czy dandyzmu Wilde'a, nie uwidocznił się w literaturze polskiej. Przyczyny - odmienne dziedzictwo polskiego romantyzmu oraz płytkość i drugorzędność polskiego naturalizmu.
ESTETYZM - formuła pozytywna tekstu dekadenckiego, wzmocniona postulatem antynaturalności i zasadą stymulacji wrażeń (Górski, Feldman, Tetmajer).
Estetyzm Przybyszewskiego - zręby teorii estetycznej Przybyszewskiego należy rozpatrywać w izolacji od jego pesymizmu i katastrofizmu ewolucyjnego. Najistotniejsze pojęcie u Przybyszewskiego - dusza, nie opatrzone żadną filozoficzną metryką. Dusza - wieczna, potężna, twórcza, podlegająca wewnętrznym przemianom, samodoskonaląca się przez różne formy materializacji. W geniuszu-twórcy dochodzi do pełnej świadomości własnej potęgi, jej samopoznanie jest doskonałe i absolutne. Indywiduum stanowi część duszy Wszechświata i przejaw jej twórczej siły. Poznanie częściowe - deformujące, odbywa się za pomocą mózgu. Dusza to też produkt mózgu, zstępuje do podziemi świadomości i ujawnia się w stanach osłabionej kontroli intelektualnej: śnie, halucynacjach, wizjach. Przeżyciu erotycznym, akcie twórczym, a najpełniejszym głosem przemawia w geniuszu-twórcy i jego dziele. Współczesność, zdaniem Przybyszewskiego, dławi duszę. „Sztuka dla sztuki” to sztuka dla absolutu, doskonałego poznania. Utożsamienie duszy z naturą - imperatywem kosmicznym, przeciwstawienie jej mózgowi.
Wizja Przybyszewskiego - zupełnie różna od estetyzmu dekadenckiego.
Estetyzm Miriama. Od początku kojarzony z dekadentyzmem Miriam - pesymistyczny konserwatysta, jako jeden z pierwszych, dostrzegł nowe zjawisko rodzące się w kulturze XIX w., ocenił je ujemnie i chciał mu przeciwdziałać - KULTURZE MASOWEJ.
Eklektyzm w estetyce Miriama - najbliższy sztuce dekadenckiej. Estetyzm Miriama - konstrukcja dwupoziomowa: I piętro - oderwanie literatury od innych sztuk i zarazem nazwanie literatury sztuką; II piętro - piękno jako coś więcej niż estetyczna stosowność. Piękno łączy z idealizmem.
Utożsamianie artyzmu i geniuszu z chorobą !
Norma to głupota, a dekadencja to geniusz - Przybyszewski
Tzw. powieści o artyście (pojawia się tu bohater, któremu cenzura moralna zabraniała wstępu do literatury) - o dekadencie i nietzscheaniście. Powieść ta łączyła wątki erotyczne, schemat oprawcy i ofiary, motyw kobiety fatalnej, jednostki izolowanej od społeczeństwa, chorobliwości, dążenia do wyzwalającego samounicestwienia.
Ruina ideału estetycznego uczyniona przedmiotem przeżycia i przesłanką ostatecznie negatywnej oceny rzeczywistości - druga pełniejsza wersja dekadentyzmu - Próchno Berenta. Powieść można interpretować na wiele sposobów. Często jednak wysuwa się z niej ogólny wniosek, że stanowi sąd nad modernistycznym estetyzmem (rozdwojony na obronę i oskarżenie).
Wszyscy artyści w Próchnie to osobowości naznaczone chorobą, a celem ich życia jest sztuka. Ich życie zmierza do zaprzeczenia samemu sobie, ku niemocy, rozkładowi. Dzieje się tak, bo współczesność mieszczańska niszczy artystę. Artysta - egzystencja tragiczna.