TERESA
WALAS
HISTORIA LITERATURY W PERSPEKTYWIE KULTUROWEJ – DAWNIEJ
I DZIŚ
POCZĄTKI
Historia
literatury narodziła się z końcem XVIII w. właśnie w postaci
„kulturowej historii literatury”. Wcześniej Francis Bacon w
dziele De dignitate et augmentis scientiarum (1623) udziela wskazówek
dotyczących czytania literatury (bezpośredni kontakt z dziełem
towarzyszyć ma wskrzeszeniu przeszłego geniuszu) oraz opisuje
związki między piśmiennictwem a charakterem kraju pochodzenia
piszących, ich religią, prawem, warunkami dziejowymi.
OŚWIECENIOWO-ROMANTYCZNA
NOWOCZESNOŚĆ
Wiek XVIII daje początek nowoczesnej historii
literatury (idea ciągłości, idea zharmonizowania elementów,
koncepcja rozwoju organicznego).
Leibniz: Wszelkie zjawiska
tworzą łańcuch wypływających z siebie fenomenów; monadologia.
Stworzył zespół wyobrażeń związanych z dynamiką życia i
wzrostu (na nich będą budowane schematy historii
literatury).
Winckelmann: Sztuka powstaje w związku z innymi
zjawiskami życia (od klimatu po ustrój polityczny, warunki
ekonomiczne, życie kulturalne).
Herder: Porzucił normatywne
myślenie o literaturze (nie jest już nastawiona na realizowanie
jednego ideału, ale ma postać rozproszoną – każda z jej form ma
swoją linię rozwojową). Podkreślał rolę środowiska w
kształtowaniu literatury, która jest wytworem i wyrazem charakteru
narodowego (uzależnionego od klimatu, religii, ustroju…).
Różnorodność warunków owocuje zróżnicowaniem charakterów
narodowych – postulat badań porównawczych. Literatura („duch
poezji”, wyraz „narodowego geniuszu”) włączona w proces
ewolucji (zatem jej dzieje przybierają postać ruchu
progresywnego).
Pani de Stael: Zależność kształtu literatury
od klimatu, środowiska geograficznego, społeczeństwa (główna
linia podziału między Europą północną i południową). Duża
rola formy rządów: im odleglejsze są od tyranii, tym lepsza
literatura.
August Wilhelm Schlegel: Literatura powszechna
ułożona w trzy fazy (niechronologiczne!): klasyczna, naśladowcza,
oryginalna (romantyczna). Interesował się wspólnotą pochodzenia
różnych literatur, ich podobieństwem i wzajemnymi wpływami.
Literatura tworzona przez podmiot zbiorowy (plemiona/społeczności
związane typem kultury i ożywiane wspólnym duchem).
Fryderyk
Schlegel: Problem periodyzacji – próba wyłonienia okresów
naturalnych, oddających rozwój wyodrębnionej całostki (takiej jak
literatura danego narodu) oraz ukazujących ciągłość literatury
powszechnej (którą poszerzył, wprowadzając do badań
piśmiennictwo perskie, indyjskie, hebrajskie). Literatura (oraz inne
przejawy sztuki) jest wyrazem różnych stadiów ducha narodu.
Powstanie idei geniusza – proces literacki traci płynność, uwaga
skierowana na jednorazowe „erupcje ducha” jednostek wybitnych.
Na
przełomie XVIII/XIX kształtuje się nowoczesne historyczne myślenie
o literaturze w kategoriach kulturowych. Pojawia się porządek
chronologiczny, powstają nowe jednostki procesu literackiego: prądy
i epoki. Rozwój literatury ujmowany jest w kontekście zjawisk
zewnętrznych oraz fenomenów kultury. Literatura jest wyrazem
społeczeństwa, w którym powstaje (Boutwerk, Villemain).
Ampere:
Domagał się filozoficznego ujęcia historii literatury
(nadbudowania nad porządkiem chronologicznym prądów, jakich
wyrazem jest literatura, w ich wariantach w poszczególnych krajach).
Literatura jest dziełem geniuszu narodowego (zdeterminowanego przez:
rasę, warunki geograficzne, język, obyczaje, sztukę, filozofię,
religię, rząd) i talentu jednostki. Teoria erupcji: wstrząsy
polityczne i społeczne przecinają okresy powolnych przemian.
Dziejom literatury ciągłość zapewnia nawiązywanie przez pisarzy
do dzieł wcześniejszych.
Hegel: Podział procesu historycznego
na trzy fazy: tezy, antytezy, syntezy. Podział dziejów literatury
na okresy uwzględniające proces rozwoju i samopoznania idei
absolutnej. Zasada rządząca historią przybiera charakter
abstrakcyjny, kierunek biegu dziejów jest ewolucyjny. Hegel
wprowadził pojęcie prawa (prawidłowości) oraz możność
prognozowania przyszłości, ale pomniejszył znaczenie aspekty
antropologicznego i kulturowego.
POZYTYWISTYCZNE
ROZSTAJE
W myśli pozytywistycznej badania literackie biegną w
dwu rozbieżnych kierunkach: przyrodoznawczym (dążenie do ustalenia
praw rządzących rozwojem; ewolucjonizm jako selekcja, utrwalanie i
dziedziczenie cech gatunkowych; pojęcie ciągłości dziejów;
pojęcie konieczności; myślenie teleologiczne w kategorii postępu)
oraz socjologicznym (koncentracja na różnicy i różnorodności;
teoria uwarunkowania).
Brunetiere: Przedstawienie ewolucji
gatunków literackich z perspektywy teorii Darwina.
Hipolit
Taine: Formy duchowe właściwe ogółowi ludzi różnicują się w
zależności od trzech czynników: rasy (plemienności), środowiska
geograficznego i czasu. Różnice tworzą stabilny układ cech, który
determinuje dzieje cywilizacji. To pozwala stworzyć uniwersalny
schemat historyczny (gwarantujący naukowość badań
historiograficznych) realizowany swoiście przez poszczególne
kultury. Dylemat następców Taine’a: jak pogodzić metodę
uzyskiwania historycznej wiedzy, której przedmiotem są konkretne
zjawiska (pisarze, utwory) z metodą służącą do rysowania obrazu
dziejów i jak materiał tej wiedzy przekształcić w budulec
syntezy; jak zjawiska indywidualne ująć w kategoriach
powtarzalności.
Dzieje literatury traktowano jako współbieżne
z dziejami mentalności i kultur, kultury zaś podporządkowywano
pewnym uniwersalnym prawom. Konsekwencją teorii rasy było wyraźne
zainteresowanie literaturami regionalnymi (mniejszymi niż narodowe).
PRZEŁOM
ANTYPOZYTYWISTYCZNY I JEGO KONSEKWENCJE
Dilthey: Wyzwolenie nauk
humanistycznych od przyrodoznawstwa. Siatka pojęciowa, jaka
posługują się historycy literatury, jest deformującą życie
schematyzacją. Czynnikiem, który stwarza i określa kulturę
(literaturę) jest zmienny konkret ludzkiego istnienia. Zmienność
jest właściwością życia i historii. Życie rozumiane jako
doświadczenie konkretnego istnienia odnosiło literaturę z jednej
strony do porządku indywidualnego, z drugiej – do porządku
kulturowego, symbolicznego, obiektywnego. Trzeba zmierzać do ujęcia
zjawisk indywidualnych (jednostka twórcza) oraz rozleglejszych
(formacja duchowa).
Oba typy postępowania badawczego znalazły
swoje realizacje: pierwszy dostarczał przedstawień statycznych,
strukturalizujących, typologizujących, badających osobowość
twórczą lub poszczególne prądy traktowane jako jednostkowe
odzwierciedlenie ducha czasu (Dilthey, Gundolf, Bertram). Drugi
reprezentowały ujęcia dynamiczne, nacechowane romantycznymi
afiliacjami, ciążące ku obiektywnemu idealizmowi, odnoszące się
bezpośrednio do ducha czasu, rozumiejąc przez niego idee (Korff)
lub syntezę sił duchowych narodu (Cysarz).
Korff: Próby
zniesienia opozycji między ideą a życiem. Idee skupiają się w
konstelacje zwane światopoglądami z centralną „ideą
podstawową”, nieprzydatne życiowo układy ulegają destrukcji, a
z nowych doświadczeń życia rodzą się nowe. Idee mają źródło
w życiu, rozwijają się w rytmie scalania i rozpadu.
Unger:
Koncepcja historii literatury jako historii problemów. Literatura
ukazuje życie i jego problemy, nauka o niej musi być nauką o tych
problemach. Problemy („praproblemy”): 1.problem losu (stosunku
wolności i konieczności, ducha i natury, moralności i
zmysłowości), 2.problem religii, 3.stosunek do natury, 4.problem
miłości i śmierci, 5.problemy społeczne (rodziny, społeczeństwa,
państwa).
Cysarz: Historia literatury jako nauka o duchu. Na
pierwszy plan wysunięta kategoria światopoglądu rozumianego nie
jako konfiguracja idei, ale jako sposób doświadczania życia.
Literatura jako konsolidujący wyraz życia i
światopoglądu.
Thibaudet: Pokolenie literackie (termin już u
Diltheya) jako podstawa i zasada periodyzacji literackiej. (Kategoria
ta nadała dziejom literatury charakteru ludzkiego dramatu, ale też
wprowadziła schemat segmentowania literackiej historii).
Paul
van Tieghem: Koncepcja historii literatury ogólnej. Postulat
ustalenia okresów, które charakteryzuje wspólność zjawisk,
stanów wrażliwości, idei. Należy ograniczyć te okresy w czasie i
przestrzeni, odleźć źródła, prześledzić historię, wpływy
różnych prądów na siebie nawzajem, wykryć w ich rozwoju
oddziaływanie faktów politycznych, społecznych,
religijnych.
Drugie skrzydło antypozytywistycznego frontu
wyłoniło się na gruncie sojuszu z językoznawstwem de Saussure’a.
Celem badaczy było wyzwolenie literatury i nauki o niej od obcych
ich naturze kategorii i wykształcenie nowych standardów naukowości.
U formalistów rosyjskich historia literatury rozumiana jako dzieje
chwytów literackich (szerzej jako poetyka historyczna). Wpływ
strukturalizmu na badania historyczne: hamujący (wyznaczał im rolę
drugorzędną w stosunku do badań strukturalnych) i stymulujący
(wprowadzenie pojęcia systemu, nowych kategorii opisu, nowej
perspektywy badawczej).
Hermeneutyka:
Gadamer: Rozumienie
historyczności kształtowane w opozycji do obiektywizmu. Dziejowość
prawdy oznacza, że jest ona uzyskiwana w konkretnym miejscu, czasie,
świadomości. Dziejowość podmiotu – że jest ukształtowany
przez tradycję i zakorzeniony w teraźniejszości. Poznanie
przeszłości jest historyczne, zatem uwarunkowane (także
kulturowo). Historia literatury jako potencjalna wielość historii,
odzwierciedlająca zróżnicowanie perspektyw poznawczych.
W
STRONĘ SPECYFIKI POZNANIA HISTORYCZNEGO
Stanowiska w sporze o
to, czy postać przedmiotu wiedzy historycznej zawiera się w
rzeczywistości opisywanej, czy jest konstruktem umysłu badającego:
perspektywizm, konstruktywizm, narratywizm (odmiana konstruktywizmu),
tekstualizm (w tym retoryczność i figuratywność). Stanowiska te
sprowadzają do tezy, że pole poznania historycznego nie jest dane,
ale kształtowane w trakcie poznawania przez czynniki: kategorie
językowe, struktury narracyjne, figury retoryczne, doświadczenie
badacza, jego pozycja, płeć, rasa. Dlatego dla historii literatury
przymiotnik „kulturowy” odnosi się do porządku przedmiotowego
(samej literatury) i porządku poznawczego (kształtowania
dyskursu).
Jauss: Koncepcja powstała na styku teorii
komunikacji literackiej i hermeneutyki. Historia literatury jako
proces estetycznej recepcji i produkcji, polegający na
aktualizowaniu tekstów literackich przez czytelnika, krytyka,
pisarza. Jednym z czynników wyznaczających horyzont oczekiwań
czytelniczych jest opozycja między fikcją a rzeczywistością i
między pragmatyczną a poetycką funkcją języka (czytelnik może
postrzegać dzieło w horyzoncie literackich oczekiwań i w
horyzoncie życiowego doświadczenia). Doświadczenie życiowe
włączone zostaje do obrazu stosunków autor-dzieło-czytlenik oraz
do działania historyka literatury. W tej mierze projekt Jaussa jest
projektem kulturowej historii literatury.
Schmidt: Literatura
jest systemem działań literackich (produkcji, recepcji,
dystrybucji, przetwarzania). Konstruowanie literackiej historii
polega na budowaniu modeli przedstawiających źródła tych
procesów, ich zmiany. Wśród czynników je współtworzących są
warunki działania, czas historyczny, hierarcha wartości. W polu
zainteresowań historyka znaleźć się musi rozległa dziedzina
komunikacji łącznie z mediami (wymiar kulturowo-cywlilizacyjny).
POSTSTRUKTURALIZM
I ZWROT KULTUROWY
Nowe stanowiska polemicznie odnoszą się do
dotychczasowych, zwłaszcza do tradycji formalno-strukturalnej
(atakowanej za abstrakcyjność myślenia systemowego, językoznawczy
imperializm, odcięcie porządku literackiego od innych praktyk
dyskursywnych).
Feminizm
Negatywny stosunek do
dotychczasowej historii literatury: konstruowanej w perspektywie
męskiej kultury, operującej męską siatką pojęciową,
reprezentującą męską hierarchię wartości. Przeciwstawić jej
należy inną historię, która opowiadałaby upośledzeniu i
pozbawieniu głosu kobiety, rewindykowałaby piśmiennictwo kobiece i
oczyszczałaby je z męskiego wartościowania. Potencjalna historia
literatury kobiecej musiałaby uwzględnić skomplikowane relacje,
wesprzeć się na odrębnej poetyce, odpowiadającej kobiecej
estetyce, toteż pozostaje raczej teoretycznym projektem.
Elaine
Showalter: Podzieliła historię literatury na okresy: 1.kobiecy –
naśladowanie tradycji męskiej (1840-80), 2.feministyczny – walka
kobiet o autonomię pisarską (1880-1920), 3.żeński – kobiety
świadomie szukają własnego wyrazu (1920-dziś).
Nowy
historycyzm
Odrzuca możliwość formułowania praw ogólnych w
dziejach i generalizacji objaśniających ich bieg. Dla przedmiotu
historii literatury ważne jest, że każdy akt ekspresji jest
włączony w sieć praktyk materialnych oraz że teksty literackie
powiązane są ze sobą siecią wzajemnych zależności. Postulat
odejścia od jednej historii literatury do układu wielu historii,
uwzględniających działanie sił różnicujących, sprzecznych.
Układy takie mają charakter niehierarchiczny, wielowymiarowy,
podatny na fragmentaryzację. Należy badać wzajemne oddziaływanie
różnych właściwych danej kulturze praktyk dyskursywnych i
zależność tych praktyk od ideologii odzwierciedlających własności
i formy władzy. Przedstawiciele tego kierunku badają wybrane epoki,
ale mogłaby powstać taka wielowątkowa, wieloukładowa i
wieloperspektywiczna historia całej literatury.
POST
SCRIPTUM
Zwrot kulturowy jest dla historii literatury pożyteczny
(bo zaproponował nowe perspektywy opisu przeszłości, spowodował
przewartościowanie tradycji, dostarczył języka kategoryzującego),
ale też kłopotliwy (bo nie uprawomocnia takich intelektualnych
konstrukcji, które obejmowałyby całość dziejów literatury z
zasadami jej zmienności). Lokalne, jednotorowe historie nie splatają
się ze sobą w metodologicznie uzasadnioną lub choćby spójną
całość, często przybierają postać „dziejów problemu”. Na
razie nie ma skrystalizowanego całościowego projektu nowej,
kulturowej historii literatury.