Ruch socjalistyczny i kwestia robotnicza w XIX i w początkach XX wieku. oprac. RM
Dedykuję ten niewątpliwie pasjonujący temat maturzystom z... nowej III a, III c, III e (zdającym maturę w maju 2007 r.) podr., s. 10 - 11, 41, 165 - 170
„Niech książę pan już wstaje, bo do wielkich rzeczy jest powołany”,
lokaj do księcia Henryka de Saint - Simon, codziennie rano...
„Socjalizm przestaje być celem, jaki osiąga się na drodze rewolucji, a staje się ruchem reformującym
kapitalizm”, Eduard Bernstein, Założenia socjalizmu (1899 r.)
„W Niemczech nie dojdzie do rewolucji, ponieważ tam obowiązuje zakaz deptania trawników”,
Róża Luksemburg
1. Socjalizm - znaczenie terminu
Termin socjalizmu występuje w trzech zasadniczych kontekstach znaczeniowych
socjalizm jako poglądy, idee, doktryna
socjalizm jako ruch polityczny i społeczny (organizacje)
socjalizm jako ustrój społeczno - gospodarczy społeczeństwa i państwa
2. Najważniejsze cechy socjalizmu jako zbioru poglądów (idei)
- socjalizm zakładał wprowadzenie społecznej (lub państwowej) własności tzw. środków produkcji (fabryk,
ziemi, narzędzi, kapitału), zniwelowania różnic majątkowych, oparcia ustroju społeczno - gospodarczego
państwa na takich wartościach jak równość i sprawiedliwość społeczna, podział dóbr w myśl zasady
„każdemu według jego pracy” (lub zasady „każdemu według jego potrzeb”)
3. Wielonurtowość XIX - wiecznego socjalizmu (czyli dylematy socjalistów)
czy wprowadzić socjalizm na drodze rewolucji (socjaliści - marksiści), czy na drodze reform (socjaliści - reformiści) ?
czy zastąpić kapitalizm komunizmem (socjalizmem), czy reformować kapitalizm wprowadzając pewne reformy inspirowane socjalizmem?
wprowadzić społeczną , czy państwową własność środków produkcji ?
oprzeć ustrój społeczno - gospodarczy na zasadzie sprawiedliwości społecznej, czy na zasadzie równości społecznej ?
podział dóbr oprzeć na zasadzie „każdemu według jego pracy”, czy na zasadzie „każdemu według jego potrzeb”?
wprowadzenie socjalizmu będzie polegało tylko na uspołecznieniu (lub upaństwowieniu) tzw. środków produkcji, czy także na zniwelowaniu różnic majątkowych ?
4. Relacje między pojęciami „ruch socjalistyczny” (socjalizm) a „ruch robotniczy”
- ruch socjalistyczny to specyficzna odmian ruchu robotniczego, aczkolwiek w ramach ruchu robotniczego można
dostrzec także nurty ideowe nie związane z ideologią socjalistyczną (np. organizacje robotników będące pod wpływem
nauki społecznej Kościoła)
5. Narodziny ruchu socjalistycznego jako skutek przemian gospodarczych („rewolucja przemysłowa”)
i społecznych (ukształtowania się nowej warstwy społecznej - robotników)
6. Dwie formy organizacyjne rozwoju ruchu robotniczego w XIX w.:
- związki zawodowe (były dominującą formą organizacji ruchu robotniczego w krajach anglosaskich:
Wielka Brytania, USA)
- partie polityczne (były dominującą formą organizacji ruchu robotniczego w krajach Europy kontynentalnej
7. Pierwsze powstania robotnicze
powstanie luddystów w Anglii w latach 1811 - 1812 (przywódca: Nedd Ludd)
zbrojne wystąpienia robotników w Lyonie (1831 , 1834)
powstanie tkaczy śląskich (1844)
8. Znoszenie zakazu zrzeszania się robotników w poszczególnych krajach - tabela w podr., s. 10
9. Ruch robotniczy w Anglii w XIX w. (na tle przemian politycznych w „epoce wiktoriańskiej” w latach
1837 - 1901), podr., s. 10 - 11, 41
luddyści (grupa robotników angielskich niszcząca maszyny, powstanie luddystów 1811 - 1812)
zniesienie zakazu zrzeszania się robotników w 1824 r.
początki ustawodawstwa socjalnego w Anglii 1833 r. (ustawowe ograniczenie pracy kobiet i dzieci do 10 godzin, objęcie dzieci powszechnym obowiązkiem szkolnym, zakaz pracy kobiet i dzieci w kopalniach (1833),
ruch czartystowski (czartyści, charter - karta, petycja) w II poł. lat 30 - tych i w latach 40 -tych XIX w.: domagali się powszechnego prawa wyborczego oraz przyznania parlamentarzystom pensji (William Lovett, Feargus O Connor, dwie grupy wśród czartystów: „partia siły moralnej” i „partia siły fizycznej”)
związki zawodowe w Anglii - trade uniony (w 1868 r. powstaje Trade Union Congress - Kongres Związków Zawodowych - ogólnobrytyjska centrala związkowa)
reformy prawa wyborczego w Anglii i ich wpływ na rozwój ruchu robotniczego
▪ reforma z 1832 r. - wprowadzono nowy podział na okręgi wyborcze, w wyniku którego małe miejscowości
(tzw. „zgniłe miasteczka” ) utraciły uprzywilejowaną pozycję w prawie wyborczym, reforma była korzystna dla
nowych ośrodków przemysłu oraz dla burżuazji (przemysłowców), prawa wyborcze uzyskało ok. 650 tys. osób
▪ reforma premiera Disraelego w 1867 - obniżenie cenzusu majątkowego, prawa polityczne uzyskuje ok. 2, 5 mln
osób
▪ reforma premiera Gladstone w 1884 r. - kolejne obniżenie cenzusu majątkowego, prawa wyborze uzyskuje
ok. 5 mln osób
▪ wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego w Anglii w 1918 r. (obejmującego także kobiety)
- utworzenie Partii Pracy (Labour Party) w 1906 r. (lider - Ramsey MacDonald)
10. Myśl socjalistyczna I połowy XIX wieku (podr., s. 11)
socjaliści utopijni (większość z nich uważała, że dobra organizacja życia społecznego zmieni na lepsze naturę człowieka)
• Piotr Leroux - w latach 20 - tych XIX w. zaczął posługiwać się terminem „socjalizm” - miał
na myśli filantropię
• książę Henryk de Saint - Simon - społeczeństwo podzielił na dwie grupy: klasę producentów
(pszczoły) i klasę próżniaków (trutnie), jego uczniowie to tzw. saintsimoniści • Karol Fourier - zwolennik tworzenia falang (wielkich spółdzielni - zrzeszeń produkcyjnych,
skupiających ok. 2 tys. osób, do falangi mogą przystępować zarówno biedni jak i bogaci,
członkowie falangi dzielą się dochodem według wkładu kapitału i pracy) oraz falansterów
(wielkich wspólnot mieszkańców, tworzonych przez członków falangi) • Robert Owen - właściciel fabryki, filantrop, próbował założyć w St. Zjedn. osadę „Nowa
Harmonia” • Piotr. Proudhon - uważał, że robotnicy powinni sami dla siebie tworzyć miejsca pracy, był
przeciwnikiem państwa, w odróżnieniu jednak od anarchistów nie chciał go zwalczać przemocą • L. A. Blanqui - uważał, że ustrój kapitalistyczny powinien zostać obalony na drodze
rewolucji przez grupę spiskowców, którzy później będą sprawować władzę dla dobra i w
imieniu ludu, L. A. Blanqui wszedł w skład rządu II Republiki, większość jednak swojego
dorosłego życia spędził w... więzieniu
Karol Marks i Fryderyk Engels: ogłosili w Paryżu w okresie Wiosny Ludów (w lutym 1848 r.) Manifest Komunistyczny, rozpoczynał się od wezwania: „Proletariusze wszystkich krajów łączcie się”, przedstawili w nim założenia socjalizmu marksistowskiego (tzw. materializmu historycznego), nazywanego przez nich samych socjalizmem naukowym - „motorem napędowym” postępu w historii jest walka dwóch antagonistycznych klas społecznych, w kapitalizmie tymi klasami są robotnicy i właściciele fabryk (burżuazja), antagonizmy (walka) między robotnikami a właścicielami fabryk doprowadzi do rewolucji społecznej, w wyniku której kapitalizm zostanie zastąpiony komunizmem, czyli nowym ustrojem społeczno - ekonomicznym, w którym zniknie „wyzysk człowieka przez człowieka”, Marks i Engels uważali, że kapitalizm jest niereformowalny, zaś rewolucja nieuchronna, w innych publikacjach sformułowali pogląd, że wybuchnie ona - ich zdaniem - najwcześniej w krajach Europy Zachodniej (czyli najbardziej uprzemysłowionych, najlepiej rozwiniętych gospodarczo), Marks i Engels nie spodziewali się zatem szybkiego wybuchu rewolucji socjalistycznej w Rosji (kraju gospodarczo zacofanym, słabo uprzemysłowionym w porównaniu do Europy Zachodniej)
12. Ruch robotniczy i socjalizm w okresie Wiosny Ludów
- L. A. Blanqui w rządzie II Republiki
- „Manifest Komunistyczny” K. Marksa i F. Engelsa ogłoszony w Paryżu w lutym 1848 r. -
„Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!”
- tzw. warsztaty narodowe we Francji po rewolucji lutowej i „powstanie czerwcowe” w Paryżu
13. I Międzynarodówka („Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników”) - utworzona w Londynie
w 1864 r., była czymś w rodzaju międzynarodowej partii politycznej zrzeszającej socjalistów z
różnych krajów (różne frakcje socjalistów w I Międzynarodówce: marksiści, anarchiści, proudhoniści,
lasallowcy, tradeunioniści )
Polacy w I Międzynarodówce: Jarosław Dąbrowski, Walery Wróblewski
14. Komuna Paryska 1871 r. (podr. s. 166 - 168): zbrojne powstanie zorganizowane przez socjalistów w
Paryżu, w 1871 r., po klęsce Francji w wojnie z Prusami,
trwało 72 dni - od schyłku marca do schyłku maja 1871r., K. Marks uznał Komunę Paryską za
pierwszą w dziejach rewolucję socjalistyczną, Komuna Paryska była pierwszą rewolucją we Francji
występującą nie pod trójkolorowym ale pod czerwonym sztandarem, spory historyków na temat
znaczenia Komuny Paryskiej: pierwsza rewolucja socjalistyczna czy ostatnia rewolucja francuska?)
reformy Komuny Paryskiej: m.in. przywrócenie kalendarza republikańskiego, usunięcie lekcji religii ze
szkół, obniżenie wynagrodzenia urzędników do poziomu zarobków robotników, planowano uspołecznienie
środków produkcji oraz obowiązkowe, bezpłatne nauczanie, rozstrzelanie kilkuset zakładników (osób
zamożnych oraz m.in. arcybiskupa Paryża)
Eugene Pottier - uczestnik Komuny Paryskiej, autor pieśni, która stała się hymnem ruchu socjalistycznego
i przeszła do historii pod tytułem „Międzynarodówka” („Wyklęty powstań ludu z ziemi, powstańcie,
których dręczy głód...”)
Polacy w Komunie Paryskiej (kilkaset osób): gen. Jarosław Dąbrowski (ostatni dowódca wojsk
Komuny Paryskiej), gen. Walery Wróblewski
Komuna Paryska upadła w wyniku zbrojnej interwencji wojsk III Republiki i jej prezydenta
Adolfa Thiers'a („krwawy karzeł”, „teraz socjalizm wykończony jest na długo”), w ramach represji
po upadku Komuny Paryskiej przywrócono we Francji tzw. prawo Le Chapeliera (po raz pierwszy
cofnięte w 1864 r., przywrócone po upadku Komuny Paryskiej) obowiązywało we Francji do 1884 r.
15. Prognozy marksizmu a realia społeczno - ekonomiczne Europy Zachodniej na przeł. XIX i XX w.
Marks uważał, że rewolucja socjalistyczna jest nieuchronna i wybuchnie w uprzemysłowionych krajach
Europy Zachodniej, tymczasem u schyłku XIX w. położenie materialne robotników w tych krajach zaczęło
się poprawiać, dlatego też zmniejszała się liczba zwolenników rewolucji (socjalistów - marksistów), a coraz
większe znaczenie zyskiwali zwolennicy reformowania kapitalizmu (socjaliści reformiści - rewizjoniści)
16. Główne nurty w myśli i w ruchu socjalistycznym na przeł. XIX i XX w.
- nurt marksistowsko - rewolucyjny (K. Marks, Kapitał, Krytyka programu gotajskiego),
u schyłku XIX w. tracił na znaczeniu w Europie Zachodniej, z niego wywodziły się XX - wieczne partie
komunistyczne
- nurt reformistyczny (rewizjonistyczny): to polemika ze zwolennikami marksizmu, socjaliści - reformiści
odrzucali konieczność rewolucji, uważali, że kapitalizm należy przekształcać na drodze reform -
„Socjalizm przestaje być celem, jaki osiąga się na drodze rewolucji, a staje się ruchem
reformującym kapitalizm”, Eduard Bernstein, Założenia socjalizmu, 1899 rok
przedstawiciele: Eduard Bernstein, Karl Kautsky, Victor Adler, Aleksandre Millerand
z nurtu reformistycznego wywodzą się XX - wieczne partie socjalistyczne (socjaldemokratyczne)
nurt anarchistyczny (anarchiści uważali, że źródłem zła w życiu społecznym jest państwo, które należy zwalczać przemocą, m.in. w formie zamachów na znane osobistości z życia politycznego; przedstawiciele XIX wiecznego anarchizmu: Mikołaj Bakunin, Sergiej Nieczajew (autor „Katechizmu rewolucjonisty”), Piotr Kropotkin najgłośniejsze zamachy anarchistów u schyłku XIX i w początkach XX w.: car Aleksander II w 1881 r., prezydent Francji Sadi Carnot w 1894 r., cesarzowa Elżbieta w 1898 r., król Włoch Humbert I w 1900, prezydent USA William Mckinley
nurt anarchosyndykalny, przedstawiciel: Georges Sorel - uważał, że państwo należy zastąpić inną formą organizacji społeczeństwa - syndykatami (wielkimi korporacjami związków zawodowych)
17. II Międzynarodówka - utworzona w Paryżu w 1889 r., w setną rocznicę WRF, była federacją
socjalistycznych partii politycznych, dominowały w niej partie o programie reformistycznym
(partie marksistowskie były w II M. grupą mniejszościową).
Uchwały II Międzynarodówki: walka o 8 godzinny dzień pracy, wprowadzenie zakazu zatrudniania dzieci
poniżej 14 roku życia, ustanowienie 1 maja świętem robotniczym, uznanie czerwonego sztandaru za symbol
ruchu robotniczego, ustanowienie 8 marca Międzynarodowym Dniem Kobiet
18. Ruch socjalistyczny w Niemczech w II połowie XIX i w początkach XX w.
• rywalizacja miedzy reformistami a marksistami
• Ferdynand Lasalle - propagował tzw. socjalizm państwowy, był zwolennikiem przekształcenia Prus
na drodze reform w państwo socjalistyczne (utworzył w 1863 r. Powszechny Niemiecki Związek Robotniczy)
• utworzenie na zjeździe w Gotha w 1875 r. Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Niemiec
(partia przyjęła program reformistyczny, krytykowany przez K. Marksa, Krytyka programu gotajskiego, była
w partii marksistowska grupa mniejszościowa: August Bebel, Wilhelm Liebknecht)
• wprowadzenie przez Bismarcka w 1878 r. zakazu działalności w Niemczech organizacji
socjalistycznych, zakaz ten obowiązuje do 1890 r.
• utworzenie SPD w 1891 r. (partia o programie reformistycznym - Eduard Bernstein, Karl Kautsky,
Victor Adler, marksiści stanowili grupę mniejszościową)
• wystąpienie z SPD grupy marksistowskiej i utworzenie przez nią w 1916 r. Związku Spartakusa, a
w 1918 r. KPD (Karol Liebknecht, Róża Luksemburg)
19. Ruch socjalistyczny we Francji na przełomie XIX i XX w. (reformiści - posybiliści: A. Millerand,
Jean Jaures, marksiści, anarchosyndykaliści).
- represje po upadku Komuny Paryskiej i przywrócenie prawa Le Chapeliera
- cofnięcie prawa Le Chapeliera w 1884 r.
- utworzenie we Francji w 1884 r. centrali związkowej - Powszechnej Konfederacji Pracy (CGT -
Centrale Generale de Travail), istniejącej do dziś
20. Początki ruchu socjalistycznego w Rosji (podr., s. 168 - 170, tabela - podr. s. 208)
A. Najważniejsze organizacje:
- „Ziemla i Wola” od 1876 r., „Narodnaja Wola” od 1879 r. (zamach na cara Aleksandra II w 1881 r.,
wśród zamachowców Polak - Ignacy Hryniewiecki)
- „Wyzwolenie Pracy” od 1883 r. J. Plechanow (pierwsza rosyjska organizacja o programie
marksistowskim)
- utworzenie SDPRR w 1898 r. i jej rozłam w 1903 r. (podział na dwie frakcje: mienszewików i
bolszewików)
- powstanie Partii Socjalistów - Rewolucjonistów w 1901 r. („eserowcy”)
B. Najważniejsze nurty w rosyjskim ruchu socjalistycznym na przełomie XIX i XX w.:
- nurt anarchistyczny (narodnicko - eserowski)
▪ formy organizacyjne nurtu anarchistycznego: najpierw „narodnicy” („Ziemla i Wola” i „Narodnaja
Wola”) zwani przez przeciwników nihilistami, później „eserowcy” (Partia Socjalistów - Rewolucjonistów
od 1901 r.)
▪ „narodnicy” sądzili, że rewolucji społecznej w Rosji dokonają chłopi (a nie robotnicy, jak uważali
marksiści z W. Leninem na czele)
- bolszewicy (marksiści, zwolennicy rewolucji, W. Lenin)
- mienszewicy (rosyjscy socjaliści - reformiści, P. Martow)
21. Kościół wobec socjalizmu i ruchu robotniczego na przełomie XIX i XX w.- encyklika papieża
Leona XIII „Rerum novarum” („O kwestii robotniczej”) z 1891 r. - polemika papieża zarówno z
marksizmem (dążącym do rewolucji, a więc i przemocy) jak i ze skrajnym leseferyzmem (traktującym
robotnika w zasadzie jako towar i negującym jego podmiotowość w relacjach z pracodawcą), robotnicy w
relacjach z pracodawcami mają prawo do obrony swoich praw - wynikających z godności właściwej
każdemu człowiekowi, mają prawo do zrzeszania się, tworzenia swoich organizacji, stowarzyszeń, nie mają
jednak prawa do przemocy wobec właścicieli miejsc pracy (czyli do rewolucji).
Podr. s. 170 - 171, 173
Teksty źródłowe, podr., s. 172 - 173
kwestia legalności działania socjalistów i ich zasięg oddziaływania w trzech zaborach
▪ zabór rosyjski: w porównaniu do dwóch innych zaborów w zaborze rosyjskim ruch socjalistyczny jest
najsilniejszy, oba jego ▪nurty działają nielegalnie i są zwalczane
▪ Galicja: dominuje nurt reformistyczno - niepodległościowy (PPSD) działający legalnie
▪ zabór pruski: legalnie działa PPS zaboru pruskiego, ruch socjalistyczny jest bardzo słaby,
5