Wioletta Kowalczyk
Różnice między teatrami greckimi i rzymskimi
W Grecji teatr był jednym z ważniejszych ośrodków życia społecznego polis, a także jednym z największych osiągnięć starożytnych Greków, które najpierw za sprawą Rzymu, a potem chrześcijaństwa przeszło do naszych czasów jako wspaniałe dziedzictwo w kulturze europejskiej i światowej. Naszym pierwszym skojarzeniem z teatrem jest oczywiście dramat, jednak należy pamiętać, że również w Grecji w wyniku długiej ewolucji i doskonalenia powstał prototyp dzisiejszego budynku teatralnego - niezbędne narzędzie do stworzenia tego, czym jest sztuka teatralna.
Teatr grecki budowano na stoku wzgórza, przy czym Witruwiusz zwraca dużą uwagę na wybór odpowiedniego miejsca, aby w teatrze był właściwy efekt akustyczny, aby zwykle wiejące wiatry nie przynosiły przykrych i szkodliwych zapachów i aby promienie słoneczne zanadto nie przeszkadzały widzom. Poza samym budynkiem teatru w kompleksie znajdowały się także portyki, które służyły widzom za schronienie w wypadku deszczu, a czasem także jako publiczne składy drewna wykorzystywane w czasie oblężenia. Witruwiusz przypuszcza, że wymagane było, aby kolumny portyku były podwójne, zewnętrzne przedstawiały estetykę porządku doryckiego, zaś środkowe jońskiego lub korynckiego. Przestrzeń pomiędzy portykami, które nie była pokryta dachem ozdabiano roślinami. Chodniki zabezpieczano przed wilgocią i pozostawaniem wody deszczowej budując kanały odwadniające po obu jego stronach.
Kształt teatru greckiego planowano na bazie okręgu i wpisanych w niego trzech kwadratów. Przy rozrysowywaniu owych pomocniczych kwadratów bardzo ważna była precyzja i odpowiednie ich przesunięcie wobec siebie, mianowicie po narysowaniu pierwszego z nich, obracano go wokół środka okręgu o 15 stopni i w tym miejscu stawiano drugi kwadrat, następnie o tyle samo stopni obracano ten drugi kwadrat, by znaleźć miejsce postawienia trzeciego. Bok kwadratu, który znajdował się najbliżej miejsca w którym architekt myślał postawić budynek sceniczny, wyznaczał granicę proscenium. Równoległa do niego prosta styczna z okręgiem pokazywała, gdzie powinna stanąć przednia ściana sceny. Kolejnym krokiem było poszerzenie orchesty, aby lepiej spełniała wymogi dramatu greckiego, który wystawiał liczny chór. Czyniono to w następujący sposób: najpierw wyznaczano średnicę okręgu równoległą do linii proscenium i sceny. W jednym z punktów w których przecinała ona obwód koła umieszczano cyrkiel i zakreślano łuk począwszy od drugiego punktu przecięcia owej średnicy z obwodem, a kończąc w miejscu, gdzie przebiegała granica proscenium. Jak podaje Witruwiusz, proscenium znajdowało się na poziomie wyższym o 3-3,6 m niż poziom orchestry, a budowane było na kamiennych kolumnach. Jednak współcześni badacze, jak np. M. Bieber, A. Pickard-Cambridge czy R. Chodkowski odrzucają tezę, że tak wysoka scena była zjawiskiem charakteryzującym grecki teatr i koniecznym w nim elementem architektonicznym. Kontrowersje wzbudził J. Hoepken zwracając uwagę na konstrukcję niektórych fragmentów z zachowanych do naszych czasów dramatów. Wynika z nich, że różnica poziomów między orchestrą a proscenium nie mogła być większa niż normalne dwa lub trzy stopnie, a więc 66 do 105 cm, ponieważ wymagały one bezpośredniego kontaktu między aktorami i chórem. By nie szukać przykładów daleko, w Agamemnonie Ajschylosa chór w pewnym momencie podchodzi do drzwi pałacu z zamiarem wejścia do środka, a w Królu Edypie Sofoklesa przybywający z zewnątrz Kreon najpierw wchodzi na orchestrę, a zaraz z niej na proscenium, więc te dwie przestrzenie w teatrze greckim musiała dzielić niewielka, łatwa do sforsowania wysokość, inaczej odegranie wyżej wymienionych sytuacji byłoby niemożliwe. Dowodów na istnienie wysokiego proscenium, przynajmniej do V wieku, nie dostarczyły też badania archeologiczne, a chociaż dramat z IV wieku nadal zakładał możliwość swobodnej komunikacji pomiędzy aktorami i chórem, co wydaje się warunkować konieczność zachowania łatwości przejścia pomiędzy proscenium i orchestrą, niektóre teatry (np. w Epidauros, Oropos i Sikionie) posiadały już scenę podwyższoną. Ponieważ pomiędzy V a II wiekiem chór w dramacie został ograniczony już tylko do interludiów między aktami i jego występy na orchestrze nie miały żadnego związku treściowego ze scenami aktorskimi, część starych teatrów przebudowano podwyższając proscenium, aby bardziej wyeksponować akcję sceniczną (np. Teatr Dionizosa w Atenach) i to zapewne je widział Witruwiusz. Do dziś trwa pewien spór wokół tego tematu, ponieważ nie mamy w materiałach źródłowych właściwie żadnych argumentów ani za, ani przeciw, co otwiera drogę zwolennikom podwyższonej sceny. Sam środek orchestry od najdawniejszych czasów zajmował ołtarz Dionizosa zwany thymele, jednak dziś, ze względu na brak materiału archeologicznego, trudno odtworzyć jego pierwotną formę.
Budynki sceniczne w teatrach greckich początkowo były budowane z drewna, potem - z kamienia i miały jedną lub dwie kondygnacje. Fronton takiego budynku był wyposażony w jedne lub troje drzwi. W zależności od treści sztuki, reprezentował przednią ścianę pałacu lub świątyni. Z jego wnętrza wychodziły postaci zamieszkujące tam w świecie przedstawionym i tam też powracały. W życiu realnym służył on jako garderoba i rekwizytornia. Tu aktorzy mogli przygotowywać się do występów i ewentualnie zmieniać kostiumy i maski, jeśli grali różne role w tej samej sztuce. Nie ma jednak żadnych pozostałości archeologicznych, które mogłyby nam coś więcej powiedzieć na temat szczegółowego wyglądu budynku scenicznego czy nawet jego kształtu. Miedzy budynkiem scenicznym i proscenium z jednej strony, a widownią z drugiej z obydwu kierunków prowadziły eisodosy (zwane również parodosami), czyli przejścia, którymi najpierw widzowie mogli wejść do teatru, by zając miejsca, a następnie, już w toku przedstawienia, tędy wchodził chór oraz bohaterowie przybywający z zewnątrz, np. z miasta lub też zupełnie innych miejscowości niż miejsce akcji. Scenografia, stosowana prawdopodobnie dopiero od 458 r. miała charakter malarstwa architektonicznego z pozorną perspektywą namalowanego na drewnianej ścianie budynku scenicznego. Z czasem owe elementy architektoniczne i krajobrazy zaczęto malować na drewnianych planszach zwanych pinakes. Witruwiusz przekazuje nam informację, że były one elementami scenografii teatrów hellenistycznych. Prócz ołtarza zwanego thymele, znajdującego się pośrodku orchestry, teksty zachowanych sztuk sugerują obecność ołtarza, przy którym składało się ofiary, odpowiednio do wymogów dramatu, bądź też miały miejsce inne wydarzenia. Był to stały element wyposażenia sceny teatru greckiego i najprawdopodobniej znajdował się naprzeciw drzwi budynku scenicznego. Określano go mianem ołtarza Apollona i jak wykazuje P. Arnott, równie często jak jako ołtarz, był wykorzystywany jako grobowiec. Ponadto scena często była wyposażona również w posągi bóstw, których ilość i charakter były uzależnione od wymogów akcji sztuk oraz urządzenia techniczne takie jak mechane czy ekkyklemat.
Widownia zbudowana była z amfiteatralnych rzędów siedzeń rozmieszczonych na planie zazwyczaj przedłużonego półkola. Stopnie widowni spoczywały bądź na skale, bądź na podmurowaniu i zwykle w tylnej części miały wgłębienia służące do oparcia nóg widzów siedzących wyżej i do odprowadzania wody deszczowej. Od strony frontowej siedzenia były wyżłobione, by siedzący mogli cofnąć nieco nogi. Wysokość stopni wynosiła przeciętnie 0,35 m, szerokość - 0,75 m. Pierwsze rzędy siedzeń przeznaczone były dla dostojników państwowych i ważnych gości zagranicznych. Wyróżniały się one materiałem z którego zostały zrobione, a także ozdobnym wyglądem, oparciem i lepszym wyprofilowaniem, co zwiększało ich wygodę. Centralne miejsce pierwszego rzędu zajmował tron kapłana Dionizosa. Każde z tych miejsc było odpowiednio oznaczone - np. jako siedzenie atchonta, stratego, polemarcha, kapłana, herolda itd. Jeżeli chodzi o schody umożliwiające widzom dostanie się na wyznaczone miejsca - w ich zaprojektowaniu pomagały rozrysowane na początku kwadraty. Bowiem wszystkie wierzchołki, które nie wyznaczały innych elementów architektonicznych, na przykład granicy proscenium, służyły do wyznaczenia początku ciągnących się aż do końca widowni schodów. Po każdym przejściu okrężnym dodawano pomiędzy już zaprojektowanymi kolejne schody. Ponadto zazwyczaj na widowni między rzędami siedzeń, w małych komorach zgodnie z zasadami harmonii i matematyki rozmieszczano szereg naczyń miedzianych różnej wielkości, które wzmacniały dźwięki dochodzące ze sceny tak, aby były dobrze słyszalne nawet w najdalszych rzędach. Orchestrę oddzielał od widowni chodnik rozszerzający się od środka ku obydwu końcom, dla ułatwienia widzom wyjścia z widowni. Obok chodnika przebiegał kanał do odprowadzania wody spływającej z widowni w czasie deszczu. Konstrukcję całej widowni podtrzymywały zaś mury oporowe.
Witruwiusz, wyliczając budowle, które najbardziej wyróżniały życie w miastach rzymskich, zaraz po forum wymienia teatr. W związku z tym technice budowania teatru rzymskiego poświęca wiele miejsca w księdze piątej swojego traktatu „O architekturze”. I chociaż czasy augustowskie, w których żył i tworzył Witruwiusz, rzeczywiście odznaczały się dużą popularnością spektakli teatralnych, nawet wtedy budowle te były wznoszone na obszarach peryferyjnych (na przykład w Aoście teatr wzniesiono wręcz poza linią murów miasta). A nie wolno zapominać, że pierwszy stały rzymski teatr murowany istniał dopiero chwilę (ok. 35 lat minęło od zbudowania Teatru Pompejusza do napisania przez Witruwiusza omawianego dzieła), a ponieważ w 154 r p.n.e. senat uchwalił zakaz budowania teatrów w Rzymie i jego najbliższej okolicy, rzekomo dla przeciwdziałania złym obyczajom, wybudowanie go musiano usprawiedliwić celami religijnymi. W ten sposób otrzymano teatr niezwykle osobliwy, bo nie posiadający budynku scenicznego i łączący widownię z niewielką świątynią Wenus Zwycięskiej. Oba te szczegóły miały na celu obejście zakazu i spełniały swoje zadanie doskonale. Amfiteatralnie wznosząca się widownia mogła być bowiem uważana za monumentalne schody prowadzące do świątyni, a brak stałej budowli scenicznej wzmacniał pozór, iż całość nie jest teatrem. Dopiero w wieku I n.e. dobudowano scenę. W okresie późnorepublikańskim nadal istniała tendencja przyłączania teatrów do świątyń, o czym Witruwiusz nie wspomina. Natomiast po epoce augustowskiej popularność teatru malała na rzecz amfiteatru i cyrku, budowli przeznaczonych na pospolitsze przedstawienia, które bardziej odpowiadały naturze trzeźwych i praktycznych Rzymian nie wyczuwających potrzeby pierwiastka poezji i nie posiadających wyobraźni w stopniu warunkującym chwytanie subtelności psychologicznych dramatu.
Należy więc pamiętać, że Witruwiusz sam wynalazł przedstawione w „O architekturze” zasady projektowania analizując to, co wiedział o wyglądzie i ewolucji teatru greckiego i przewidując jak taki proces może przebiec w świecie rzymskim. Chociaż finalnie uzyskaliśmy produkt pełny i logiczny, był obrazem przemyśleń tylko jednego architekta. Dlatego niewiele teatrów wybudowano zupełnie zgodnie z sugestiami Witruwiusza (czego zresztą sam autor się nie spodziewał), jednak inne projekty nie odstępują od omawianego w kluczowych kwestiach, tylko w szczegółach. Wynika to z tego, że wszyscy architekci mieli przecież te same narzędzia i podobną wiedzę, ale mogli dojść do innych rozwiązań specyficznych, nie spotykanych w świecie greckim, problemów, a epoka gwałtownego rozwoju dziedziny architektury wymagała od nich innowacyjności. Mimo to uważam, że warto wraz z dziełem Witruwiusza przeanalizować także te niezupełnie zgodne z nim teatry, zwłaszcza gdy zmiany nie są rewolucyjne, a często stanowią dopełnienie tego, o czym Witruwiusz nie napisał albo rozwiązanie problemów, których nie przewidział.
Układ teatru rzymskiego jest podobny do greckiego. Główne różnice wynikają z tego, że nie zawsze budowano go wykorzystując stoki terenu. O ile teatr grecki był z reguły oparty o stok wzgórza, o tyle teatr rzymski - budowany na równinie. Stawiając teatr na płaszczyźnie trzeba było skomponować zewnętrzną szatę dużego półwalca. Zwykle dzielono elewację na dwa lub trzy piętra arkadowe. W dolnym piętrze pod łukami mieściły się wejścia, w górnych - okna wpuszczające do kuluarów powietrze i światło. Każde piętro fasady było dekorowane kolejno w innym porządku architektonicznym: doryckim (lub toskańskim), jońskim, korynckim. W przeciwieństwie do ozdobnej fasady półwalca, wychodząca najczęściej na ulicę, przy której stał teatr, tylna ściana budynku scenicznego, była ślepa, nie ozdobiona i pozbawiona jakichkolwiek wejść i okien. Przestrzeń pod siedzeniami widowni przeznaczano na promenady, sklepy, składy. Dostęp do rzędów siedzeń dawały wejścia pod arkadami fasady oraz wewnętrzne kuluary i schody doprowadzające do wylotów zwanych vomitoriami na widownię. Przejścia na orchestrę znajdowały się pomiędzy cavea a sceną. Były to dwa korytarze kryte sklepieniem kolebkowym, które również podtrzymywało boczne loże dla dyżurujących urzędników. Oprócz samego gmachu teatru do zespołu typowych zabudowań teatralnych zwykle należał również duży prostokątny dziedziniec otoczony portykiem, który pozwalał na wypoczynek w czasie przerw, a zarazem pozwalał zamknąć kompozycyjnie całość w prostokąt z apsydą na krótszym boku, a w okresie późnorepublikańskim - także świątynia.
Plan teatru rzymskiego był pewną wypadkową pomiędzy planem teatru greckiego, a formą sceny italskiej, dopasowaną do odmiennych przedstawień aniżeli dramat klasyczny (mam tu na myśli pierwotne przenośne prostokątne małe sceny o charakterze podium stosowane przez wędrowne trupy teatralne). Na kształt sceny rzymskiej niewątpliwie miało duży wpływ zmodyfikowanie dramatu w ten sposób, że finalnie został on pozbawiony chóru. Rzymianie nie potrzebowali już tak bardzo obszernej orchestry jak Grecy, a cofnięty i wąski logeion, był u nich niefunkcjonalny. Dlatego Witruwiusz przy planowaniu sceny teatru rzymskiego zalecał posłużyć się czterema trójkątami równobocznymi wpisanymi w koło w taki sposób, aby ich wierzchołki stykały się z obwodem koła w równych odstępach (jak zaznaczyłam w pierwszej części pracy - w Grecji przy planowaniu sceny i widowni teatru przydatne były kwadraty). Początek budynku scenicznego, a zarazem koniec estrady wyznaczał ten bok trójkąta, który leżał najbliżej sceny, a równoległa do niego średnica oddzielała proscenium od powierzchni orchestry. Uzyskiwano w ten sposób proscenium znacznie szersze niż w teatrze greckim, gdzie też występowało na nim znacznie mniej aktorów. Ponieważ przedstawienie rozgrywało się wyłącznie na scenie, na orchestrze, chociaż była niewielka, ustawiano rzędy honorowych krzeseł kurulnych dla senatorów i innych ważnych osobistości. Aby widoczność z siedzeń w orchestrze była tak samo dobra, jak z widowni, Witruwiusz wylicza, że wysokość estrady nie powinna być wyższa niż 1,5 m., co, jak potwierdza materiał archeologiczny było zwykle przestrzegane. Ów półtorametrowy front estrady ozdobiony był niszami, najczęściej na zmianę prostokątnymi i półokrągłymi.
Jeżeli chodzi o plan samej sceny - w zaprojektowaniu go dużą pomocą były również wspomniane wcześniej trójkąty. Wierzchołek środkowego bowiem wyznaczał miejsce bramy królewskiego pałacu, sąsiadujące z nim wierzchołki - drzwi pomieszczeń gościnnych, zaś te skrajne - przejścia miedzy obrotowymi dekoracjami. Wznoszący się na kilka pięter budynek sceniczny posiadał dwa skrzydła boczne, którymi obejmował prostokąt estrady. Wnętrze budynku, tak jak u Greków, pełniło rolę kulis, dając pomieszczenie aktorom i rekwizytom teatralnym. Scena, a więc też budynek sceniczny powinny być dwa razy dłuższe od średnicy orchestry. Rzymianie przywiązywali znacznie większą od Greków wagę do scenografii, dlatego fasada budynku scenicznego była bardzo bogato dekorowana reliefami i posągami w niszach, a wymiary wszystkich elementów kolumn były szczegółowo opisane. Poza tym w teatrach rzymskich korzystano z obracających się trójkątnych machin przedstawiających różne rodzaje dekoracji. Zmieniały się one wraz ze zmianą sceny w sztuce, albo pojawieniem się bóstw. Witruwiusz wyróżnia trzy rodzaje dekoracji scenicznych. Dekoracje tragediowe przedstawiały pełne przepychu kolumny, tympanony, posągi i rzeczy związane z życiem władców, komediowe - obrazy miejskie takie jak budynki prywatne, balkony i widoki z okien mieszkań, zaś satyrowe - krajobrazy wiejskie, drzewa, góry i inne elementy rustykalne.
Widownia, zbudowana na planie półkola wokół orchestry, składała się z amfiteatralnych rzędów siedzeń, które podzielone były przejściami horyzontalnymi i wertykalnymi schodkami na sektory poziome i pionowe. Punkty od których prowadzono schody wyznaczały te wierzchołki wykreślonych na początku projektowania trójkątów, które były zwrócone w stronę widowni. Schody te prowadziły nie tylko do pierwszego przejścia okrężnego, ale także za nim, do kolejnego, a jeżeli teatr miał jeszcze jeden sektor - do samego jego końca. Po każdym kolejnym przejściu okrężnym dodawano nowe schody dokładnie na środku pomiędzy schodami sąsiednimi. Zalecane wymiary stopni widowni, na których umieszczano siedzenia Witruwiusz podaje następujące: dla wysokości - trochę ponad 40 cm, dla szerokości - ok. 75 cm. Aby w teatrze panowały dobre warunki akustyczne, wszystkie stopnie należy zbudować tak, aby ich zewnętrzne kąty znajdowały się idealnie w jednej linii. (Witruwiusz podaje prosty sposób na sprawdzenie tego: należy przeciągnąć sznurek od pierwszego do ostatniego stopnia. Jeżeli dotknie wszystkich krawędzi - teatr jest zbudowany należycie). Na najwyższym stopniu budowano portyk, którego dach, ze względów akustycznych, nie mógł być wyższy niż dach budynku scenicznego.
Całkowicie nowymi elementami w teatrze rzymskim była kurtyna, wysuwana do góry z kanału biegnącego wzdłuż estrady, i opona płócienna (velarium) rozpinana w razie potrzeby nad widownią niczym żagiel na masztach zatkniętych w otworach na koronie murów teatru, by ochronić widzów przed dokuczliwym słońcem (Witruwiusz jej jeszcze nie zna, zaleca budować teatry w takich miejscach, aby nie były wystawione na działanie południowego słońca.) Stałe przesklepienie widowni było stosowane w teatrach przeznaczonych w zasadzie na przedstawienia muzyczne, mieszczących nie więcej aniżeli 1500 widzów. Przykładem takiej budowli jest „Mały Teatr” w Pompei, który uchodzi za wyjątkowy, ponieważ miał widownię krytą drewnianym dachem.
Podsumowując, główne różnice w budowie teatrów greckich i rzymskich wynikały z ewolucji dramatu - w teatrze greckim bardziej podkreślona była szeroka orchestra, w rzymskim zaś uwaga przeniosła się na scenę, którą podwyższono i bogato przyozdobiono. W związku z tym, aby wyznaczyć takie proporcje poszczególnych elementów, by teatr był jak najbardziej funkcjonalny - architekci przestali projektować scenę korzystając z trzech kwadratów i zamienili je na cztery trójkąty. Teatry w Grecji budowane były na stokach wzgórz, w Rzymie zwykle na płaszczyźnie. Ponadto te drugie miały wiele udogodnień dla widowni takich jak np. velarium. Teatr rzymski był na ogół wspanialszy i bardziej komfortowy od greckiego, ale brak mu było szlachetnej prostoty i dopasowania do krajobrazu, czym tak ujmują teatry Grecji.
Bibliografia przedmiotowa:
Witruwiusz, O architekturze ksiąg dziesięć, Warszawa 1999
Bibliografia podmiotowa:
M. Bieber, The history of the greek and roman theater, Princetown, 1961
R. R. Chodkowski, Teatr grecki, Lublin 2003
K. Majewski, Kultura materialna starożytnej Grecji, Wrocław 1956
S. Parnicki-Pudełko, Architektura starożytnej Grecji, Warszawa 1985
A. Sadurska, Architektura starożytnego Rzymu: Okres cesarstwa, Warszawa 1975
A. Sadurska, Architektura starożytnego Rzymu: Od epoki królów do schyłku republiki, Warszawa 1975
T. Broniewski, Historia architektury, Wrocław 1963
L. Zerbini, Starożytne miasto rzymskie: Historia i zycie codzienne, Warszawa 2008
F. B. Sear, Vitruvius and roman theater design [w:] American journal of archeology, vol. 94, no. 2, udostepnione dzięki JSTOR
1