Dziewiecki Marek ks Poznawanie i przeżywanie własnych uczuć

ks. Marek Dziewiecki

Poznawanie i prze�ywanie w�asnych uczu�

1. Cz�owiek w obliczu sfery emocjonalnej

Uczucia s� g��wnym elementem ludzkiej sfery emocjonalnej. Sfera ta obejmuje wiele rodzaj�w prze�y�, kt�re r�ni� si� mi�dzy sob� Ÿr�d�em pochodzenia, d�ugoœci� trwania, a tak�e intensywnoœci� odczuwania. Do podstawowych przejaw�w sfery emocjonalnej nale��:

prze�ycia afektywne w sferze zmys�owej, zw�aszcza poczucie przyjemnoœci lub b�lu w obliczu okreœlonego bodŸca czy doœwiadczenia;

nastroje, czyli stany zwi�zane z dobrym lub niekorzystnym samopoczuciem fizycznym;

emocje, czyli intensywne stany afektywne b�d�ce reakcj� na okreœlone sytuacje �yciowe(np. l�k, rozpacz);

humory czyli relatywnie sta�e, dominuj�ce tendencje afektywne;

uczucia (sentymenty), czyli specyficzne dla cz�owieka stany afektywne o pod�o�u intelektualnym, moralnym, spo�ecznym czy religijnym;

przyci�ganie emocjonalne lub awersja w obliczu okreœlonych os�b, przedmiot�w czy sytuacji.

Ca�oœ� sfery afektywnej mo�na zdefiniowa� jako sposoby prze�ywania tego wszystkiego, co dzieje si� w nas samych oraz w naszych relacjach z otaczaj�cym nas œwiatem, zw�aszcza ze œwiatem os�b. Prze�ycia afektywne to spontaniczne reakcje cz�owieka na jego w�asne zachowania i stany wewn�trzne, na dochodz�ce z zewn�trz bodŸce, a tak�e na wszystko to, co dzieje si� w jego �yciu oraz w jego kontaktach z innymi osobami: z ludŸmi i z Bogiem. W zale�noœci od okolicznoœci reakcje te wyra�aj� si� poprzez prze�ycia radosne lub bolesne. Do tych pierwszych nale��: radoœ�, satysfakcja, poczucie bezpiecze�stwa, zaufanie, poczucie pewnoœci siebie. Z kolei prze�ycia bolesne to niepok�j, wstyd, poczucie winy, depresja, gniew, nienawiœ�, rozpacz.

Im bardziej dany cz�owiek jest niedojrza�y, tym silniejsz� ma sk�onnoœ� do manipulowania swoim myœleniem. Tym bardziej zaw�a i zniekszta�ca swoj� œwiadomoœ� w odniesieniu do tego, co czyni i w jakiej znajduje si� sytuacji. Taki cz�owiek tworzy coœ w rodzaju wewn�trznej cenzury, kt�ra usi�uje nie dopuœci� do jego œwiadomoœci bolesnych prawd o nim samym. Emocje spe�niaj� wtedy funkcj� drugiego — obok myœlenia — obiegu informacji. Jest to mo�liwe dlatego, �e informacje emocjonalne na temat tego, co dzieje si� w nas samych i w naszym kontakcie ze œwiatem zewn�trznym, w znacznej mierze pozostaj� niezale�ne od naszej woli, od naszych przekona�, oczekiwa� czy pragnie�. Cz�owiek nie ma bezpoœredniej w�adzy nad swoimi emocjami. Nie mo�e ich sobie po prostu nakaza� czy zakaza� si�� swojej woli. Nie mo�e te� modyfikowa� ich moc� intelektualnych analiz czy osobistych przekona�. Emocje mo�na zatem por�wna� do rozg�oœni radiowej, kt�ra transmituje informacje na nasz temat, ale jest od nas w znacznym stopniu niezale�na. W tej sytuacji mamy tylko dwie mo�liwoœci: korzysta� z tych informacji, albo wy��czy� radio.

Skoro emocje s� wa�n� informacj� o naszej sytuacji �yciowej, to nie powinno si� ich dzieli� na pozytywne i negatywne, lecz w�aœnie na radosne i bolesne. Wszystkie bowiem s� pozytywne jako noœniki informacji o naszym �yciu. Co wi�cej, im bardziej bolesne s� prze�ywane emocje, tym cenniejsz� zawieraj� one informacj�. Sygnalizuj� bowiem jakiœ stan egzystencjalny, kt�ry koniecznie powinno si� zmieni�, np. poprzez uwolnienie si� z toksycznych wi�zi czy poprzez modyfikacj� b��dnego post�powania.

Informacje emocjonalne o naszej sytuacji �yciowej r�ni� si� od informacji intelektualnych nie tylko natur� przekazu (myœli - prze�ycia), ale te� stopniem zale�noœci od naszej woli. Ot� nad informacjami intelektualnymi cz�owiek sprawuje niemal nieograniczon� kontrol�. Mo�e do tego stopnia manipulowa� tymi informacjami - zwykle nieœwiadomie - �e staj� si� one Ÿr�d�em dezinformacji. Oznacza to, �e cz�owiek potrafi wypacza� i zaw�a� swoj� œwiadomoœ�, czyli manipulowa� informacjami, kt�re go niepokoj�. Taki cz�owiek u�ywa wtedy zdolnoœci myœlenia po to, by ucieka� od rzeczywistoœci, czyli od prawdy o sobie i o w�asnej sytuacji egzystencjalnej. Tymczasem informacje emocjonalne s� o wiele bardziej spontaniczne, a przez to w o wiele wi�kszym stopniu pozostaj� niezale�ne od naszej woli, od naszych przekona�, oczekiwa� czy pragnie�. Cz�owiek nie ma bezpoœredniej w�adzy nad emocjami. Nie mo�e ich sobie moc� œwiadomoœci czy si�y woli po prostu nakaza� czy zakaza�. W�aœnie dlatego poznawanie i prze�ywanie w�asnych uczu� jest koniecznym warunkiem adekwatnej œwiadomoœci samego siebie i w�asnej sytuacji egzystencjalnej.

Im wi�kszy mamy dost�p do informacji o nas samych i o naszym po�o�eniu �yciowym, tym wi�ksz� mamy szans� na dojrza�e post�powanie i na odpowiedzialne kierowanie �yciem. Uczucia s� darem od Boga. Darem, kt�ry umo�liwia nam dost�p do prawdy o naszym �yciu. Dar ten okazuje si� szczeg�lnie potrzebny wtedy, gdy z jakiegoœ wzgl�du manipulujemy w�asnym myœleniem w taki spos�b, aby nie dostrzega� tych prawd o nas samych i o naszym po�o�eniu, kt�re stawiaj� nam trudne wymagania i kt�re zobowi�zuj� nas do zmiany �ycia.

Z drugiej strony uczucia s� czymœ wi�cej ni� tylko Ÿr�d�em informacji. Nios� ze sob� tak�e energi� i mobilizacj� do dzia�ania w kierunku pozytywnym i do powstrzymywania si� od dzia�a� szkodliwych. Gdy czynimy coœ w�aœciwego, to towarzysz�ca temu satysfakcja emocjonalna mobilizuje nas, by dalej tak post�powa�. Z kolei naszym niew�aœciwym zachowaniom czy szkodliwym wi�ziom towarzyszy niepok�j, b�l, gniew, a czasem nawet rozpacz. Takie bolesne prze�ycia nie s� niepotrzebnym cierpieniem czy nieszcz�œciem, lecz wa�n� informacj�, kt�ra stwarza cz�owiekowi szans� na przezwyci�enie niekorzystnej sytuacji. W�aœciwie wykorzystywane uczucia staj� si� zatem cennym „przyjacielem”, kt�ry nas informuje o aktualnej sytuacji �yciowej i kt�ry jednoczeœnie mobilizuje nas do wykorzystania tych informacji. Gdy cz�owiek unika kontaktu z uczuciami, wtedy nie tylko traci szans� na zrozumienie w�asnej sytuacji �yciowej, ale traci kontrol� nad w�asnym zachowaniem, czyli ryzykuje, �e prze�ycia, kt�rych sobie nie uœwiadamia, zaczn� kierowa� jego myœleniem i post�powaniem. Dla przyk�adu, jeœli ktoœ prze�ywa zazdroœ� i nie ma odwagi, by sobie to uœwiadomi�, to taka nieuœwiadomiona zazdroœ� b�dzie kierowa�a jego post�powaniem, a on sam nie b�dzie m�g� tego zmieni�. Cz�owiek nie mo�e przecie� zapanowa� nad czymœ, z czego nie zdaje sobie sprawy. Jeœli natomiast sam przed sob� zdemaskuje swoj� zazdroœ�, to ma szans� czuwa�, by nie skrzywdzi� osoby, wobec kt�rej jest zazdrosny, a jednoczeœnie ma szans� odkry� i wyeliminowa� Ÿr�d�o zazdroœci, np. swoj� sk�onnoœ� do por�wnywania si� z innymi ludŸmi, albo swoj� nadmiern� zale�noœ� emocjonaln� od danej osoby.

W Katechizmie Koœcio�a Katolickiego odr�bny paragraf zosta� poœwi�cony ludzkiej emocjonalnoœci (KKK 1762-1775). Fakt ten nie dziwi, gdy� zdajemy sobie spraw� z tego, �e uczucia wp�ywaj� na nasze sposoby myœlenia, wartoœciowania, podejmowania decyzji. Wywieraj� te� istotny wp�yw na nasze sposoby odnoszenia si� do samych siebie i do œwiata zewn�trznego. "Poj�cie 'uczucia' nale�y do dziedzictwa chrzeœcija�skiego" (KKK 1763). "Doznania lub uczucia oznaczaj� emocje lub poruszenia wra�liwoœci, kt�re sk�aniaj� do dzia�ania lub nie dzia�ania, zgodnie z tym, co jest odczuwane lub wyobra�ane jako dobre lub z�e" (KKK 1763).

2. Uczucia a moralnoœ�

Jednym z warunk�w poznawania i œwiadomego prze�ywania uczu� jest rozumienie relacji mi�dzy uczuciami a moralnoœci�. Jeœli bowiem zakwalifikujemy pewne uczucia jako grzeszne, to w konsekwencji b�dziemy mieli tendencj�, by nie wchodzi� w kontakt z takimi prze�yciami lub by w og�le zanegowa� ich istnienie.

"Nasz Pan wskazuje na serce cz�owieka jako na Ÿr�d�o, z kt�rego wyp�ywaj� uczucia" (KKK 1764). Prze�ywanie okreœlonego rodzaju uczu� nie jest zatem spraw� przypadkow�. Zale�y od serca, od wn�trza danego cz�owieka. Nie jest czymœ przypadkowym, �e jedni ludzie prze�ywaj� g��wnie radoœ�, poczucie bezpiecze�stwa i serdecznoœ�, a u innych dominuje gniew, l�k, niepok�j czy rozgoryczenie. Istnieje bowiem bezpoœredni zwi�zek mi�dzy osobowoœci� danego cz�owieka, jego sercem i wn�trzem, jego sytuacj� �yciow� i post�powaniem, a prze�ywanymi przez niego uczuciami. Nie wynika z tego jednak, �e uczucia i prze�ycia emocjonalne podlegaj� ocenie moralnej. "Uczucia same w sobie nie s� ani dobre, ani z�e. Nabieraj� one wartoœci moralnej w takiej mierze, w jakiej faktycznie zale�� od rozumu i od woli" (KKK 1767). Ocenie moralnej podlega nasza postawa wobec prze�ywanych uczu� i emocji, a nie one same.

Skoro emocje s� wa�n� informacj� o naszej sytuacji �yciowej, to nie powinno si� ich dzieli� na pozytywne i negatywne, ani na grzeszne czy cnotliwe, lecz na radosne i bolesne (por. KKK 1772). Wszystkie bowiem s� pozytywne jako noœniki informacji o naszej przesz�oœci oraz o obecnej sytuacji �yciowej i naszym post�powaniu. Co wi�cej, im bardziej bolesne s� prze�ywane uczucia i emocje, tym stanowi� one cenniejsz� informacj�. Sygnalizuj� bowiem jakiœ stan zagro�enia, kt�ry koniecznie powinno si� zmieni�, np. przez nawr�cenie, przez zerwanie z�ych wi�zi czy przez obron� w obliczu doznawanej krzywdy.

KKK (1770) podkreœla, �e "doskona�oœ� moralna polega na tym, aby cz�owieka kierowa�a do dobra nie tylko wola, lecz tak�e jego d��enie zmys�owe, zgodnie ze s�owami psalmu: 'Moje serce i cia�o radoœnie wo�aj� do Boga �ywego' (Ps 84,3)". Z drugiej strony "bojaŸ� przed z�em wywo�uje nienawiœ�, wstr�t i l�k przed z�em przysz�ym. BojaŸ� ta ko�czy si� smutkiem z powodu istniej�cego z�a lub gniewem, kt�ry si� mu sprzeciwia" (KKK 1765). Innymi s�owy cz�owiek dojrza�y moralnie cieszy si� wszelkim dobrem, a cierpi z powodu z�a - doœwiadczanego lub wyrz�dzanego innym ludziom. Korzysta zatem z prze�ywanych uczu� podw�jnie: traktuje je jako Ÿr�d�o informacji o jakie sytuacji �yciowej oraz jako z motywacji do szlachetnego.

Ocenie moralnej nie podlegaj� zatem uczucia, ale nasza postawa wobec tego, co dzieje si� w naszej sferze emocjonalnej, a tak�e nasze zachowania zwi�zane z prze�ywanymi emocjami. Oczywiœcie na tyle, na ile zachowania te s� dokonane w spos�b œwiadomy i wolny. Im silniejsze oraz im bardziej bolesne s� nasze prze�ycia, tym bardziej zaw�aj� one nasz� œwiadomoœ� i wolnoœ�. Ocena moralna takiej z kolei sytuacji zale�y od tego, na ile my sami doprowadziliœmy si� do silnego, bolesnego poruszenia emocjonalnego (np. gniewu, nienawiœci czy rozpaczy), a na ile jest to sytuacja spowodowana dzia�aniem innych os�b albo niezale�nych od nas wydarze�. Cnot� moraln� jest stawanie wobec prawdy o sobie, w tym tak�e wobec prawdy emocjonalnej. Wymaga to pokory (zw�aszcza wobec tych prze�y�, kt�re œwiadcz� o naszej niedojrza�oœci), a tak�e odwagi i wewn�trznej wolnoœci. Z kolei win� moraln� jest nie sam fakt prze�ywania okreœlonych stan�w emocjonalnych, ale ewentualne oszukiwanie samego siebie w tej sferze lub uciekanie od informacji na nasz temat, zawartej w doœwiadczanych przez nas uczuciach czy emocjach.

Cz�owiek dojrza�y jest œwiadomy swojej odpowiedzialnoœci psychicznej za w�asne stany emocjonalne. Inni ludzie s� odpowiedzialni za ich zachowania wobec mnie, ale nie za moje reakcje emocjonalne na ich zachowania. Nie mog� obarcza� innych odpowiedzialnoœci� za moje prze�ycia. Ma to jednak bardzo pozytywn� konsekwencj�, gdy� oznacza, �e mam w�adz� modyfikowania moich reakcji emocjonalnych. Jeœli zachowanie innych os�b jest niedojrza�e czy przykre dla mnie i nie mog� zmieni� tego stanu rzeczy, to mog� przecie� modyfikowa� moje sposoby emocjonalnego reagowania w tym wzgl�dzie. Mog� sta� si� kimœ bardziej zr�wnowa�onym i emocjonalnie zdystansowanym w obliczu tej sytuacji.

3. Uczucia a mi�oœ�

"Cz�owiek dzi�ki swoim emocjom przeczuwa dobro i przewiduje z�o" (KKK 1171). Z tego powodu istnieje œcis�y zwi�zek mi�dzy uczuciami, a mi�oœci�. Nie jest spraw� przypadku, �e najbardziej intensywne uczucia wi�� si� w�aœnie z mi�oœci�, gdy� to mi�oœ� stanowi najwi�ksze pragnienie ludzkiego serca i jest najwi�kszym dobrem moralnym (por. KKK 1765). Z kolei brak mi�oœci powoduje dotkliwy l�k, cierpienie i rozgoryczenie, rozpacz.

Jednak mi�oœ� w swej istocie nie jest uczuciem. Gdyby bowiem mi�oœ� by�a uczuciem, to nie mo�na by�oby jej œlubowa�. Cz�owiek nie mo�e przecie� œlubowa�, �e w przysz�oœci b�dzie prze�ywa� okreœlone stany afektywne. Ponadto mi�oœ�, kt�ra by�aby jedynie uczuciem, sta�aby si� neutralna moralnie, gdy� takie w�aœnie s� uczucia. Jeœli kogoœ lubi�, to nie jest to cnota, lecz informacja, �e dana osoba jest dla mnie �yczliwa czy wa�na emocjonalnie. Jeœli z kolei czuj� do kogoœ awersj� emocjonaln�, to nie jest to grzech, lecz informacja, �e np. ta osoba mnie krzywdzi albo �e jest zachowanie staje si� dla mnie Ÿr�d�em niepokoju czy poczucia krzywdy. Trzeba te� pami�ta�, �e gdyby istot� mi�oœci by�y uczucia, to mi�oœ� by�aby zmienna tak, jak uczucia. Tymczasem dojrza�y cz�owiek potrafi kocha� r�wnie� tych, kt�rych z jakiegoœ wzgl�du nie lubi, lub kt�rych zachowanie powoduje negatywny oddŸwi�k emocjonalny. Silne stany afektywne zawsze towarzysz� mi�oœci, ale nie stanowi� jej istoty, dlatego dojrza�a mi�oœ� nie kieruje si� uczuciami, lecz œwiadomoœci� i odpowiedzialnoœci�. Z drugiej strony warto zwr�ci� uwag� na to, �e mi�oœci na tej ziemi towarzysz� nie tylko tak zwane „pi�kne” uczucia, ale r�wnie� uczucia bardzo bolesne (np. l�ku czy rozgoryczenia) w zale�noœci od tego, co w danym momencie dzieje si� z osob�, kt�r� kochamy. Wystarczy uœwiadomi� sobie na przyk�ad to, co prze�ywaj� rodzice, kt�rzy odkrywaj�, �e kochany przez nich syn czy c�rka weszli na drog� narkomanii czy przest�pczoœci. Jednym zatem b��dem jest redukowaniem mi�oœci do uczu�, a b��dem drugim jest redukowanie bogactwa uczu� towarzysz�cych mi�oœci do tak zwanych uczu� pi�knych.

"Kocha� znaczy chcie� dla kogoœ dobra" (KKK 1766). Mi�oœ� jest zatem decyzj� troski o czyjeœ dobro. Decyzj� wiern� i nieodwo�aln�. "Mi�oœ� wywo�uje pragnienie nieobecnego dobra i nadziej� na jego uzyskanie. Pragnienie to ko�czy si� przyjemnoœci� i radoœci� z posiadanego dobra" (KKK 1765). Radoœ� emocjonalna jest wi�c jedn� z konsekwencji trwania w dojrza�ej mi�oœci. Nie zawsze jednak mi�oœci towarzysz� jedyne pi�kne i radosne uczucia. Gdy kochamy kogoœ, kto krzywdzi siebie i innych lub jest krzywdzony, wtedy mi�oœci towarzyszy l�k, niepok�j, rozgoryczenie. Z mi�oœci� na tej ziemi s� zatem zwi�zane bardzo r�ne uczucia, w zale�noœci od tego, co dzieje si� z osob� przez nas kochan�. Najtrudniej jest kocha� w sytuacjach kryzysowych, gdy� wtedy mi�oœci towarzysz� bardzo bolesne cierpienia, kt�rym �atwo ulec. Ulegaj�c uczuciom, tracimy zdolnoœ� do dojrza�ej mi�oœci. Jesteœmy wtedy naiwni lub okrutni wobec os�b, kt�re prze�ywaj� kryzys i kt�re trudno jest kocha�. Z drugiej strony mamy niepotrzebne wyrzuty sumienia, gdy wobec os�b, kt�re kochamy, prze�ywamy inne ni� radosne uczucia.

B�g uczy nas mi�oœci, kt�ra nie kieruje si� uczuciami. Kt�ra nie jest ani okrutna ani naiwna. Doskona�� ilustracj� tej prawdy jest przypowieœ� o dojrzale kochaj�cym ojcu i powracaj�cym synu. Gdy syn odchodzi i okazuje si� synem marnotrawnym, wtedy ojciec nie cofa mi�oœci (nie jest okrutny), ale te� nie udziela synowi pomocy w jego biedzie i g�odzie. Nie przeszkadza mu cierpie� na skutek w�asnych b��d�w (ojciec nie jest naiwny). Syn wykorzystuje to, �e ojciec kieruje si� dojrza�� mi�oœci�, a nie uczuciami, zastanawia si� nad swoim �yciem i decyduje si� powr�ci� do domu. Gdyby - kieruj�c si� uczuciami - ojciec by� naiwny, czyli chroni� syna przed naturalnymi konsekwencjami jego b��d�w, wtedy syn nie cierpia�by, ale te� nie mia�by powodu, �eby si� zastanowi� i zmieni�. Gdyby natomiast ojciec by� okrutny, czyli kierowa� si� rozgoryczeniem i gniewem, a nie mi�oœci�, wtedy syn nie mia�by do kogo wr�ci� (por. �k 15, 11 - 32).

4. Dojrza�oœ� w sferze uczu�

Nie mo�na analizowa� dojrza�oœci emocjonalnej w spos�b abstrakcyjny, czyli w oderwaniu od kontekstu egzystencjalnego danego cz�owieka. Ewentualny stan napi�cia emocjonalnego nie musi automatycznie wskazywa� na zaburzenia w tym aspekcie, lecz mo�e by� zwi�zany z okreœlonymi trudnoœciami czy sytuacjami, w kt�rych zachowanie spokoju emocjonalnego nie jest ani mo�liwe, ani naturalne.

Dojrza�a postawa wobec emocji nie oznacza te�, �e prze�ywamy jedynie mi�e uczucia i �e nie doznajemy �adnych bolesnych stan�w emocjonalnych. Taka sytuacja by�aby przejawem zaburzenia, gdy� emocje informuj� nas o naszej sytuacji �yciowej, a w �yciu ka�dego cz�owieka przynajmniej czasami pojawiaj� si� sytuacje bolesne i niepokoj�ce. Z tego wzgl�du tak�e Jezus Chrystus prze�ywa� bardzo r�ne stany emocjonalne: od radoœci i wzruszenia do gniewu, niepokoju i dramatycznego cierpienia w Ogr�jcu czy na krzy�u. W obliczu œmierci prze�ywa� wr�cz dramatyczne poczucia opuszczenia przez Ojca.

Dojrza�a postawa wobec emocji oznacza odkrycie, �e uczucia s� wewn�trznym „przyjacielem”, kt�ry m�wi mi prawd� (radosn� lub bolesn�) o mojej aktualnej sytuacji i kt�ry mnie motywuje do pozytywnego dzia�ania. Jeœli np. ktoœ mnie krzywdzi, to m�j gniew jest informacj�, i� kontakt z t� osob� jest dla mnie szkodliwy, a jednoczeœnie jest Ÿr�d�em energii mobilizuj�cej do zmiany takiej sytuacji. Niestety �atwo o postawy skrajne wobec emocji. Jedn� skrajnoœci� jest pr�ba ucieczki od bolesnych uczu�, np. za pomoc� substancji psychotropowych, kt�re zniekszta�caj� nasze prze�ycia. Drug� skrajnoœci� jest bierne uleganie uczuciom i emocjom. Dojrza�oœ� natomiast to sytuacja, w kt�rej uczucia mnie informuj� o mojej aktualnej sytuacji �yciowej, lecz mn� nie rz�dz�. Dojrza�y cz�owiek kieruje si� bowiem mi�oœci�, prawd� i odpowiedzialnoœci� a nie emocjami. Potrzebna jest zatem mediacja œwiadomoœci, woli i wartoœci w zaj�ciu dojrza�ej postawy wobec prze�ywanych uczu�. "Doskona�oœ� dobra moralnego lub ludzkiego wymaga, by rozum kierowa� uczuciami" (KKK 1767). Zaj�cie dojrza�ej postawy wobec w�asnej emocjonalnoœci nie jest czymœ spontanicznym, ani �atwym. Wymaga czujnoœci, pokory i wewn�trznej dyscypliny. W�aœnie dlatego "emocje i doznania mog� by� przekszta�cone w cnoty lub zniekszta�cone w wady" (KKK 1774).

Dojrza�oœ� w sferze uczuciowej oznacza ponadto odkrycie, �e bolesne emocje nie s� nieszcz�œciem. S� natomiast wa�n�, chocia� bolesn� informacj�. Szcz�œcie nie polega na dobrym samopoczuciu emocjonalnym, lecz jest konsekwencj� �ycia w mi�oœci i prawdzie. Powinniœmy zatem czyni� nie to, co w danej sytuacji jest emocjonalnie przyjemniejsze lecz to, co jest wartoœciowsze. Mi�oœ� i odpowiedzialnoœ� jest zwykle trudniejsza ni� wygodnictwo i egoizm. Ale wygodnictwo i egoizm prowadzi do post�powania, kt�rego cz�owiek zaczyna si� z czasem wstydzi� i �a�owa�. Natomiast wiernoœ� mi�oœci i prawdzie owocuje radoœci�, poczuciem bezpiecze�stwa i wewn�trznym pokojem.

�yj�c na tej ziemi po grzechu pierworodnym, nie mamy alternatywy: �y� w dobrym nastroju albo cierpie�. W ka�dym ludzkim �yciu pojawia si� jedno i drugie. Jeœli dla kogoœ celem �ycia jest szukanie dobrego nastroju za wszelk� cen�, tak�e kosztem sumienia, mi�oœci i prawdy, to taki cz�owiek b�dzie coraz bardziej rozgoryczony i nieszcz�œliwy. Jeœli natomiast za cel �ycia uzna ktoœ post�powanie na miar� Bo�ego powo�ania, na miar� mi�oœci i odpowiedzialnoœci, to taki cz�owiek mo�e by� szcz�œliwy, mimo �e tak�e w jego �yciu b�dzie nadal miejsce na emocjonalny b�l, cierpienie i niepok�j.

Cz�owiek pozostaje niespokojny w obliczu w�asnych emocji i prze�y�. Znalezienie wewn�trznego wyciszenia, dojrza�oœci i r�wnowagi jest ostatecznie mo�liwe tylko wtedy, gdy sercem, wol� i rozumem przylgniemy do Chrystusa - jedynego Pana i Zbawiciela cz�owieka. "W �yciu chrzeœcija�skim sam Duch Œwi�ty wype�nia swoje dzie�o, pobudzaj�c ca�oœ� bytu cz�owieka, wraz z jego cierpieniami, obawami, smutkami, jak to jawi si� w agonii i m�ce Pana. W Chrystusie uczucia ludzkie mog� otrzyma� swoje spe�nienie w mi�oœci i boskim szcz�œciu" (KKK 1769).

Gdy chodzi o kontrol� w sferze afektywnej, to zdolnoœ� do panowania nad w�asnymi prze�yciami stanowi wa�ne potwierdzenie prawid�owego rozwoju. B��dem s� postawy skrajne. Pierwsza skrajnoœ� to naiwna spontanicznoœ� w sferze emocjonalnej, kt�ra prowadzi do dyktatury emocji. Skrajnoœ� druga to negowanie w�asnych emocji. Dojrza�oœ� polega na tym, �e dany cz�owiek jest œwiadomy w�asnych prze�y� (jest wolny od blok�w psychicznych), a jednoczeœnie panuje nad sposobami ich wyra�ania oraz potrafi wykorzysta� informacje, kt�re s� w nich zawarte.

Niezwykle istotnym sprawdzianem dojrza�oœci w sferze afektywnej jest prawid�owa relacja miedzy motywacj� a uczuciami. Niekt�rzy s�dz� (por. McClelland, Personality, New York 1951, s. 466), �e podstawowym motywem ludzkiego dzia�ania jest szukanie przyjemnoœci i unikanie emocjonalnego niepokoju. Tymczasem tego typu postawa jest typowa dla dzieci, a tak�e dla ludzi niedojrza�ych lub zaburzonych psychicznie. Natomiast cz�owiek dojrza�y i odpowiedzialny kieruje si� w swoich decyzjach i dzia�aniach nie tym, co przynosi mu doraŸn� przyjemnoœ� czy co w danym momencie pozwala mu unikn�� nieprzyjemnych stan�w emocjonalnych, lecz tym, co jest danej sytuacji wartoœciowsze. Innymi s�owy dla dojrza�ego cz�owieka podstawowym motywem dzia�ania jest prawda, mi�oœ� i odpowiedzialnoœ�, a nie jego stany czy potrzeby uczuciowe. Z tego w�aœnie wzgl�du dojrza�y cz�owiek jest w stanie zdecydowa� si� na coœ, co w danej chwili jest bolesne emocjonalnie (np. powiedzie� gorzk� prawd� samemu sobie lub innym) i powstrzyma� si� od czynienia czegoœ, co da�oby doraŸne zadowolenie emocjonalnie (np. agresywne odreagowanie krzywdy czy si�gni�cie po narkotyk).

Inne wa�ne kryterium dojrza�oœci to œwiadomoœ�, �e nie mo�na na trwa�e poprawi� prze�ywanych uczu� i nastroj�w, bez pozytywnej modyfikacji w�asnego post�powania i w�asnej sytuacji egzystencjalnej. Nasze prze�ycia nigdy nie s� czymœ przypadkowym. Osoba ludzka jest ca�oœci�, a jej sfera psychiczna nie jest odizolowana od pozosta�ych wymiar�w cz�owiecze�stwa. Psychika to rodzaj lustra, w kt�rym cz�owiek mo�e zobaczy� sytuacj�, w kt�rej si� znajduje. By�oby naiwnoœci� modyfikowa� w�asne prze�ycia psychiczne zamiast modyfikowa� samego siebie. Takiej naiwnoœci ulegaj� niemal wszystkie modne obecnie systemy psychologiczne, kt�re obiecuj� swoim klientom popraw� nastroju bez modyfikowania ich zachowa� oraz ich sytuacji �yciowej. Tego typu systemy staj� si� rodzajem opium dla ludzi i redukuj� same siebie do roli alkoholu czy narkotyku. Ludzie, kt�rzy nie radz� sobie z �yciem - i w konsekwencji - z emocjami, si�gaj� po substancje psychoaktywne w�aœnie po to, by osi�gn�� popraw� nastroju bez poprawiania w�asnego zachowania i sytuacji, w kt�rej si� znajduj�.

Cz�owiek dojrza�y nie poddaje si� iluzji, �e mo�e poprawi� swoje samopoczucie emocjonalne w oderwaniu od swojej sytuacji egzystencjalnej. Zdaje sobie spraw� z tego, �e celem �ycia jest dobre post�powanie, a nie szukanie dobrego nastroju. Rozumie, �e szcz�œcie nie jest osi�galne wprost.

Zadaniem wychowawc�w jest pomaganie wychowankom, by dojrzale rozumieli i prze�ywali swoj� sfer� uczu� i emocji. Wra�liwoœ� w tej sferze to nie przejaw s�aboœci czy naiwnoœci, lecz to wa�na informacja o sytuacji egzystencjalnej cz�owieka oraz energia psychiczna, potrzebna do podejmowania decyzji i dzia�a�. W spos�b szczeg�lny dojrzale uformowana sfera afektywna informuje nas o naszych wi�ziach z samym sob� (spos�b prze�ywania samego siebie), o naszej postawie wobec innych ludzi (spos�b w��czenia si� w wi�zi spo�eczne), ) i wobec Boga (spos�b prze�ywania Transcendencji) oraz o naszej postawie wobec otaczaj�cej rzeczywistoœci. Jednoczeœnie dojrza�a sfera emocjonalna pomaga nam w budowaniu pog��bionych wi�zi mi�dzyosobowych poprzez doœwiadczenie poczucia bezpiecze�stwa, zaufania, radoœci, wdzi�cznoœci, fascynacji i tym podobnych stan�w emocjonalnych w kontakcie z innymi.

Dojrza�oœ� w tym aspekcie wi��e si� r�wnie� ze zdolnoœci� do reagowania emocjonalnego w spos�b proporcjonalny do danej sytuacji, bodŸca, wydarzenia czy rodzaju spotkania z drug� osob�. Brak proporcji mo�e wyra�a� si� zar�wno w postaci nadwra�liwoœci emocjonalnej (np. rozpacz czy stany samob�jcze w obliczu drobnych niepowodze� �yciowych), jak te� w postaci oboj�tnoœci emocjonalnej (ozi�b�oœ� lub zupe�ny brak reakcji emocjonalnej w obliczu najbardziej nawet dramatycznych krzywd czy wydarze�). Podstawowe przyczyny tego typu zaburze� emocjonalnych to: uszkodzenia neurologiczne (zw�aszcza m�zgu), zaburzenia emocjonalne (np. w funkcjonowaniu tarczycy czy innych gruczo��w, albo wskutek stosowania hormonalnych tabletek antykoncepcyjnych czy odchudzaj�cych), a tak�e dramatyczne krzywdy czy d�ugofalowe bolesne prze�ycia, zw�aszcza w okresie �ycia p�odowego i we wczesnym dzieci�stwie. Dojrza�oœ� w tym aspekcie to sytuacja, w kt�rej wychowanek prze�ywa stany emocjonalne proporcjonalne do danej sytuacji, zachowa� czy wi�zi mi�dzyosobowych.

5. Wskazania praktyczne

5.1. Formowanie dojrza�ego sposobu prze�ywania samego siebie: w�asnego „ja” i w�asnej

subiektywnoœci

Nieuporz�dkowane emocje zniekszta�caj� spos�b widzenia, oceniania i prze�ywania, a przez to prowadz� do zaburzonej subiektywnoœci. Niedojrza�oœ� oznacza m.in. nadmiern� koncentracj� emocjonaln� na samym sobie oraz traktowanie w�asnych prze�y� i odczu� jako jedynego lub najwa�niejszego kryterium myœlenia, decydowania i dzia�ania. Wszystkie te zjawiska to przejawy zaburzonej sfery afektywnej. Sfera emocjonalna mo�e by� do tego stopnia zaburzona, �e zupe�nie zniekszta�ca sfer� myœlenia oraz percepcj� samego siebie i œwiata zewn�trznego. W takiej sytuacji nie jest mo�liwa dojrza�a interioryzacja podstawowych prawd o cz�owieku, wartoœci i norm moralnych. Odpowiedzialne wychowanie polega zatem na uczeniu wychowanka, by by� œwiadomy tego, co prze�ywa oraz by umia� dystansowa� si� od w�asnych prze�y� i potrzeb emocjonalnych. Wtedy tylko b�dzie mo�liwe osi�gni�cie dojrza�ej integracji aspektu subiektywnego i obiektywnego. Dojrza�a subiektywnoœ� nie jest ucieczk� od rzeczywistoœci, lecz specyficznym dla danej osoby sposobem prze�ywania obiektywnych prawd i norm post�powania, w tym obiektywnej prawdy o w�asnym powo�aniu i sposobach jego realizacji, a tak�e o aktualnym poziomie osobistego rozwoju. Cz�owiek niedojrza�y czy niezr�wnowa�ony emocjonalnie ucieka od obiektywnych kryteri�w weryfikacji w�asnego powo�ania i sposobu jego realizacji.

R�wnowaga afektywna to nie tylko doœwiadczanie prze�y� emocjonalnych, kt�re s� proporcjonalne do danego bodŸca czy wydarzenia. To tak�e umiej�tnoœ� integracji odmiennych stan�w afektywnych. Oznacza to zdolnoœ� wychowanka do osi�gania r�wnowagi np. mi�dzy poczuciem bezpiecze�stwa a nieuniknionymi l�kami czy poczuciem zagro�enia, a tak�e mi�dzy zdolnoœci� do wyra�ania emocjonalnej czu�oœci lub stanowczoœci w proporcji do danej sytuacji oraz w zale�noœci od sposobu post�powania danej osoby.

5.2. Sfera afektywna a postawa wychowanka wobec samego siebie i innych

Jednym z istotnych zada� wychowawczych jest pomaganie wychowankowi, by w prawid�owy spos�b przezwyci�a� napi�cie emocjonalne mi�dzy tendencj� do bycia dla samego siebie, a tendencj� do bycia dla innych os�b. Niedojrza�oœ� polega na tym, �e dany wychowanek jest zwi�zany wi�zi� emocjonaln� z samym sob� kosztem wi�zi z innymi ludŸmi, co mo�e prowadzi� do izolacji, osamotnienia lub egoizmu. Druga skrajnoœ� to niezdrowa, nadmierna zale�noœ� emocjonalna od innych os�b, kosztem emocjonalnej wi�zi z samym sob�. W obu przypadkach dany wychowanek nie b�dzie zdolny do dojrza�ej mi�oœci. W pierwszym przypadku b�dzie bowiem unika� kontaktu z drugim cz�owiekiem (narcystyczne osamotnienie) lub pos�ugiwa� si� nim dla zaspokojenia w�asnych potrzeb emocjonalnych (egoizm i manipulacja). W drugim przypadku b�dzie przesadnie ofiarny na rzecz innych ludzi, nie staj�c si� jednak bezinteresownym darem, ale — zwykle nieœwiadomie — d��c do zaspokojenia g��wnie w�asnych, niedojrza�ych potrzeb emocjonalnych (naiwny lub pozorny altruizm). Cz�owiek zr�wnowa�ony emocjonalnie ofiaruje innym to, co s�u�y ich rozwojowi. Natomiast cz�owiek niedojrza�y w tej sferze „ofiaruje” innym to, co jemu samemu sprawia emocjonaln� przyjemnoœ�. Z tego wzgl�du wychowanie to promowanie r�wnowagi mi�dzy emocjonaln� wi�zi� wychowanka z samym sob�, a jego wi�zi� z innymi, mi�dzy emocjonaln� trosk� o siebie, a trosk� o innych.

5.3. Sfera afektywna a konflikty i doœwiadczenia traumatyczne

Jeœli wychowanek doœwiadcza powa�nych konflikt�w osobistych, moralnych, rodzinnych, religijnych czy spo�ecznych, albo boleœnie odczuwa jakieœ traumatyczne prze�ycia czy krzywdy z przesz�oœci, wtedy prowadzi to do zachwiania r�wnowagi emocjonalnej w obecnej fazie �ycia. Powi�ksza si� te� wtedy zakres prze�y� nieœwiadomych. To wszystko prowadzi do okreœlonych postaw czy zachowa�, kt�re maj� charakter symptomu i kt�rych cele s� sprzeczne ze œwiadomymi przekonaniami i deklaracjami samego wychowanka. Formacja afektywna to zatem pomoc, by wychowanek rozwi�za�, a przynajmniej uœwiadomi� sobie problemy czy konflikty, kt�re obecnie prze�ywa czy kt�re wyni�s� z dzieci�stwa. Jeœli ktoœ np. ma nisk� samoocen� emocjonaln�, ten b�dzie nadmiernie wra�liwy na ka�d� krytyczn� uwag� prze�o�onych. B�dzie te� ulega� nieœwiadomej zazdroœci czy zawiœci, albo b�dzie stawia� sobie nierealne wymagania w nieœwiadomej pogoni za poczuciem wielkoœci czy w celu kompensowania kompleks�w, z kt�rych nie zdaje sobie sprawy.

5.4. Sfera afektywna a odpowiedzialnoœ� moralna

Wychowanie w sferze afektywnej oznacza uœwiadamianie wychowankowi faktu, �e emocje i uczucia nie podlegaj� ocenie moralnej, gdy� nie s� wynikiem œwiadomej i wolnej decyzji, lecz wyra�aj� spontaniczn� reakcj� organizmu w obliczu okreœlonych bodŸc�w, os�b czy wydarze�. Ocenie moralnej podlega bardziej nasza postawa wobec prze�ywanych emocji, ni� one same. Odpowiedzialnoœci moralnej mog� podlega� czyny dokonane pod wp�ywem danych prze�y�, ale nie same prze�ycia. W teorii raczej wszyscy akceptuj� powy�szy fakt. W praktyce jednak wielu wychowank�w ma problemy z precyzyjnym rozr�nianiem powy�szych p�aszczyzn i z prawid�owym okreœlaniem odpowiedzialnoœci moralnej. W konsekwencji cz�sto unikamy kontaktu z prze�yciami klasyfikowanymi — cho�by nieœwiadomie — jako grzeszne, wstydliwie czy niew�aœciwe. Wa�nym elementem wychowania jest zatem promowanie wolnoœci wewn�trznej w obliczu r�norodnych prze�y� emocjonalnych, aby nie dochodzi�o do zaw�ania lub zniekszta�cenia samoœwiadomoœci wychowanka w tej sferze.

5.5. Przezwyci�anie powa�nych niedojrza�oœci w sferze emocjonalnej

Do typowych przejaw�w niedojrza�oœci emocjonalnej nale�y cz�sta i zaskakuj�ca zmiana nastroj�w, sk�onnoœ� do niedojrza�ych zwi�zk�w emocjonalnych (opartych na dominacji lub na zupe�nym podporz�dkowaniu si� drugiej osobie czy grupie ludzi), powa�ne zablokowania psychiczne i emocjonalne sfery tabu, obronne racjonalizowanie lub negowanie sfery emocjonalnej (prowadzi to m.in. do skrajnie uproszczonych przekona� moralnych czy religijnych, aby „uspokoi�” emocjonaln� niepewnoœ�), dominacja naiwnej spontanicznoœci emocjonalnej (a� do zachowa� „teatralnych” i histerycznych), sta�e, nieuzasadnione stany l�kowe, patologiczne poczucie winy, intensywny l�k przed podejmowaniem decyzji, d��enie do odreagowania emocjonalnego za wszelk� cen� (drobne ale cz�ste odreagowania, lub rzadkie ale intensywne „wybuchy” emocjonalne). W obliczu tego typu niedojrza�oœci konieczne jest podj�cie systematycznej pracy wychowawczej. Brak widocznych post�p�w w tym wzgl�dzie stanowi wyraŸny znak, �e dany wychowanek powinien skorzysta� z pomocy specjalist�w.

Zako�czenie

Najdoskonalszym wzorem dojrza�oœci emocjonalnej jest Chrystus. Potrafi� On œwiadomie prze�ywa� i wyra�a� bardzo r�ne stany emocjonalne: od wielkiej radoœci i wzruszenia do gniewu, niepokoju i oburzenia. W Ogr�jcu doœwiadcza� a� tak dramatycznego cierpienia, �e poci� si� krwi�. Na krzy�u - w obliczu œmierci - ogarn�a go rozpacz i emocjonalne poczucie opuszczenia. Wykrzycza� swoje prze�ycia w dramatycznych s�owach: Bo�e m�j, Bo�e, czemuœ mnie opuœci�. Chrystus nie kierowa� si� jednak emocjami, lecz wol� swego Ojca, mi�oœci� i prawd�, trosk� o cz�owieka, wiernoœci� swojej misji. Nawet w obliczu œmierci i emocjonalnej rozpaczy, potrafi� zdoby� si� na postaw� zawierzenia i zaufania: Ojcze, w r�ce Twoje oddaj� ducha mojego. Wychowawcy zdaj� sobie spraw� z tego, �e naœladowanie tego typu postawy i osi�ganie r�wnowagi w obliczu najbardziej nawet bolesnych emocji, wymaga nie tylko pracy nad sob� w tej sferze, ale osi�gni�cia wolnoœci, odpowiedzialnoœci i r�wnowagi r�wnie� w pozosta�ych sferach �ycia.

http://www.opoka.org.pl/biblioteka/I/IP/poznawanie_wl_uczuc.html

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Poznawanie i przeżywanie własnych uczuć - ks. M.Dziewiecki, ► Dokumenty
Poznawanie i przeżywanie własnych uczuć, M. Dziewiecki - alkoholizm
Poznawanie i przeżywanie własnych uczuc
Poznawanie i przeżywanie własnych uczuc, Psychologia chomikuj, uczucia i emocje
Poznawanie i przeżywanie własnych uczuc
ks Dziewiecki Marek Ciało, miłość i siła
ks Dziewiecki Marek Wolni po to, by kochać
ks Dziewiecki Marek Tylko miłość chroni życie
Dziewiecki Marek Sztuka porozumiewania się(1)
Dziewiecki Marek Co to znaczy kochać
Dziewiecki Marek Jak przekonać o tym, że współżycie przed ślubem jest złem kogoś, kto nie wierzy w
Dziewiecki Marek Psychologia a Ewangelia
Dziewiecki Marek O in vitro raz jeszcze

więcej podobnych podstron