UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI POLSKI


UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI
Polska jest krajem nizinnym; obszary poniżej 300 m n.p.m. stanowią 91,3% pow. (w tym depresje 0,2%); średnia wys. 173 m (Europa 330 m). Najwyższym punktem są Rysy w Tatrach Wysokich 2499 m, najniższym punkt na zach. od wsi Raczki Elbląskie 1,8 m p.p.m.; powierzchnia Polski jest nachylona z pd. na pn.-zachód. Na obszarze Polski występują 4 podstawowe, gł. strefy morfogenetyczne: młode góry Karpaty z kotlinami podgórskimi (Podkarpacie Pn.), stare góry Sudety z wyżynami: Śląsko-Krakowską, Małopolską (z G. Świętokrzyskimi), Lubelsko-Lwowską (z Roztoczem), staro-glacjalne obszary Niz. Środkowopolskich i Sasko-Łużyckich (z Wysoczyznami Podlasko-Białoruskimi i Polesiem) oraz młodo-glacjalne obszary pobrzeży i pojezierzy Południowo-bałtyckich i Wschodnio-bałtyckich. Najwyższe i najbardziej urozmaicone pod względem rzeźby są Karpaty, ciągnące się gł. wzdłuż granicy ze Słowacją, a zwł. Centralne Karpaty Zach. z wysokogórskim masywem Tatr i tektonicznym obniżeniem Podhala; na pn. od nich rozciągają się fliszowe Karpaty Zewn. rozdzielone Przełęczą Łupkowską na Karpaty Zach. (Beskidy i Pogórze Beskidzkie) i Wsch. (gł. Bieszczady). Beskidy (m.in. Beskid Śląski, Żywiecki, Mały, Sądecki, Niski, Gorce) to góry niskie i średnie (wys. do 1725 m, Babia Góra) o łagodnych liniach grzbietowych, rozcięte dolinami licznych rzek i kotlinami śródgórskimi (kotliny: Żywiecka, Sądecka); rozszerzający się z zach. na wsch. pas pogórzy (m.in. Śląskie, Wielickie, Strzyżowskie) stanowi falistą równinę o wys. od ok. 300 do ponad 570 m z deniwelacjami 50 250 m; pas pogórzy tworzą wyżynne garby rozdzielone kotlinami oraz dolinami górnej Wisły i jej dopływów; miejscami występują twardzielcowe pasma wzgórz (pogórza Ciężkowickie wys. 561 m, Dynowskie 592 m). Bieszczady Zach., ciągnące się po granicę z Ukrainą, buduje kilka przebiegających równoleżnikowo, podłużnych pasm górskich (wys. do 1348 m, Tarnica), rozciętych przełomowymi dolinami Sanu i jego dopływów. Karpaty oddziela od położonych na pn. i zach. starych gór i wyżyn, trzeciorzędowe zapadlisko tektoniczne z kotlinami Sandomierską i Oświęcimską oraz leżącą tylko częściowo w granicach Polski Kotliną Ostrawską; w kotlinach rozciągają się równiny stożków napływowych rzek karpackich, terasy rzeczne oraz równiny denudacyjne. W obrębie strefy kaledońsko-hercyńskiej znajdują się drugie pod względem wysokości góry w Polsce Sudety wraz z Pogórzem Sudeckim, ciągnące się wzdłuż granicy z Czechami; są to stare, pocięte uskokami i zdyslokowane w orogenezie alp. pasma górskie o szerokich, płaskich grzbietach, z pozostałościami powierzchni zrównań, ponad którymi wznoszą się twardzielcowe szczyty (Śnieżka 1602 m, Wielki Szyszak, Śnieżnik); rozdzielają je doliny rzeczne, kotliny (Turoszowska, Jeleniogórska) i obniżenia śródgórskie (Obniżenie Noworudzkie); przedgórze jest falistą równiną wys. 200 300 m, urozmaiconą twardzielcowymi wzgórzami (Masyw Ślęży 718 m, wzgórza Strzelińskie, Strzegomskie) i tektonicznymi obniżeniami (Podsudeckie, Otmuchowskie, Żytawsko-Zgorzeleckie). Na pn. od kotlin podkarpackich znajduje się, zróżnicowany pod względem budowy i rzeźby, pas wyżyn: w pd.-zach. jego części leży Wyż. Śląska (wys. do 400 m, Góra Św. Anny w garbie Chełmu), przechodząca ku wsch. w Wyż. Krakowsko-Częstochowską (wys. do 512 m, pod Jerzmanowicami na zach. od doliny Prądnika) i Woźnicko-Wieluńską (wys. do 380 m); pomiędzy nimi a leżącą na pn.-wsch. Wyż. Kielecką, rozciąga się Niecka Nidziańska (416 m, Biała Góra) i jej geol. przedłużenie ku pn. Wyż. Przedborska (351 m, Pasmo Przedborsko-Małogoskie); wsch. część pasa wyżyn zajmuje Wyż. Lubelska (wys. do 311 m, Działy Grabowieckie) i Roztocze (390 m, Wielki Dział). Najwyższym regionem tej części kraju są leżące w obrębie Wyż. Kieleckiej stare, zbud. gł. ze skał paleozoicznych (kambr, dewon), G. Świętokrzyskie (612 m, Łysica), z charakterystycznymi podłużnymi pasmami górskimi, rozciętymi antecedentnymi przełomami (np. Lubrzanki); na wyższych pasmach (Łysogóry) leżą gołoborza rumowiska głazów kwarcytowych. Krajobraz wyżyn jest urozmaicony antropogeniczny, silnie przekształcony przez człowieka (duże skupisko miast, górn. hałdy i wyrobiska) na Wyż. Śląskiej (Wyż. Katowicka i Płaskowyż Rybnicki z bogatymi pokładami węgla kam.); krasowy (ostańce, jary, jaskinie, wywierzyska) na skałach węglanowych (margle, wapienie, gipsy, dolomity), m.in. na Wyż. Częstochowskiej, na obrzeżach G. Świętokrzyskich, miejscami w Niecce Nidziańskiej (niecki Solecka, Połaniecka) i na Wyż. Przedborskiej (Wzgórza Opoczyńskie kras zakryty); lessowy (płaskowyże, garby rozcięte głębokimi wąwozami) na znacznym obszarze Wyż. Lubelskiej, Roztoczu Zach., częściowo na Wyż. Kieleckiej (Wyż. Sandomierska) i w Niecce Nidziańskiej (Płaskowyż Proszowicki, Garb Wodzisławski). Skały mezozoiczne w pn. części pasa wyżyn pokrywa niezbyt gruba warstwa osadów czwartorzędowych, gł. zlodowacenia środkowopol. (Odry). Między stare góry i wyżyny sięgają klinami nizinne obszary staroglacjalne, ciągnące się na pn. do skrajnych moren czołowych fazy leszcz. zlodowacenia bałtyckiego (Wisły); pn. granica tej strefy morfogenicznej przebiega od Zielonej Góry przez Leszno, Konin, Gostynin, Płock, Nidzicę, Grajewo po Augustów; na pd. od tej granicy przeważają formy przeobrażone przez procesy peryglacjalne szerokie doliny o łagodnych zboczach, wzniesienia wzgórz morenowych, ozów i kemów gł. o charakterze ostańców denudacyjnych, zasypane dawne misy jeziorne, wyrównane powierzchnie wysoczyzn; formy pierwotnej rzeźby polodowcowej, zwł. formy wypukłe zlodowacenia środkowopol. są wyraźne, szczególnie w części środk. i pn.-wsch.; na krańcach pd. zaznaczają się formy związane ze starszym podłożem (Polesie Zach. jeziora krasowe, równiny Chojnowska stożki bazaltowe, Opolska wychodne skał kredowych). Charakterystyczną cechą obszarów staroglacjalnych jest pasowy (przebiegający w przybliżeniu z pd.-zach. na pn.-wsch.) układ: równin denudacyjnych i równin zasypania rzeczno-lodowcowego (Niz. Śląska, równiny Rychwalska, Kutnowska, Łowicko-Błońska, Warszawska), bezjeziornych wysoczyzn z kemami (Wysoczyzna Białostocka), ciągami wzgórz moren czołowych, wyznaczających zasięgi kolejnych stadiałów, zwł. Warty (Wał Trzebnicki 284 m, Wzniesienia Łódzkie, wysoczyzny Rawska, Siedlecka, Drohiczyńska) i stadiału mławskiego (Wzniesienia Mławskie, Wysoczyzna Kolneńska, Wzgórza Sokólskie). Równiny i wysoczyzny są poprzecinane licznymi, szerokimi dolinami rzecznymi, które w okresie zlodowacenia środkowopol. były pradolinami (Równina Szprotawska, Pradolina Wrocławska, Pradolina Wieprza) lub dolinami marginalnymi i misami końcowymi lodowca, przekształconymi w pradoliny w okresie zlodowacenia bałt. (Obniżenie Milicko-Głogowskie, Dolina Konińska, Dolina Dolnego Bugu, Kotlina Warszawska, Kotlina Biebrzańska); w szerokich dnach dolin bagna i torfowiska (Kotlina Biebrzańska) oraz tarasy często pokryte wydmami. Na pn. od linii maks. zasięgu ostatniego zlodowacenia aż po wybrzeże M. Bałtyckiego rozciągają się (od 300 km na zach. do 50 70 km na wsch.) obszary młodoglacjalne; występuje charakterystyczny pasowy układ rzeźby, związany z sukcesywną recesją lądolodu. Przeważającą część tego obszaru zajmują wysoczyzny jeziorne, sięgające na pn. po linię maks. zasięgu fazy pomorskiej. W pd. części tworzą je równoleżnikowe, niewysokie ciągi moren czołowych fazy leszcz. (Wał Zielonogórski wys. do 221 m, Pojezierze Sławskie, Wał Żerkowski) i pozn. (pojezierza Łagowskie, wys. do 225 m, Poznańskie, Gnieźnieńskie), urozmaicone licznymi, gł. rynnowymi jeziorami, ponadto płaskie lub faliste równiny moreny dennej (pojezierza Kujawskie, Chodzieskie) z zatorfionymi rynnami jeziornymi (Równina Kościańska) oraz niewielkie pola sandrowe (Równina Wrzesińska). W pn. części wysoczyzn jeziornych (bezpośrednie przedpole moren czołowych fazy pomor.) występują rozległe równiny sandrowe (m.in. Drawska, Charzykowska, Urszulewska, Augustowska, Bory Tucholskie), rozdzielone wysoczyznami morenowymi (pojezierza Dobiegniewskie, Szczecineckie, Krajeńskie, Brodnickie, Chełmskie); na sandrach wydmy i jeziora wytopiskowe (Wdzydze, Wielimie), na wysoczyznach ozy, kemy, jeziora, nieliczne zespoły drumlinów (największe w Polsce w okolicach Zbójna na Pojezierzu Dobrzyńskim). Wysoczyzny jeziorne są rozcięte szerokimi do 120 km, przebiegającymi równoleżnikowo pradolinami (Toruńsko-Eberswaldzka, Warciańsko-Odrzańska), które łączą się poprzez południkowe, głębokie doliny przełomowe rzek dawne rynny lodowcowe (Lubuski Przełom Odry, Poznański Przełom Warty, Bruzda Zbąszyńska, rynna goplańska); miejscami strome zbocza pradolin są rozczłonkowane przez wąwozy, sięgające kilku km w głąb wysoczyzn. Wzniesiony pas pojezierny (pojezierza: Zachodniopomorskie, Wschodniopomorskie, Mazurskie, Litewskie) tworzą nieregularne pagóry i wyraźne ciągi moren czołowych fazy pomor. (wys. do 329 m, Wieżyca na Pojezierzu Kaszubskim); obszar ten charakteryzuje się dużymi wysokościami względnymi (100 160 m, Pojezierze Kaszubskie, Wzgórza Szeskie), licznymi, zwł. na Pojezierzu Mazurskim, jeziorami, m.in. Śniardwy (największe w Polsce) oraz zagłębieniami bezodpływowymi; występują tu także kemy, terasy kemowe, ozy. Pas pojezierny jest rozerwany późnoglacjalną przełomową Doliną Dolnej Wisły. Na pn. od moren czołowych fazy pomor. rozciągają się niziny nadmor. (pobrzeża: Szczecińskie, Koszalińskie, Gdańskie, Niz. Staropruska) a w ich obrębie 2 wielkie obniżenia (dawne misy końcowe lodowca): dolnej Odry (równina zastoiskowa) i dolnej Wisły (równina deltowa Żuław Wiślanych częściowo w depresji); między obniżeniami wąski pas nizin, obejmujący płaskie lub faliste wysoczyzny (równiny Białogardzka, Słupska, Wysoczyzna Damnicka, Pobrzeże Kaszubskie), rozdzielone dolinami rzek bałtyckich Parsęta, Słupia, Łeba); na nizinach nadmor. miejscami występują ostańce moren czołowych; do najwyższych należą: łuk morenowy nad jez. Gardno z kulminacją Rowokół (115 m), pasmo wzgórz na wsch. od Koszalina G. Chełmska (133 m) oraz G. Maślana (wys. 197 m) na Wysoczyźnie Elbląskiej. Wybrzeże M. Bałtyckiego jest wyrównane, przeważnie niskie z elementami rzeźby młodoglacjalnej, przemodelowanej przez morze i wiatr; występują charakterystyczne, zwł. na Wybrzeżu Słowińskim, jeziora przybrzeżne: Łebsko, Gardno, Jamno; są to dawne zatoki, obecnie zapiaszczone i odcięte przez mierzeje, na których uformowały się wydmy (wys. do 56 m w okolicach Łeby); wysokie wybrzeża wysoczyzn (Wybrzeże Trzebiatowskie, Pobrzeże Kaszubskie) są cofającymi się brzegami klifowymi; miejscami rozcinają je pradoliny, tworząc kępy, np. Swarzewską, Pucką, Oksywską, Redłowską. Największe wygięcie linii brzegowej stanowią Zat. Pomorska z Zalewem Szczecińskim oraz Zat. Gdańska z Zalewem Wiślanym.

Geografia jako nauka, podział nauk geograficznych.
Geografia to nauka, która bada powłokę Ziemi, jej przestrzenne zróżnicowanie pod względem przyrodniczym i społeczno-geograficznym oraz związki, jakie zachodzą między środowiskiem geograficznym a działalnością człowieka.
Geografię dzielimy na fizyczną i ekonomiczną.
W skład geografii fizycznej wchodzą: geomorfologia (bada formy na powierzchni lądów, na dnie mórz oraz procesy kształtujące te powierzchnie); hydrologia i oceanologia (zajmują się wodami lądowymi, morzami i oceanami); klimatologia i meteorologia (badają procesy zachodzące w atmosferze, czynniki kształtujące klimat, itp); pedologia ( bada gleby, ich typy i rozmieszczenie); fitogeografia (rozmieszczenie roślin na Ziemi); zoogeografia ( rozmieszczenie zwierząt na Ziemi).
W skład geografii ekonomicznej wchodzą: geografia przemysłu, rolnictwa, ludności, osadnictwa, komunikacji i usług, turyzmu. Zajmują się one swoimi dziedzinami.
Nauką łączącą w sobie geografią fizyczną i ekonomiczną jest geografia regionalna.
Poza geografią Ziemią zajmują się takie nauki, jak: geologia (bada skorupę ziemską), geofizyka ( zajmuje się Ziemią jako ciałem fizycznym i procesami we wnętrzu Ziemi), geodezja ( zajmuje się określaniem kształtu i rozmiarów Ziemi).
2. Ziemia we wszechświecie.
Poglądy na miejsce Ziemi we wszechświecie.
a) teoria geocentryczna - II w. P.n.e. Ptolemeusz twierdził, że ziemia jest w centrum wszechświata, zaś Słońce, planety gwiazdy krążą wokół Ziemi.
b) teoria heliocentryczna - 1543r. Kopernik, Słońce (Helios) jest w środku układu słonecznego. Planety (min. Ziemia) krążą wokół Słońca.
Układ Słoneczny - grupa ciał niebieskich (planet, księżyców, meteorów, komet, planetoidów) krążących wokół Słońca.
Centralne miejsce we wszechświecie zajmuje Słońce. Świeci ono własnym światłem. Planety krążą wokół Słońca po orbitach kołowych lub eliptycznych, wykonując również obrót wokół własnej osi.
Pierwsze 4 planety: Merkury, Wenus, Ziemia i Mars to planety wewnętrzne, mają budowę podobną , metaliczne jądro i skalną skorupę. Pozostałe planety: Jowisz, Saturn, Uran i Neptun są planetami olbrzymimi, są one gazowymi kulami zbudowanymi z wodoru, helu, amoniaku i wody.
Ziemia posiada jeden księżyc.
3. Kształt i rozmiary Ziemi.
Poglądy na kształt Ziemi były różne. Twierdzono, że Ziemia jest tarczą na oceanie. Pitagoras mówił, że jest kulą, gdyż kula ma najdoskonalszy kształt ze wszystkich brył. Arystoteles wysunął pierwsze poglądy na kulistość Ziemi: gdy statek zbliża się do brzegu pojawia się znak krzywizny, istnienie linii horyzontu, zaćmienie księżyca.
Z najnowszych potwierdzeń (satelit) wiemy, że Ziemia ma kształt kulisty spłaszczony na biegunach (jest to kształt elipsoidy). Różnica pomiędzy promieniem równikowym a biegunowym wynosi 21 km.
Pierwszych pomiarów Ziemi dokonał Eratostenes. Skorzystał on z twierdzenia Talesa, wyliczył obwód Ziemi na około 39 800 km.
Obecnie wymiary Ziemi: masa: 5,975* 1024 kg
Promień równikowy 6378,14 km; promień biegunowy: 6356,75 km.
Obwód równika: 40075 km.
4. Ruch obrotowy Ziemi i jego następstwa.
Ruch obrotowy (inaczej wirowy) to ruch Ziemi wokół własnej osi. Obrót następuje z zachodu na wschód i trwa: 23 godziny, 56 minut, 4 sekundy, czyli w przybliżeniu 24 godziny (dobę).
Następstwa ruchu obrotowego:
- następstwo dnia i nocy - ruch obrotowy odbywa się w przeciwną stronę do pozornego ruchu Słońca. Podczas takiego obrotu Ziemia ustawia się coraz inną częścią do Słońca, co powoduje, że na obszarach oświetlonych jest dzień, a na nie oświetlonych noc.
- spłaszczenie Ziemi na biegunach, co powoduje zróżnicowanie przyciągania ziemskiego;
- działanie siły Coriolisa, co powoduje zmianę kierunku wiatrów i prądów morskich, zmianę kierunku poruszania się ciał w prawo na półkuli północnej i w lewo na południowej;
- odchylenie na wschód kierunku swobodnego spadania ciał;
Ruch obrotowy jest podstawą dobowej rachuby czasu oraz podstawą orientacji na Ziemi.
5. Ruch obiegowy Ziemi i jego następstwa.
Ruch obiegowy to ruch Ziemi po eliptycznej orbicie wokół Słońca. Jeden obieg trwa 365 dni, 5 godzin, 48 minut, 45,9 sekundy, czyli jeden rok, co jest podstawą konstrukcji kalendarza.
Następstwa ruchu obiegowego:
- zmiana miejsca wschodu i zachodu Słońca
- zmiana oświetlenia Ziemi w rytmie rocznym, czyli występowanie po sobie pór roku,
Oświetlenie Ziemi w ciągu roku:
W poszczególnych szerokościach geograficznych zmienia się ilość energii słonecznej docierającej do powierzchni Ziemi. Jest to wynikiem astronomicznych pór roku, które na półkuli północnej pokrywają się z kalendarzowymi, zaś na południowej są przesunięte w stosunku do astronomicznych o pół roku. Tak więc, gdy na półkuli północnej jest lato, to na południowej zima. W daniach, gdy Słońce góruje w zenicie na równiku na całej Ziemi dzień jest równy nocy. Taka sytuacja ma miejsce 21 III i 23 IX, gdy rozpoczynają się astronomiczna wiosna i jesień.
21 VI, gdy Słońce góruje w zenicie na zwrotniku Raka, rozpoczyna się astronomiczne lato. Jest to dzień przesilenia letniego. Na półkuli północnej dzień jest najdłuższy w ciągu roku, zaś na południowej najkrótszy. Poza kołem podbiegunowym północnym trwa dzień polarny, za południowym - noc polarna. 22 XII, gdy Słońce góruje w zenicie na zwrotniku Koziorożca, sytuacja jest odwrotna. Poza kołem podbiegunowym północnym jest noc polarna, zaś za południowy polarny dzień. Występuje przesilenie zimowe. Na półkuli północnej dzień jest najkrótszy.
Istnieje 5 stref oświetlenia: międzyzwrotnikowa, 2 umiarkowane i 2 podbiegunowe.
6. Podział skał (orogenezy).
Skała to zespół minerałów jednego lub kilku rodzajów utworzonych w określonych procesach geologicznych. Skały dzielimy na: magmowe, osadowe, metamorficzne.
Skały magmowe powstają w wyniku zakrzepnięcia stopu krzemianowego, zwanego magmą, występującego w skorupie ziemskiej. Magma jest gorącą i ruchliwą materią, w której są gazy i przegrzane roztwory wodne. Gdy magma wydostaje się na powierzchnię ziemi nazywana jest lawą. Ze względu na zawartość krzemionki skały magmowe dzielą się na kwaśne, obojętne i zasadowe. Natomiast ze względu na miejsce krzepnięcia magmy dzielimy je na: głębinowe, wylewne, żyłowe.
Skały osadowe powstają dzięki niszczeniu innych skał głównie poprzez wietrzenie i erozję.
Wyróżniamy 3 typy skał osadowych: skały okruchowe (powstająca zwietrzelina jest transportowana i osadzana w środowisku lądowym lub w zbiornikach wodnych), skały pochodzenia organicznego (powstają wskutek gromadzenia szczątków organicznych zwierzęcych lub roślinnych), skały pochodzenia chemicznego (powstają wskutek wytracania się z wody różnych związków chemicznych).
Skały metamorficzne to skały, które zostały poddane wysokiemu ciśnieniu lub wysokiej temperaturze, albo obu tym czynnikom naraz. Mogą powstawać ze skał osadowych i ze skał magmowych. Gdy czynnikiem przeobrażającym skałę jest wysoka temperatura mamy do czynienia z metamorfizmem kontaktowym (np. marmur), gdy czynnikiem przeobrażającym jest wysokie ciśnienie - metamorfizm dynamiczny, natomiast gdy wysoka temperatura i ciśnienie doprowadzają do powstania np.; gnejsów mamy metamorfizm regionalny.
7. Ogólny podział procesów geologicznych na Ziemi.
Procesy geologiczne dzielimy na:
Endogeniczne (zewnętrzne) - to ogół procesów związanych genetycznie z litosferą i głębszymi sferami Ziemi. Zaliczamy do nich:
- ruchy epejrogeniczne (lądotwórcze) - powolne ruchy pionowe skorupy ziemskiej, powodują dźwiganie lub obniżanie lądów;
- orogeniczne (górotwórcze) - prowadzą do powstania łańcuchów gór fałdowych;
- izostatyczne - powoduje np. wypiętrzanie gór
- zjawiska plutoniczne - wywołane są przemieszczeniem magmy w obrębie skorupy ziemskiej.
- zjawiska wulkaniczne - magma wydostająca się na powierzchnię to lawa
- zjawiska sejsmiczne - trzęsienia ziemi to drgania skorupy ziemskiej.
Egzogeniczne (wewnętrzne) - to zespół procesów, które są przeciwstawne procesom endogenicznym i dążą do zrównania powierzchni ziemi. Należą do nich procesy niszczenia skał, takie jak:
- wietrzenie - proces niszczenia skał
- grawitacyjne ruchy masowe - przemieszczanie się zwietrzeliny pod wpływem grawitacji;
- erozja - mechaniczne niszczenie materiałem transportowym przez wiatr, wody, lodowce,
- transport i komunikacja materiału skalnego
8. Wielkie formy ukształtowania Ziemi.
Wielkimi formami powierzchni Ziemi są kontynenty i baseny oceaniczne.
Poniżej poziomu morze leży depresja. W obrębie kontynentów wydziela się trzy formy: niziny - obszary leżące poniżej 300 m npm; mogą być płaskie, faliste, pagórkowate;
wyżyny - obszary o wysokości powyżej 300 m;
góry - osiągają duże wysokości; mają zróżnicowaną rzeźbę. Tworzą pasma lub występują pojedynczo. Powstają w wyniku ruchów górotwórczych.
W obrębie dna oceanicznego wyróżniamy:
Szelfy - najniższa, płaska część kontynentu zalana przez morze; sięga do głębokości 200 m.
Stoki kontynentalne
Baseny oceaniczne - położone są na głębokości 4000 - 6000 m, mają mało urozmaiconą
rzeźbę. W ich obrębie wyróżnia się grzbiety śródoceaniczne i rowy oceaniczne.
9. Skład i budowa atmosfery.
Atmosfera to powłoka gazowa Ziemi. Składa się ona z azotu (78,09%), tlenu (20,09%) oraz gazów szlachetnych: argonu, helu, ksenonu, tlenków: azotu, siarki i węgla oraz ozonu. Zawarty w atmosferze dwutlenek węgla pochodzący między innymi ze spalania paliw kopalnych jest odpowiedzialny za efekt cieplarniany.
Atmosfera jest podzielona na warstwy oddzielone od siebie pauzami.
Troposfera - jest warstwą najniżej położoną, stykającą się z powierzchnią Ziemi. Rozciąga się od powierzchni Ziemi do 6-8 km nad biegunami i 16-18 km nad równikiem; zachodzą w niej procesy pogodowe, kształtujące klimat;
Stratopauza - warstwa przejściowa
Stratosfera - sięga do około 50 km nad powierzchnię Ziemi. Znajduje się w niej ozonosfera.
Mezosfera - sięga do około 85 km, charakteryzuje ją spadek temperatury do -90 stopni.
Mezopauza - warstwa przejściowa
Termosfera - sięga do 500 km, temperatura rośnie wraz z wysokością osiąga do 1500 stopni,
Jej dolna część to jonosfera, czyli strefa podwyższonej jonizacji powietrza, zaś dolną częścią jest egzosfera - słabo zbadana, jest w niej silnie rozrzedzone powietrze, a temperatura spada do -273 stopni.
10. Czynniki wpływające na rozkład temperatur na Ziemi.
Średnia temperatura na Ziemi +14.
Temperatura zależy od wielu czynników, są to:
- wysokość Słońca nad horyzontem;
- szerokość geograficzna - wraz ze wzrostem szerokości geogr. temperatura obniża się)
- pory roku i pory dnia (zmiana kąta padania promieni słonecznych)
- odległość od zbiorników wodnych,
- stopień zachmurzenia (duża ilość chmur pochłania promienie słoneczne)
- duże kompleksy leśne
- wysokość nad poziomem morza,
- rozkład lądów i mórz (ląd szybciej się nagrzewa, ale też szybciej oddaje ciepło)
- prądy morskie
- barwa pokrycia terenu (jasne podłoże ogrzewa się szybciej)
- działalność człowieka
- zanieczyszczenia atmosfery
11. Typy wiatrów na Ziemi.
Wiatr - ruch powietrza atmosferycznego względem ziemi. Powstaje w wyniku nierównomiernego rozkładu ciśnienia atmosferycznego na danym poziomie nad powierzchnią Ziemi.
Wyróżniamy wiatry stałe, sezonowe, lokalne.
Wiatry stałe stale wieją w jednym kierunku. Zaliczamy do nich: pasaty - stałe wiatry w strefie międzyzwrotnikowej, wiejące od wyżów zwrotnikowych ku równikowym niżom; ich strefa przesuwa się w ślad za pozornym ruchem słońca. Część powietrza z wyżów zwrotnikowych przemieszcza się w dolnej troposferze tworząc sferę wiatrów zachodnich. Wiatry wschodnie to ruchy powietrza z okolic okołobiegunowych.
Wiatry sezonowe - powstają wskutek tworzenia się sezonowych ośrodków ciśnienia atmosferycznego nad lądami i morzami. Zaliczamy do nich:
Monsuny - w ciepłej porze roku wieje znad morza na ląd, w chłodnej znad lądu w stronę morza.
Wiatry lokalne - tworzą się na niektórych obszarach powierzchni Ziemi pod wpływem specyficznych warunków (pasma górskie, sąsiedztwo morza). Należą tu: Fen - wieje od grzbietów górskich w kierunku dolin, często jest silny i porywisty (w Polsce halny)
Bryza - wywołany jest nierównomiernym nagrzaniem lub schłodzeniem dwóch sąsiadujących podłoży o różnych właściwościach termicznych (np. lądu i zbiornika wodnego), zmienia kierunek dwa razy w ciągu doby.
12. Ruchy wód morskich.
Wody morskie znajdują się w ciągłym ruchu. Ruchy te to:
1. falowanie - wywołany jest wiatrem. Fala powstaje pod wpływem uderzenia mas powietrza o powierzchnię wody. Istnieją też inne fale zwane tsunami - są to fale wywołane wstrząsami sejsmicznymi lub wybuchami wulkanów. Maja one dużą siłę i powodują zniszczenia.
2. prądy morskie - to jakby ogromne rzeki płynące w powierzchniowych wodach mórz i oceanów. Powstają dzięki występowaniu stałych wiatrów i sile Coriolisa oraz dzięki różnicom gęstości wody związanym z różnicą temperatur i zasolenia. Dzielimy je na ciepłe (temperatura wody jest w nich wyższa od temperatury wód otaczających) i zimne (sytuacja odwrotna od ciepłych). Ze względu na stałość i czas trwania mogą być Stałe, okresowe lub czasowe.
3. pływy - to przypływy i odpływy, czyli pionowe wahania poziomu wód (wznoszenie - przypływy, opadanie - odpływy). Pływy wywołane są przyciąganiem Księżyca i Słońca (choć Słońce ma mniejsze znaczenie) oraz obrotem układu Ziemia - Księżyc dookoła wspólnego środka masy. Kolejne pływy następują co 6 godzin.
13. Rzeki i ich podział.
Rzeka - naturalny ciek wodny powstający z połączenia potoków lub wypływający z jeziora, źródła, mokradła, zasilany podziemnie i powierzchniowo wodą z opadów atmosferycznych, mający ukształtowane koryto, płynący pod działaniem siły grawitacyjnej.
Obszar, z którego spływają wody do jednej rzeki nazywamy dorzeczem. Rzeka wraz z dopływami tworzy system rzeczny.
Rzeki dzielimy na:
- stałe - dostawa wody równoważy w nich straty wody spowodowane parowaniem i wsiąkaniem
- okresowe - występujące w suchej strefie w porze deszczowej
- epizodyczne - powstają podczas sporadycznych opadów w strefie skrajnie suchej.
W zależności od sposobu i przebiegu zasilania rzeki, stanów jej wody i zlodzenia w ciągu roku, wyróżniamy ustroje rzeczne: lodowcowy (początek biegu rzeki jest w lodowcu), śnieżny, deszczowy (poziom wód zależ od opadów atmosferycznych), śnieżno - deszczowy (ma dwa okresy wysokich stanów wód: gdy topnieją śniegi i lody na wiosnę i gdy są wysokie opady latem)
Najdłuższe rzeki: Amazonka o długości około 7100 km. Nil, Jangcy.
14. Szczególne typy źródeł, gejzery, studnie artezyjskie.
Źródło- naturalny, samoczynny i skoncentrowany wypływ wód podziemnych na powierzchnię terenu. W zależności od tego, czy wody wypływają pod wpływem ciśnienia, czy pod wpływem siły ciężkości wyróżniamy źródła zstępujące i wstępujące.
Istnieją też szczególne rodzaje źródeł, np.; gejzery.
Gejzer - gorące źródło (cieplica), wyrzucające gwałtownie, w regularnych odstępach czasu wodę i parę wodną. Wybuchy odbywają się z różną częstotliwością, od kilku minut do kilkunastu godzin, a nawet dni. Występują na obszarach wulkanicznie czynnych, występują głównie w USA, Islandii, Nowej Zelandii.
Studnia artezyjska - studnia wykonana przez wywiercenie otworu do głęboko położonych warstw wodonośnych (wód artezyjskich), w których woda znajduje się pod ciśnieniem hydrostatycznym, woda płynie samoczynnie.
Wody artezyjskie - wody podziemne występujące w warstwach wodonośnych przykrytych skałami nieprzepuszczalnymi i znajdujące się pod ciśnieniem hydrostatycznym. Przewiercenie skał przykrywających warstwę wodonośną powoduje samoczynny wypływ wód artezyjskich. Naturalny wypływ wód artezyjskich na powierzchnię ziemi to źródło artezyjskie.
15. Zjawiska krasowe na kuli ziemskiej.
Procesy krasowe (krasowienie ) to rozpuszczanie skał (wapieni, dolomitów, gipsów, soli) przez wody powierzchniowe i podziemne. Procesy krasowe zachodzą na obszarach, gdzie skały rozpuszczalne mają dużą miąższość i są silnie spękane. Wpływ na krasowienie ma też klimat i ukształtowanie terenu. W klimacie wilgotnym, na obszarach położonych wysoko, płaskich procesy te zachodzą intensywnie. Procesy krasowe tworzą formy krasowe.
16.Formy krasu powierzchniowego:
- żłobki i żebra krasowe - są to żebra krasowe pooddzielane od siebie bruzdami,
- ospa krasowa - drobne, kilkumilimetrowe zagłębienia,
- leje krasowe - zagłębienia o różnej średnicy (nawet do kilkuset metrów), w kształcie leja lub misy
- uwały - zagłębienia powstałe z kilku lejów
- polja - zagłębienia powstałe z uwałów i lejów, powierzchnia może mieć nawet do 600m.
Ponad polja wznoszą się humy, które w strefie gorącej nazywamy mogotami.
Formy krasu podziemnego:
jaskinie , ponory (szczeliny, którymi wpada woda), studnie, wywierzyska, sale, wypływy krasowe.
Typowym obszarem krasowym są wapienie pasma Gór Dynarskich. W Polsce kras występuje głównie na Wyżynie Krakowsko - Częstochowskiej i w Tatrach Zachodnich.
17.Położenie, obszar i granice Polski.
Obszar Polski obejmuje teren o powierzchni 312 683 km2 położony między Bałtykiem a Sudetami i Karpatami w dorzeczu Odry i Wisły. Najbardziej wysunięte punkty w Polsce
na północy - Przylądek Rozewie, na południu szczyt Opołonek w Bieszczadach, na wschodzie kolano Bugu na wschód od Strzyżowa, na zachodzie kolano Odry na zachód od Cedyni.
Współczesne granice Polski ukształtowały się po II wojnie światowej. Łączna długość granic Polski wynosi 3535 km. Długość poszczególnych granic wynosi:
Z Niemcami - 461,6 km
Z Czechami - 785,7 km
Ze Słowacją - 617,7 km
Z Ukrainą - 520,2 km
Z Białorusią - 407,5 km
Z Litwą - 102,4 km
Z Rosją 209,7 km
Granica morska - 524 km
18. Ukształtowanie powierzchni Polski
Polska jest krajem o dość urozmaiconej rzeźbie terenu, przy przewadze nizin (91,3% powierzchni kraju). Ogólną tendencją jest zmniejszanie się wysokości z południa w kierunku północno-zachodnim. Najbardziej urozmaicona rzeźba występuje w części południowej. Średnie wzniesienie nad poziom morza wynosi 173 m. Najwyższym punktem są Rysy 2499m., zaś najniższym depresja na Żuławach Wiślanych.
Cechą charakterystyczną ukształtowania terenu jest pasowość rzeźby. Wyróżniamy trzy pasy nizin i trzy pasy wzniesień, począwszy od północy ku południu:
- nadmorskie niziny - część najniższa Polski, na tym terenie znajdują się Żuławy Wiślane.
- tereny młodoglacjalne - pojezierza
- równiny peryglacjalne
- stare góry i wyżyny (Sudety, Wyżyna Śląska, Kielecka, Lubelska, Krakowsko-Częstochowska)
- obniżenie podkarpackie - kotlina Sandomierska i Oświęcimska
- Karpaty
19. Surowce mineralne Polski
Surowce mineralne występują na terenie całego kraju, lecz największe ich skupienie jest na południu kraju.
Węgiel kamienny - wyróżniamy dwa rodzaje zagłębi węgla kamiennego: zagłębie paraliczne - powstały w sąsiedztwie zbiorników morskich, przykładem jest Zagłębie Górnośląski i Lubelskie oraz zagłębie limniczne - tworzyły się z dala od morza, w zagłębieniach śródgórskich, np.; Zagłębie Dolnośląskie.
Węgiel brunatny - występuje w rejonie Bełchatowa, Łodzi, Konina, Koła, Turka, na południe od Poznania, w okolicach Legnicy.
u - substancje pochodzenia organicznego, najczęściej gromadzą się w skałach osadowych. W Polsce występują na terenie Karpat, na Ziemi Lubuskiej.
Rudy miedzi - na Dolnym Śląsku, w okolicach Lublina, Głogowa, Bolesławca, Złotoryi.
Siarka - okolice Tarnobrzega i Staszowa.
Sól kamienna i potasowa - powstały na skutek wytrącania się z roztworów wodnych podczas silnego parowania zbiornika morskiego. Występuje na Podkarpaciu, na Górnym Śląsku w rejonie Wieliczki i Bochni. Ponadto w okolicach Kłodawy, Inowrpcławia.
20. Klimat Polski
Klimat Polski jest kształtowany przez masy powietrza o wielu właściwościach napływające z różnych kierunków. Wpływ na pogodę i klimat mają przede wszystkim masy powietrza
polarno - morskiego - latem przynosi zachmurzenie, ochłodzenie i wzrost wilgotności, natomiast zimą powoduje ocieplenie i częste mgły,
polarno - kontynentalnego - latem daje słoneczną i upalna pogodę, a zimą mróz.
Te masy powietrza o przeciwstawnych cechach ścierają się ze sobą, co powoduje, że na terytorium Polski mamy klimat umiarkowany ciepły przejściowy.
Wiatry są przeważnie zachodnie, południowo-zachodnie, północno-zachodnie.
Średnie opady wynoszą 600 mm rocznie, lecz są terytorialnie zróżnicowane. Najmniej jest ich na Kujawach i w części Wielkopolski, zaś najwięcej opadów notuje się na Śnieżce i na Kasprowym Wierchu.
Najmniejsze zachmurzenie przypada na wrzesień, największe na listopad i grudzień. Maksymalne wartości dni pochmurnych wynoszą 190 dni na Śnieżce i 170 na Kasprowym Wierchu. Średnia ilość dni zachmurzenia to 120.
21. Sieć rzeczna Polski.
Obszar Polski leży głównie w zlewisku Morza Bałtyckiego - 99,7%, w obrębie dorzeczy dwóch głównych rzek: Wisły 55,7% i Odry 33,9%. Niewielkie powierzchnie należą do zlewiska Morza Czarnego, z takimi ciekami jak Orawa i Strwiąż oraz do zlewiska Morza Północnego w dorzeczu Łaby z Izerą i Orlicą.
Sieć rzeczna jest asymetryczna (lewe dorzecza Wisły i Odry są mniejsze), co wiąże się z nachyleniem powierzchni kraju ku północnemu - zachodowi. Rzeki płyną ku północy zygzakiem. W Polsce gęstość sieci rzecznej największa jest w Karpatach i Sudetach, niższa zaś na wyżynach. Zasilanie rzek odbywa się bezpośrednio z opadów i topniejących śniegów oraz dopływu do koryta wód podziemnych. W Polsce występuje śnieżno - deszczowy ustrój zasilania z dwoma wysokimi stanami wód w ciągu roku: na wiosnę, gdy topnieje lód i latem w czasie wysokich opadów.
Najdłuższa rzeka Polski to Wisła - długość wynosi 1047 km. Jej źródła znajdują się na Baraniej Górze w Beskidzie Śląskim. Dorzecze Wisły leży w 87,5 % w Polsce.
22. Pobrzeża południowo-bałtyckie i ich charakterystyka
Pobrzeże Bałtyku to obszar równinny, rzadko przekraczający wysokość 100 m, porozcinany licznymi dolinami rzecznymi. Jednym z największych wzniesień jest Maślana Góra w obrębie Wysoczyzny Elbląskiej - 197m. Na pobrzeżu występują mierzeje (Wiślana, Helska)
Wybrzeże Bałtyku jest zróżnicowane, występują na nim np.; klify w okolicy Rozewia i Trójmiasta. Klimat pobrzeża ma cechy morskie, a więc zimy są łagodne, a lata stosunkowo chłodne. Opady kształtują się na poziomie 550-700mm rocznie. Żuławy Wiślane są terenami o niewielkich deniwelacjach z depresjami obejmującymi około 30% tego terenu. Największa depresja znajduje się w okolicy Elbląga i leży na poziomie 1,8 m. p.p.m. W obrębie Żuław znajduje się jezioro deltowe Drużno. Naturalną roślinnością na obszarach zalewanych są łęgi i olsy.
23. Pojezierza polskie i ich charakterystyka.
Pojezierze - obszar młodej rzeźby glacjalnej, na którym występują liczne jeziora związane ze zlodowaceniem plejstoceńskim. Pojezierze tworzy odrębny typ krajobrazu. W Polsce występuje około 9300 jezior, co stanowi 1 % powierzchni kraju. W Polsce największe skupisko jezior występuje na Pojezierzu Pomorskim - między Odrą na zachodzie a Pasłęką na wschodzie. Wysokości do 329 m - Wieżyca. Gleby przeważnie piaszczyste, stąd też charakterystycznym zbiorowiskiem roślinnym są bory ( największe Bory Tucholskie). Występuje to około 4000 jezior. Lato jest krótkie, zima długa i łagodna.
Drugim pod względem liczby jezior jest Pojezierze Mazurskie, zachodnia część Pojezierzy Wschodniobałtyckich, między Pasłęką a Rospudą. Klimat tego pojezierza cechują mroźne i długie zimy, lato krótkie i gorące, krótki okres wegetacji, duże zróżnicowanie związane z wysokością npm i skupieniem powierzchni leśnych, lasy iglaste (głównie sosna i świerk). Około 2700 jezior, większe niż na pojezierzu Pomorskim. Tutaj znajdują się jeziora największe Śniardwy i Mamry oraz największe Hańcza.
Pojezierze Wielkopolskie między pradolinami Toruńsko - Eberswaldzką a warciańsko - Odrzańską. Pasma wzgórz morenowych, obejmuje około 100 jezior. Małe opady, ciepłe lato, tereny rolnicze. Główne miasto - Poznań.
24. Niziny Środkowopolskie.
Nizina Wielkopolska - obszar ciepły i suchy, mało urozmaicony, gleby bielicowe, brunatne i mady. Występuje węgiel kamienny (okolice Turka).
Nizina Śląska - występują tu łupki miedzionośne i węgiel brunatny. Występuje tu najdłuższy okres wegetacji w Polsce. Zimy są krótkie, wcześnie rozpoczyna się wiosna. Lasy liściaste i bory mieszane. Warunki glebowe i klimatyczne korzystne dla rolnictwa.
Nizina Podlaska - zima długa i surowa, wzdłuż Biebrzy tereny bagienne, rosną tu bory sosnowe i mieszane oraz olsy i grądy. Duże kompleksy leśne to puszcze Białowieska i Knyszyńska.
Nizina Mazowiecka - przepływa przez nią Wisła z dopływami. W centrum niziny jest dolina warszawska z wodami artezyjskimi. Rosną bory mieszane i sosnowe. Występuje tu puszcza Kampinowska i Kozienicka
Polesie Lubelskie - występujące tu płytko wody gruntowe tworzą jeziora. Przyczyną zabagnienia terenu są nieprzepuszczalne podłoża kredowe.
25. Zróżnicowanie wyżyn polskich.
Wyżyna Krakowsko - Częstochowska - zbudowana jest z wapieni jurajskich i dlatego nosi nazwę jury Krakowsko-Częstochowskiej. Najwyższym wzniesieniem są skałki w Ogrodzieńcu, osiągające 504m. Na całym obszarze rozwinęły się zjawiska krasowe. Teren jest interesujący z licznymi jaskiniami w dolinie Prądnika.
Wyżyna Śląska - zbudowana głównie z piaskowców i łupków karbońskich z pokładami węgla kamiennego. Duże nagromadzenie piasków tworzy pustynię Błędowską. Najwyższe wzniesienie to Góra Św. Anny o wysokości 400m. Na terenie wyżyny, ze względu na istniejące tu surowce powstał Górnośląski Okręg Przemysłowy.
Wyżyna Kielecka - do niedawna Kielecko - Sandomierska. Centralną część wyżyny stanowią góry Świętokrzyskie, szczyt - Łysica - 612m. Są tam gołoborza z głazów kwarcowych.
Klimat chłodniejszy niż na terenach sąsiednich.
Bory sosnowe, bagienne lasy dębowo - grabowe i bukowe.
Wyżyna Lubelska - zbudowana z wapieni kredowych pokrytych osadami iłów i piasków.
Występuje tu kreda pisząca. Rzeźba mało urozmaicona. Lasy liściaste, dębowo grabowe i bukowe oraz bory sosnowo - dębowe.
26. Kotliny podkarpackie i ich charakterystyka
W skład kotlin wchodzą Kotlina Sandomierska i Kotlina Oświęcimska. Jest to zagłębie powstałe w wyniku wypiętrzenia Karpat. Występują tu nieduże złoża gazu ziemnego i ropy naftowej. W okolicy Tarnobrzegu złoża siarki. Powierzchnia kotlin jest lekko pofalowana i porościnana dolinami rzecznymi. Gleby głównie bielicowe i płowe. Na żyźniejszym podłożu rosną lasy jodłowo - bukowe, grabowo - dębowe. Dużym kompleksem leśnym jest Puszcza Sandomierska. Klimat ciepły, ciepłe lata i łagodne zimy.
27. Sudety - środowisko geograficzne i gospodarka.
W Sudetach i na Przedgórzu Sudeckim występuje ogromna liczba różnego typu i wieku skał. Ta skomplikowana budowa jest określana jako mozaikowa. Najstarszym masywem są prekambryjskie gnejsy Gór Sowich.
Wyróżnia się Sudety: Zachodnie, Środkowe i Wschodnie. Najwyższym wzniesieniem jest Śnieżka - 1602m. Klimat górski z wpływami oceanicznymi. Opady występują przez cały rok, duży udział mają też opady zimowe w postaci śniegu. Przez Sudety przebiega dział wodny miedzy dorzeczami Odry, Łaby, Dunaju. większe rzeki wypływające z Sudetów: Nysa Łużycka, Bóbr z Kwisą, Kaczawa, Nysa Kłodzka, Łaba z Izerą. Niektóre z nich (np.; Nysa Kłodzka) są wykorzystywane w celach energetycznych.
Świat roślinny układa się w wyraźne piętra. Regiel dolny pokrywają głównie kultury świerka, górny tworzy naturalny świerkowy bór wysokogórski; na Śnieżce rozciąga się piętro alpejskie. Bogactwa mineralne: węgiel kamienny i brunatny, rudy miedzi, niklu, cyny, chromu, żelaza, kamienie budowlane. Główne miasta: Jelenia Góra, Wałbrzych, Kłodzko.
Znane uzdrowiska: Świeradów - Zdrój, Szczawno -Zdrój, Kudowa - Zdrój, Duszniki - Zdrój, Lądek - Zdrój, Polanica - Zdrój, Cieplice.
Sudety należą do najlepiej turystycznie zagospodarowanych regionów Polski i Czech.
28. Zróżnicowanie krajobrazowe Karpat.
Karpaty są ogromnym łańcuchem górskim o długości 1300m, lecz do Polski należy odcinek około 300 m. Są to typowe góry fałdowe. Dzielą się na Karpaty Wewnętrzne i Zewnętrzne. Do polskiej części Karpat Wewnętrznych należą Tatry, Pieniny i Podhale. Najwyższe wzniesienia i najbardziej urozmaicona rzeźba znajduje się w Tatrach. Najwyższy szczyt - Rysy 2499m, a po stronie słowackiej Gerlach 2655m. W Tatrach Zachodnich rozwinęły się zjawiska krasowe, w związku z czym występuje dużo jaskiń. W Tatrach Wschodnich szczyty są wyższe, tutaj też są Rysy. Krajobraz w dużej części został ukształtowany przez cyrki lodowcowe, wypełnione wodą, tworząc jeziora cyrkowe, np.; Morskie Oko, Czarny Staw oraz Dolina Pięciu Stawów. Płynące rzeki mają duży spadek i tworzą wodospady. W granicach Polski są 43 jeziora, a do największych należą Wielki Staw i Morskie Oko. Klimat Tatr ma charakter wysokogórski. Charakterystycznym zjawiskiem jest halny(wiatr typu fenowego), przynoszący ocieplenie.
W Pieninach najwyższym szczytem są Trzy Korony - 982m. Przepływa Dunajec. Szata roślinna związana jest z wapiennym podłożem. Występują buczyny karpackie, lasy ciepłolubne.
29. Procesy demograficzne Polski.
Ludność Polski wynosi 38,6 mln, co daje jej 29 miejsce na świecie i 8 w Europie. Polska jest krajem prawie jednolitym narodowościowo i religijnie. Do 1980r. Dynamika rozwoju ludności była związana głównie z wysokim przyrostem naturalnym, tempo wzrostu ludności należało do bardzo wysokich. Po 1980 tempo to znacznie spadło. Drastyczny spadek przyrostu ludności można tłumaczyć pogorszeniem się ogólnej sytuacji ekonomiczne, późniejszym zawieraniem małżeństw, upowszechnianiu się modelu rodziny 2+1. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 124 osoby/ km. Najgęściej zaludnione są województwa śląskie, łódzkie, najrzadziej podlaskie. Ludność Polski charakteryzuje nasilający się proces starzenia, zmniejsza się udział ludności w wieku poniżej 20 lat, zwiększa powyżej 64 lat. Następstwem przesunięć w strukturze wiekowej jest malejący udział ludności w wieku produkcyjnym. W Polsce na 100 mężczyzn przypada 105 kobiet.
W 1990 - 1996 nastąpiła zmian polityki gospodarczej państwa, jej podstawą stała się gospodarka rynkowa i racjonalizacja zatrudnienia. Liczba pracujących gwałtownie spadła.
30. Funkcje i czynniki lokalizacji przemysłu.
Przemysł - dział nierolniczej produkcji materialnej, w którym wydobywanie zasobów przyrody oraz ich przetwarzanie w dobra zaspokajające potrzeby ludzi jest prowadzone w dużych rozmiarach, przy zastosowaniu podziału pracy i użyciu maszyn.
Funkcje przemysłu: funkcja produkcyjna: pozyskiwanie i przetwarzanie surowców na artykuły gotowe, wytwarzanie dóbr konsumpcyjnych dla ludności oraz środków trwałych dla całej gospodarki, tworzenie dochodu narodowego, dostarczanie wyrobów do obrotu handlu zagranicznego, wpływ na poziom i tempo rozwoju gospodarczego kraju.
Funkcja społeczna: tworzenie miejsc pracy, warunkowanie postępu technologicznego i kultury technicznej człowieka.
Funkcja przestrzenna: przekształcanie środowiska geograficznego, sposób zagospodarowania terenu.
Czynniki lokalizacji; przyrodnicze: zasoby surowcowe, energetyczne, wodne, bariery ekonomiczne (prawne). Pozaprzyrodnicze: wykwalifikowana kadra pracownicza, rynek zbytu, zaplecze naukowo - badawcze.
31. Przyrodnicze i pozaprzyrodnicze warunki rozwoju rolnictwa w Polsce.
Cechy środowiska przyrodniczego Polski są średnio korzystne dla rozwoju rolnictwa. Polska jest krajem nizinnym (cecha korzystna). Większość gleb to gleby suche, niezbyt urodzajne. Klimat oznacza się dużą zmiennością pogody i znacznymi wahaniami przebiegu pór roku, co nie jest korzystne dla rolnictwa. Roczne wahania temperatur mają wpływ na okres wegetacji od 180 dni na Pojezierzu Suwalskim do 220 dni na zachodzie kraju. Warunki termiczne oraz rozkład opadów umożliwiają uprawę większości roślin użytkowych, nie sprzyjają jednak uprawie soi, kukurydzy.
Pozaprzyrodnicze warunki rozwoju rolnictwa: w latach 80 zostały zniesione preferencje dla rolnictwa uspołecznionego, lepsze warunki dla rolników indywidualnych. Od 1989 r. Za gospodarstwo rolne uważa się gospodarstwo użytkujące 1 ha lub więcej. Użytki rolne zajmują w Polsce 58,9% powierzchni kraju, w tym grunty orne 45%. W produkcji rolnej istotną eolę odgrywa zaopatrzenie rolnictwa w środki produkcji pochodzenia przemysłowego, jak nawozy sztuczne, ciągniki, energię. Plony uzyskiwane w Polsce są dużo niższe niż w krajach Europy.
32. Największe okręgi przemysłowe świata. Omów jeden z nich.
Okręg przemysłowy - obszar o dużym nagromadzeniu zakładów przemysłowych, które wykazują ze sobą powiązania produkcyjne.
Okręgi przemysłowe:
Wielka Brytania: Londyński, Middlands;
Francja: Paryski, Północny, Alzacki;
Ukraina: Doniecki;
Rosja: Moskwy, Sankt Petersburg;
Brazylia: Rio de Janeiro, Minas Gerais;
Japonia: Tokio - Jokohama, Osaka - Kobe;
Polska: Warszawski, Górnośląski, Krakowski, Łódzki.
Okręg Reńsko - Westfalski (Zagłębie Ruhry) okręg przemysłowy w zachodniej części Niemiec, w Nadrenii północnej - Westfalii, największy w Europie, jeden z większych na świecie. Powierzchnia 4,4 tys. km2; 5,4 mln mieszkańców, najgęściej zaludniony region kraju.
Główne miast i ośrodki przemysłowe: Essen, Dortmund, Duisburg. Stanowi ono główne zagłębie węgla kamiennego w Niemczech. Podstawą energetyki są elektrownie cieplne opalane węglem.
Najsilniej rozwinięte gałęzie przemysłu: hutnictwo żelaza, przemysł maszynowy i metalowy, przemysł samochodowy, elektrotechniczny, elektroniczny, koncentracja rafinerii ropy naftowej.
33. Problemy energetyczne współczesnego świata.
Energetyka - dział nauki i techniki zajmujący się pozyskiwaniem, przetwarzaniem, gromadzeniem i użytkowaniem różnych form nośników energii.
W zależności od postaci energii wyróżniamy energię: cieplną, jądrową, wodną, geotermiczną, wiatrową, słoneczną.
W procesie rozwoju ludzkości zapotrzebowanie na energię rosło. Przetwarzaniu i użytkowaniu energii towarzyszy emisja szkodliwych substancji. Rozwój energetyki jest też związany z podgrzewaniem wód jezior i rzek oraz degradacją terenu przez składowiska popiołów, a także przez budowanie wysokich kominów, wielkich chłodni kominowych oraz wycinanie lasów przy prowadzeniu linii elektroenergetycznych.
Zagrożeniem dla energetyki może tez być wyczerpywanie się złóż surowców energetycznych. Problemem jest też nadmierna energochłonność przemysłu oraz nieracjonalne gospodarowanie energią. Rozwiązaniem tych problemów jest restrukturyzacja przemysłu połączona z wprowadzaniem nowoczesnych technologii, ograniczanie strat. Podniesienie jakości wytwarzanych przez przemysł wyrobów prowadzi do spadku zużycia energii.
Zasoby energetyczne Polski są znaczne, głównie zasoby paliw stałych.
34. Zróżnicowanie rasowe, etniczne i religijne ludności świata.
Rasy ludzkie- - populacja różniące się częstością występowania niektórych cech dziedzicznych.
Zróżnicowanie rasowe człowieka przejawia się najsilniej w barwie skóry, kształcie włosów i niektórych cechach twarzy( kształcie nosa, warg, oprawie oczu).
Podział ras i ich rozmieszczenie:
- rasa europeidalna (biała) - Europa, południowo-zachodia Azja, Syberia, Australia. Ameryka Pólnocna.
- Rasa mongoloidalna (żółta) - środkowa,wschodnia i południowo-wschodnia Azja, Eskimosi, Indianie
- Rasa negroidalna (czarna) - Afryka, Ameryka Północna i Południowa, Cejlon, południowa część Indii.
Grupa etniczna - grupa społeczna, którą cechuje poczucie wspólnego pochodzenia i kultury, oparta najczęściej na wspólnocie językowej, terytorialnej,.
Język ojczysty jest najważniejszym, choć nie jedynym czynnikiem zróżnicowanie etnicznego. Oprócz narodów mających wspólny język istnieją też narody wielojęzyczne
Za religię najogólniej można uznać relację człowieka do różnie pojmowanej świętości (sacrum) i sfery boskiej, manifestującą się w wymiarze doktrynalnym (wiara), a czynnościach religijnych. Najważniejsze religie świata:
- chrześcijaństwo - religia monoteistyczna, uniwersalna. Istotą jest wiara w Jezusa Chrystusa. Wyznaje ją około 33% ludności.
- Islam - monoteistyczna religia, wyznawana przez około 20% ludzi.
- Hinduzm - w indyjskim kręgu kulturowym
- Buddyzm - Budda, gł. Indie, Japonia, korea.
- Judaizm - wyznanie mojżeszowe, religia Żydów.
35. Wykaż wzrastającą rolę łączności we współczesnym świecie.
Łączność - dziedzina działalności technicznej i organizacyjnej dotycząca przekazywania na odległość wiadomości w jakiejkolwiek postaci.
Łączność pocztowa należy do najstarszych form łączności na świecie.
Telekomunikacja - dziedzina działalności dotycząca przekazywania na odległość wiadomości za pośrednictwem sygnałów elektrycznych. Dzielimy ją na: telefonię, radiofonię, telegrafię, telewizję, telemetrię, telemechanikę.
Rozwój łączności postępuje bardzo szybko. Telekomunikacja pod względem technicznym najbardziej rozwinięta jest w USA, Japonii, i krajach Europy Zachodniej.
W wielu krajach urosła do rangi stałego elementu życia codziennego. Odgrywa ważną rolę w rozwoju oświaty, kultury, meteorologii, polityce międzynarodowej. Szczególne znaczenie w telekomunikacji ma internet, który znacznie przyspiesza i ułatwia wymianę informacji.
36. Główne obszary rolnicze świata. Scharakteryzuj jeden z nich.
Poziom rolnictwa na poszczególnych obszarach świata uzależniony jest od wielu czynników przyrodniczych (klimat, wody, gleby) i społeczno- ekonomicznych (struktura wielkości i własności gospodarstw, poziom oświaty rolniczej, itp.)
Regiony rolnicze świata:
- Region anglo-amerykański (USA, Kanada)
- Region łacińsko - amerykański (Ameryka Środkowa i Południowa)
- Region zachodnioeuropejski (Francja)
- Region środkowoeuropejski (Polska0
- Region śródziemnomorski (Włochy)
- Region pólnocnoueroazjatycki (Rosja i dawne republiki ZSRR)
- Region środkowoazjatyccki (Chiny, Mongolia)
Region zachodnioeuropejski - w krajach Europy Zachodniej dominuje intensywne rolnictwo towarowe o zróżnicowanych kierunkach produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz daleko posunięta specjalizacja, wysoki poziom mechanizacji i chemizacji rolnictwa oraz małe zatrudnienie w sferze gospodarki (nie przekracza 10% zawodowo czynnych ). Plony uzyskiwane są również wysokie (wysokie kwalifikacje rolników, duże zużycie nawozów chemicznych, środków ochrony roślin. Znaczny udział w rolnictwie maja gospodarstwa rodzinne.
37. Największe na świecie zagłębia eksploatacji ropy naftowej.
Najbogatszym obszarem roponośnym na świecie jest region Zatoki Perskiej, występuje tu ok. 65% rezerw światowych. Z państwa nad Zatoką Perską największe zasoby ropy ma Arabia Saudyjska (ponad 25%zasobów światowych), Irak, Kuwejt, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Iran.
W Afryce ważnymi obszarami roponośnymi są północna Sahara i wybrzeża Zatoki Gwinejskiej. Kraje o największych zasobach ropy: Libia, Nigeria, Algieria.
W Ameryce najbardziej zasobna jest strefa Zatoki Meksykańskiej i Morza Karaibskiego oraz w szelfie Zatoki Meksykańskiej, Meksyku, Wenezueli, Kolumbii..
W Europie i Azji największe rezerwy ma Rosja, Chiny, Indonezja, Indie, Norwegia, Wielka Brytania.
Polska ma bardzo małe zasoby ropy naftowej (ok. 2 mnl t.)
38. Przyczyny zmian liczby ludności świata. Obszary największej koncentracji ludzi na świecie.
Dynamika ludności, czyli zmienność w czasie liczby ludności zależy od: współczynnika przyrostu naturalnego, poziomu rozwoju kultury i nauki, rozwoju medycyny, sytuacji ekonomicznej, migracji ludności, poziomu oświaty i kataklizmów.
39.Obszary największej koncentracji ludności:
- Azja południowo-wschodnia(Chiny, Indie, Indonezja)
- Europa zachodnia i środkowa (Niemcy, Francja)
- Rejon Wielkich Jezior i wybrzeże Atlantyku w USA i Kanadzie.
- Rejon Morza Karaibskiego
- Delta Nilu
- Stany: Minas Gerais i Soa Paulo w Brazylii
- Nizina La Platy
60% ludności świata zamieszkuje w Azji, a w Europie 12% ludności świata.
Liczba ludności na świecie wynosi 3,6 mld. Najbardziej zaludniona jest Europa (97 osób na km) potem Azja (74 osób na km).
40. Procesy urbanizacyjne współczesnego świata.
Urbanizacja - proces społeczny i kulturowy wyrażający się w rozwoju miast, wzroście ich liczby, powiększeniu obszarów miejskich i udziału ludności miejskiej w całości zaludnienia.
Urbanizacja jest procesem złożonym, przebiegającym w 4 zasadniczych płaszczyznach: urbanizacja demograficzna polega na przemieszczaniu się ludności ze wsi do miast, koncentracji ludności w miastach i stałym wzroście odsetka mieszkańców miast na danym obszarze; przestrzenna - polega na zwiększaniu się obszaru miast, powiększaniu ich pojemności, powstawaniu nowych osiedli; ekonomiczna - polega na stałym wzroście liczby ludności pracującej w zawodach pozarolniczych; społeczna - wyraża się w przyswojeniu przez przybyszów ze wsi miejskiego stylu życia.
Najwyższą formą przestrzenną urbanizacji jest megalopolis (olbrzymia strefa koncentracji ludności miejskiej, np.; w USA nad Oceanem Atlantyckim, ob. Bostonu do Waszyngtonu).
41. Przemysł wysokiej techniki. Najbardziej rozwinięte technopolia świata.
W latach 70-tych XX wieku rozpoczęła się trzecia rewolucja przemysłowa wykorzystująca najnowsze osiągnięcia naukowo-techniczne: tranzystory, półprzewodniki, energię atomową, tranzystory, światłowody, biotechnologie. Rozwinął się przemysł wysokich technologii, charakteryzujący się wysokim stopniem przetwarzania surowców, dużym udziałem wydatków na badania naukowe. Oparty jest na automatyzacji i komputeryzacji produkcji. Jest to przemysł elektroniczny, precyzyjny (roboty), lotniczy i rakietowy, zbrojeniowy, farmaceutyczny, chemiczny.
Taki przemysł rozwija się w państwach wysoko rozwiniętych: USA, kraje Europy Zachodniej, Japonia oraz w Azji Południowo-Wschodniej( Korea południowa, Tajlandia, Indonezja).
Powstają technopolia - obszary innowacji technologicznych, zalążki nowoczesnych okręgów przemysłowych, np. Dolina Krzemowa w USA.
42 Ekstensywny i intensywny sposób gospodarowania w rolnictwie.
Nowoczesne, intensywne rolnictwo cechuje wysoka wydajność, wysoki stopień mechanizacji i wielostronna chemizacja rolnictwa, wysoka kultura rolna, wdrażanie nowych odmian roślin uprawnych i ras zwierząt gospodarczych. W nowoczesnych i w pełni skomercjalizowanych gospodarstwach farmerskich, gospodarstwo rolne, będące formą przedsiębiorstwa, oddzielone jest już organizacyjnie i finansowo od gospodarstwa domowego farmera. Intensywne rolnictwo dominuje w zachodniej Europie i Japonii.
Rolnictwo ekstensywne cechują zarówno małe nakłady środków, jak i pracy ludzkiej, co wpływa na niskie koszty produkcji, ale jednocześnie niewielką efektywność. Rolnictwo ekstensywne dominuje w Środkowej i zachodniej Afryce, zachodniej Azji, Ameryce Łacińskiej, Rosji. Elementy gospodarki ekstensywnej występują w rolnictwie USA i Kanady- wynika to z braku potrzeby intensyfikacji rolnictwa, przy znacznych nadwyżkach wielu płodów rolnych.
43 Problemy wyżywienia ludności świata.
Według norm minimalna wartość kaloryczna dziennej dawki żywieniowej dla dorosłego człowieka wynosi 2000 kcal i jest ona uzależniona od wykonywanej pracy, płci, wieku i warunków klimatycznych.
Przyczyny głodu na świecie: niska produkcja rolna, wysoki przyrost naturalny, brak funduszy na zakup żywności.
Skutki głodu: upośledzenie fizyczne i psychiczne, choroby, śmierć.
Sposoby zapobiegania zjawiska głodu: ograniczenie przyrostu naturalnego, powiększenie obszarów uprawnych, zwiększenie plonów, zmniejszenie ilości pożywienia przeznaczonego na paszę i przeznaczenie jej do bezpośredniego spożycia.
44. Największe na świecie obszary wydobycia rud żelaza
Ruda - kopalina użyteczna będąca źródłem metalu lub związków metalu. W praktyce rudą
nazywa się tez niektóre kopaliny użyteczne, będące źródłem niemetali, np.; ruda siarki. Według użyteczności można wyróżnić następujące grupy rud:
Rudy żelaza i metali nieżelaznych, a wśród nich np.; metali rzadkich, metali szlachetnych i metali promieniotwórczych.
Główne złoża:
Szwecja (Kiruna, Luosasa), Rosja (Ural, okolice Kurska), Ukraina (Krzyworoskie Zagłębie Rud Żelaza), USA (okolice Jeziora Górnego), Kanada, Indie, Brazylia, RPA, Chiny. Australia, Wenezuela, Wielka Brytania, polska (wyżyna Krakowsko - Częstochowska, okolice Łęczycy)
45. Unia Europejska- etapy tworzenia, państwa członkowskie.
Unia Europejska- związek państw- członków Wspólnot Europejskich, zwarty na mocy Traktatu o Unii Europejskiej, działający od 1 XI 1993r. Członkowie: Belgia, Dania, Francja, Gracja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Włochy, W. Brytania, Austria, Finlandia, Szwecja.
Celem UE jest utworzenie unii gospodarczej, monetarnej (euro) i politycznej oraz wprowadzenie wspólnego obywatelstwa. Etapy tworzenia:
- Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS) - najstarsze ugrupowanie integracyjne, utworzone na mocy traktatu paryskiego obowiązującego od 1952r. Celem było stworzenie wspólnego rynku na surowce i produkty przemysłu węglowego i stalowego. Członkowie założycieli: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy, Włochy. Europejska Wspólnota Energii Atomowej - utworzona na mocy traktatu rzymskiego z 1957r. Celem było stworzenie warunków powstania i szybkiego rozwoju przemysłu atomowego w państwach członkowskich: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy, Włochy.
- Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG)- działająca od 1I 1958 do 1XI 1993, kiedy to w miejsce nazwy EWG wprowadzono nazwę UE. Członkowie założyciele: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN (Niemcy), Włochy. Cele: harmonijny rozwój gospodarczy państwa członkowskich, stopniowe zbliżanie polityko gospodarczej państw członkowskich, wzrost stopy życiowej.
46. Starania Polski o przystąpienie di Unii Europejskiej.
Polska zawarła w !989r. umowę z EWG w sprawie handlu oraz współpracy handlowej i gospodarczej. W XII 1991, Polska podpisała układ Brukselski z 12 państwami Unii. Wszedł on w życie 1 II 1994. Układ ten stworzył ramy stopniowej integracji Polskie ze wspólnotą przez dostęp do rynków krajów członkowskich, pomoc gospodarczą, transfer technologii, wymagał przystosowania prawodawstwa do unijnego.
02 X 1997r. państwa Unii Europejskiej podpisały Traktat amsterdamski, reformujący Unię i otwierający jej drogę rozszerzania o kolejne państwa.
W 1998r. rozpoczęto oficjalne negocjacje z Polską (oraz innymi państwami) na temat przystąpienia do UE oraz przegląd ich pod kątem prawa unijnego.
W maju 2004 Polska zostanie przyjęta do Unii.
47. Znaczenie transportu w rozwoju społeczno-gospodarczym świata.
Transport - dział gospodarki świadczącej usługi polegające na przemieszczeniu osób i ładunków przy użyciu odpowiednich środków.
Transport może być: lądowy, wodny, przesyłowy, powietrzny oraz pasażerski i towarowy.
Źródłem transportu są potrzeby transportowe ludności i różnych działów gospodarki.
Transport integruje działalność gospodarczą, kulturalną i polityczną społeczeństwa w skali lokalnej, regionalnej i globalnej, ułatwia rozwój specjalizacji i kooperacji w gospodarce, jest istotnym czynnikiem lokalizacji osiedli i różnych form działalności gospodarczej. Wpływa też na wzrost poziomu życia ludności, ponieważ większa mobilność umożliwia ludności zaspokojenie liczniejszych i bardziej różnorodnych potrzeb. Eksport usług transportowych może przyczynić się do zrównoważenia bilansu płatniczego kraju.
Poziom transportu jest wprost proporcjonalny do ogólnego rozwoju społeczno - gospodarczego na danym obszarze.
Transport jest też źródłem zagrożeń dla zdrowia i życia człowieka, zanieczyszczeń hałasu.
48. Największe zagłębia węgla kamiennego na świecie.
Węgiel kamienny jest ważnym paliwem wykorzystywanym bezpośrednio (spalanie) lub po przeróbce chemicznej do celów energetycznych, a także surowcem dla przemysłu chemicznego.
Zagłębia:
- Rosja (Leńskie, Tunguskie, Kuźnieckie)
- Ukraina (Donieckie, Wpłyńskie)
- USA (na Wielkich Równinach, Appalachach)
- Kanada (prowincja Alberta)
- Niemcy (Ruhry, Saary)
- Chiny (gł. prowincja Shanxi)
- Polska (Górny Śląsk, Lubelskie)
- Indie (gł. Damodar

2.Ukształtowanie powierzchni
Powierzchnia kraju obniża się w kierunku północno zachodnim. Jest to kraj wybitnie nizinny. 75% powierzchni państwa zajmują obszary poniżej 200m.n.p.m. Średnia wysokość to 173m.n.p.m. Charakterystyczną cechą ukształtowania powierzchni kraju jest pasowy układ rzeźby: pas pobrzeży, pojezierzy, nizin środkowopolskich, wyżyn, kotlin podkarpackich, gór.

Położenie Polski, jej terytorium i granice:

1.Przyladek Rozewie - 54 50`N
Opołonek - 49 N
Okolice Hrubieszowa - 24 E
Cedynia - 14 E
- strefa czasowa - środkowoeuropejska
- strefa klimatyczna - umiarkowana, typ przejściowy
- strefa roślinna - strefa lasów mieszanych
- tektonika -platformy prekambryjskie i paleozoiczne, obszar asejsmiczny
2.Zmiany powierzchni Polski w ciągu dziejów:
990 - 250 tyś. km2
1370 - 244 tyś. km2
1640 - 990 tyś. km2
1918 - 388 tyś. km2
1945 - 312 tyś. km2
3.Kształtowanie się granic Polski w czasie II wojny światowej i po jej zakończeniu:
a)granica zachodnia:
* konferencja w Jałcie i Poczdamie
b)granica południowa:
* sprzed 1938, wzdłuż najwyższych pasm górskich
c)granica wschodnia:
*konferencja w Teheranie
d)granica północna:
* w 1958 roku na mocy porozumienia Polski ze Związkiem Radzieckim
* przebiega wzdłuz równoleżnika.
4.Długość granic Polski:
* ogólna wynosi 3 538 km
* południowa z Czechami i Słowacją wynosi 1330 km
* zachodnia z Niemcami liczy 467 km
* wschodnia z krajami byłego ZSSR wynosi 1244 km
* granica północna (morska) 528 km.
Położenie Polski na tle głównych jednostek geologicznych Europy:
1.Wielkie struktury geologiczne Europy:
a)platforma wschodnioeuropejska (prekambryjska):
* budowa: fundament krystaliczny zbudowany ze skał magmowych i przeobrażonych oraz pokrywa osadowa złozona ze skał osadowych.
b)platforma paleozoiczna:
* obszary fałdowań kaledońskich, paleoeuropa, płn. i płn.-zach. Europa, np. góry szkockie
* obszary fałdowań hercyńskich, mezoeuropa, zach. i płd.-zach. Europa, np.Herz, Góry Świętokrzyskie
* obszary fałdowań alpejskich, neoeuropa,np.Pireneje, Apeniny, Dymarskie, Karpaty
2.Położenie Polski na tle budowy geologicznej Europy:
a)archeoeuropa - płn.-wsch. część Polski, obszary fałdowań kaledońskich
b)paleoeuropa - część Sudetów:góry kaczowskie, izerskie, blok śnieżnika;południowa częśc gór Świetokrzyskich
c)mezoeuropa - pozostała część Sudetów i gór Świetokrzyskich
d)neoeuropa - struktury alpejskie
3.Budowa geologiczna części Polski leżącej w obrębie platformy wschodnioeuropejskiej.
a)jednostki:
* obniżenie nadbałtyckie,
* wyniesienie mazursko-suwalskie,
* obniżenie podlaskie,
* wyniesienie Słowatycz,
* obnizenie nadbuzańskie.
4.Jednostki tektoniczne platformy paleozoicznej w Polsce:
a)wypietrzone i odsłoniete masywy orogeniczne,
b)przykryte osadami permskimi, mezozoicznymi i kenozoicznymi.
Zlodowacenia czwartorzędowe w Polsce:
Glacjały - okresy oziębienia się klimatu i intensywnego rozdzielania się lądolodu.
Pradoliny - były to koryta rzeczne, które tworzyły się wzdłuż czoła lądolodu , którymi odprowadzane były wody.
1.Plejstocen w Polsce:
a)czas trwania:
- początek około 1,5 mln lat temu,
- koniec około 10 tyś. lat temu,
2.podział plejtocenu:
- zlodowacenie bałtyckie (najmłodsze)
- interglacjał eemski,
- zlodowacenie środkowopolskie,
- interglacjał wielki,
- zlodowacenie południowopolskie,
- interglacjał przasnyski,
- zlodowacenie podlaskie (najstarsze).
3.Formy jakie powstały na obszarze lodowca w Polsce, przykłady:
- pola sandrowe - obecnie najczęściej porośnięte lasami, m.in. Puszczami:
Augustowską, Kurpiowską, Piską i Borami Tucholskimi,
- pradoliny - wrocławsko-magdeburska, barucko-głogowska,warszawsko-berlińska,
- jeziora rynnowe - Gopło, Drawsko, Raduńskie, Charzykowskie
- jeziora powstałe w zagłębieniu moreny dennej - Śniardwy, Mamry, Niegocin
- jeziora wytopiskowe - są liczne i niewielkie
- wały moren czołowych - najlepiej zachowane na pojezierzach - Dylewska Góra, Wieżyca, Szewskie Wzgórza
- stożki sandrowe - tucholski, augustowski, kurpiowski
4.Osady jakie pozostawił lodowiec:
- gliny,
- erotyki,
- sandry,
- iły warwowe,
- lessy,
- rumosz skalny,
- żwiry,
- piaski,
- muły,
- stożki piargowe,
- rudy darniowe,
- torfy.
Ukształtowanie i rzeźba powierzchni Polski:
1.Czynniki wpływające na ukształtowanie Polski:
- endogeniczne - alpejskie ruchy górotwórcze,
- egzogeniczne,
- procesy erozyjne
- akumulacja materiałów, np. gliny, piasku w plejstocenie,
- działalność morza,
- akumulacyjna działalność wiatru i rzek na wybrzeżu morskim.
2.Ukształtowanie powierzchni Polski:
- nachylenie powierzchni z południa na północny-zachód,
- różnice wysokości bezwzględnych:
· najwyżej wyniesiony punkt to Rysy - 2499 m n.p.m.
· najniżej położony punkt - teren wsi Rączki Elblągskie - 1,8m n.p.m.
- różnica wysokości - 2500,8 m ,
- dominacja terenów nizinnych:
· średnia wysokość powierzchni Polski - 173m n.p.m.
· niski udział w powierzchni wyżyn i gór (8,7%).
3.Pasowy charakter ukształtowania powierzchni Polski:
- pas gór fałdowań alpejskich - Karpaty,
- pas kotlin przedgórskich - zapadlisko przedkarpackie,
- pas starych gór i wyżyn - Sudety
- pas nizin środkowopolskich
- pas pojezierzy,
- pas pobrzeży,
Pasy: nizin środkowopolskich, pojezierzy i pobrzeży nazywamy Niżem Polskim .
Masy powietrza i ich wpływ na kształtowanie się pogody i klimatu w Polsce:
1.Czynniki kształtujące klimat Polski:
a)geograficzne:
- położenie w szerokościach umiarkowanych półkuli północnej,
- położenie w centrum Europy, pomiędzy ulegającą wpływowi Atlantyku częścią zachodnią i kontynentalną częścią wschodnią,
- ukształtowanie powierzchni - dostęp zwrotnikowych mas powietrza jest utrudniony przez bariery górskie Sudetów i Karpat,
- wysokość nad poziomem morza - rośnie wysokość, temperatura maleje, ciśnienie maleje.
2.Typy mas powietrza w Polsce: · powietrze polarno-morskie (Ppm) - dociera znad Atlantyku, latem oraz na początku i końcu zimy, przynosi zachmurzenie i deszcze,
· powietrze podzwrotnikowo-morskie (Ppzm), dociera znad wyżu azorskiego, latem jest przyczyną bardzo dużych opadów, a zimą silnych odwilży i mgieł,
· powietrze polarno-kontynentalne ( Ppk), dociera znad Europy wschodniej i Azji, w zimie i na wiosnę daje pogode słoneczną i małą wilgotność powietrza,
· powietrze podzwrotnikowo-kontynentalne, dociera z Azji Mniejszej, północnej Afryki, latem i jesienią daje typ ciepłej pogody słonecznej,
· powietrze arktyczne - dociera znad Grenlandii, w półroczu zimowym daje silne mrozy i obfite opady śniegu, wiosną i jesienią przynosi falę przymrozków.
3.Główne ośrodki baryczne, które wpływają na kierunki przemieszczania się mas powietrza:
- wyż azorski,
- wyż grenlandzki,
- sezonowe azjatyckie:
· latem niż
· zimą wyż
4.Front - strefa kontaktu pomiędzy dwoma masami powietrza różniącymi się właściwościami fizycznymi i chemicznymi
5.Front chłodny - chłodny i ustępująca masa powietrza ciepłego.
Klimat Polski:
1.Rozklad usłonecznienia w ciągu roku nie jest równomierny .Więcej dni słonecznych ma wiosna i lato , a mniej jesień i zima. Średnio na dobe przypada 4 godz. ze Słońcem.(tzn. bezpośrednim promieniowaniem słonecznym).Największe jest na wschodzie - 4,5godz. na dobę, a najmniejsze w górnośląskim Okręgu Przemysłowym - 3,5godz. na dobę.
Usłonecznienie - jest to czas, w którym tarcza słoneczna nie jest zasłonięta przez chmury, Polska należy do krajów słabo usłonecznionych.
2.Czynniki geograficzne mające najwiekszy wpływ na klimat Polski:
- położenie w średnich szerokościach geograficznych,
- odległość od zbiorników wodnych(oceanu atlantyckiego i morza bałtyckiego)
- wysokość bezwzględna(nad poziomem morza) mająca bezpośredni wpływ na ciśnienie atmosferyczne a także na temperaturę powietrza i opady
- rodzaj podłoża (pola uprawne, wody powierzchniowe, bagna, obszary zabudowane)
- ukształtowanie powierzchni i charakter rzeźby (rodzaj formy).
3.Polska leży w strefie klimatu umiarkowanego. Klimat Polski jest klimatem przejściowym pomiędzy typowym klimatem oceanicznym, a kontynentalnym.Średnia temperatura powietrza w styczniu jest zróżnicowana. Na zachodzie i na obszarach nadmorskich wynosi około -1C, natomiast na wschodzie dochodzi do -5C.Średnia temperatura powietrza w lipcu nad morzem siega 17C i wzrasta w środkowej i południowej Polsce do 19C.
W zimie rozkład średniej temperatury powietrza jest zbliżony do przebiegu południkowego .Decyduje o tym fakt, że masy powietrza napływaja do Polski głównie ze wschodu albo z zachodu. Ze wschodu napływa wychłodzone powietrze kontynentalne, z zachodu cieplejsze powietrze znad Atlantyku. Stąd wynika zjawisko, że im dalej na wschód Polski, tym zimniej , im dalej na zachód - tym cieplej.
W lecie rozkład izoterm jest zbliżony do przebiegu równoleżnikowego, na co ma wpływ promieniowanie świetlne, kąt padania promieni słonecznych, równoleżnikowy układ krain geograficznych, wysokość nad poziomem morza.

Ocean (łac. Oceanus, gr. Okeanós - u starożytnych Greków i Rzymian mityczna rzeka oblewająca cały świat, także nazwa jej boga) - największe wyróżniane na Ziemi części hydrosfery, określająca rozległy obszar słonej wody. W sumie pokrywają blisko 3/4 jej powierzchni361 mln km2, czyli 70,7% powierzchni naszego globu). Wyróżnia się następujące oceany:Ocean Spokojny (Pacyfik, Ocean Wielki)

Ocean Atlantycki (Atlantyk)

Ocean Indyjski

Ocean Arktyczny

Ocean Południowy

Systemy oceaniczne

Układ kontynentów sprawia, że wyróżnia się pięć głównych, wspomnianych wyżej, systemów oceanicznych. W skład takich systemów wchodzą także mniejsze obszary wodne, takie jak morza, zatoki, kanały, zalewy i cieśniny, które od pełnych wód oceanicznych oddzielone są półwyspami, wyspami bądź archipelagami. Wszystkie zasoby oceaniczne i morskie Ziemi łącznie z zatokami, kanałami, zalewami i cieśninami określa się mianem oceanu światowego lub wszechoceanu.

Skład wody

W wodzie oceanicznej znajduje się od 33 do 38 promili (licząc wagowo) różnych soli nieorganicznych. Stężenie to jest różne, lecz proporcje występujących tam jonów są stałe. W kilogramie wody o stężeniu 35 promili znajduje się:

Ukształtowanie dna oceanicznego

Do głównych form ukształtowania dna oceanicznego zalicza się:

Falowanie i inne zjawiska oceaniczne

Wiatry wiejące nad rozległymi obszarami wodnymi powodują powstawanie na powierzchni oceanu fal. Katastrofalne zjawiska, takie jak podwodne trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów czy rozległe osuwiska wywołują niszczące fale tsunami.

Dzięki stale wiejącym wiatrom, takim jak np. pasaty, powstają prądy morskie.

Siła przyciągania Księżyca i Słońca wywołują ruchy mas wodnych, które noszą nazwę pływów.

Natomiast nagłe zmiany ciśnienia atmosferycznego wywołują wahanie lustra wody morza lub zatoki. Zjawisko to nosi nazwę sejszy.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Ukształtowanie powierzchni Polski Kl IIID
ukształtowanie powierzchni
Polska, ukształtowanie powierzchni i walory naturalne
Geografia - Wielkie formy ukształtowania powierzchni Ziemi, szkola, Geografia
2 Główne rysy ukształtowania powierzchni Ziemi
29.Wplyw uksztaltowanie powierzchni terenu na dokladnosc okreslenia objetosci, opracowania z forum
powierzchnia polski, GWSH Katowice, Ekonomika TiR
M8 UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI
Formy ukształtowania powierzchni ziemi scenariusz lekcji
wody powierzchniowe polski, szkoła
Ukształtowanie powierzchni ziemi, NAUKA, geografia, Geografia(1)
Granice i powierzchnia Polski
2 Główne rysy ukształtowania powierzchni Ziemi
karta pracy ukształtowanie powierzchni na mapach
Ukształtowanie powierzchni kontynentu euroazjatyckiego
M8 UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI
Wody powierzchniowe i podziemne Polski kl IIID
ustawa o skutkach powierzania wykonywania pracy cudzoziemcom przebywajacym wbrew przepisom na teryto
Obiekty martyrologii polskiej

więcej podobnych podstron