UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI

Na terenie Polski zdecydowanie dominują niziny – zajmują one 91% powierzchni. Pozostała część kraju

wznosi się powyżej 300 m n.p.m., jednak tylko 0,2% powierzchni zajmują góry wzniesione powyżej 1000
m n.p.m. Średnia wysokość nad poziomem morza wynosi w Polsce 173 m. Najwyższym szczytem są
leżące w Tatrach (Karpaty) Rysy – 2499 m n.p.m. Najniżej położony punkt to depresja na Żuławach
Wiślanych — lustro wody Jeziora Druzno osiąga poziom 1,8 m poniżej lustra wody Bałtyku.

Charakterystyczną cechą ukształtowania obszaru naszego kraju jest pasowy układ rzeźby. Wysokości

bezwzględne terenu rosną w kierunku z północnego zachodu na południe. Nie jest to jednak wzrost
regularny – pomiędzy obszarami wzniesień występują obniżenia. Wyróżnić można następujące pasy
rzeźby terenu:
- Pobrzeża Południowobałtyckie,
- pojezierza,
- Niziny Środkowopolskie,
-wyżyny,
- kotliny,
- góry.

Pasowe ukształtowanie powierzchni Polski wynika z

przeszłości

geologicznej, np. wzniesienia obszarów pojeziernych i równinność Nizin
Środkowopolskich to głównie efekt

zlodowaceń plejstoceńskich,

natomiast istnienie wyżyn i gór jest

wynikiem

ruchów orogenicznych, procesów wulkanicznych

oraz większej odporności budujących je skał.

P

rzebieg i charakter procesów geologicznych, wyraźnie odmienny w południowej, środkowej i północnej

części kraju, zadecydowały o urozmaiceniu współczesnej rzeźby Polski. Na obszarze gór i wyżyn stare
struktury geologiczne były wielokrotnie niszczone i zrównywane, aby następnie, w wyniku procesów
wypiętrzających, ulec odmłodzeniu. Stąd tak wyraziste w Polsce południowej, najstarsze rysy rzeźby
ukształtowały się zasadniczo w okresie trzeciorzędowym. Formował się wtedy również potężny łańcuch
górski Karpat. Rzeźba nizin Polski środkowej i północnej ma inny charakter i pochodzenie. W
czwartorzędzie doszło do jej przeobrażenia bądź zupełnego pogrzebania pod grubymi warstwami osadów,
gdy w zmieniających się warunkach klimatycznych dochodziło do powstawania i zanikania wielkiego
lądolodu. Po jego ustąpieniu, w holocenie, nastąpił ostatni etap kształtowania rzeźby, głównie nizin
nadmorskich. Powstawały wówczas mierzeje z wydmami, nadmorskie jeziora i delty.

Rozpatrując typ i wiek rzeźby terenu, na obszarze Polski wydziela się równoleżnikowo ułożone pasy

geomorfologiczne. Każdemu z nich odpowiadają określone typy krajobrazu:

– krajobraz nadmorski
• wydmowy – z piaszczystymi plażami i wałami wydmowymi (niekiedy z ruchomymi wydmami);
występuje na Wybrzeżu Słowińskim, Pobrzeżu Kaszubskim oraz na mierzejach Helskiej i Wiślanej;
• deltowy – gdzie występują akumulacyjne tereny równinne, częściowo położone poniżej poziomu morza;
obejmuje Żuławy Wiślane;
• jeziorno-bagienny – z płytkimi jeziorami przybrzeżnymi, między którymi znajdują się podmokłe tereny
równinne, np. Wybrzeże Słowińskie;

– krajobraz młodoglacjalny
• równin i wzniesień morenowych – obszary występowania moreny dennej, rozcięte dolinami rzek, np.
Wysoczyzna Elbląska, Równina Warmińska, Nizina Sępopolska;
• pagórkowaty pojezierny – ciągi wzgórz moreny czołowej (do 300 m n.p.m.), między którymi występują
falista morena denna, stożki sandrowe oraz duża liczba jezior; ten typ krajobrazu charakteryzuje
pojezierza: Mazurskie, Pomorskie i Wielkopolskie;

• sandrowy pojezierny – niemal płaskie równiny pochylone na południe z zagłębieniami często zajętymi
przez jeziora; występuje na równinach: Tucholskiej, Augustowskiej i Mazurskiej oraz w Kotlinie
Gorzowskiej;

– krajobraz staroglacjalny
• równin peryglacjalnych – rozległe równiny powstałe w wyniku zrównywania powierzchni na przedpolu
lądolodu; występuje na nizinach: Południowowielkopolskiej, Mazowieckiej i Podlaskiej;
• ostańców peryglacjalnych – charakteryzujący się pojedynczymi wzgórzami będącymi przekształconymi
morenami czołowymi, kemami i ozami lub pasmami wzniesień moreny czołowej przemodelowanymi w
warunkach peryglacjalnych, np. wzgórza: Dalkowskie, Trzebnickie, Ostrzeszowskie; – krajobraz dolin i
równin akumulacyjnych
• den dolinnych – szerokie doliny o płaskim dnie i stromych stokach z wyraźnie zaznaczonymi poziomami
terasowymi i starorzeczami; jest charakterystyczny dla dolnej i środkowej doliny Wisły oraz dla obszarów
pradolin;
• terasów – monotonny krajobraz płaskich poziomów terasowych, urozmaicony wydmami
parabolicznymi; występuje np. w Kotlinie Warszawskiej;
• równin akumulacyjnych – zajmuje płaskie, równinne obszary, np. na Polesiu;
• równin śródgórskich – rozległe, płaskie zagłębienia śródgórskie, np. Kotlina Orawsko-Nowotarska;

– krajobraz starych gór i wyżyn
• lessowy – stosunkowo płaskie obszary rozcięte licznymi dolinami i siecią wąwozów; występuje głównie
na Wyżynie Lubelskiej i Wyżynie Sandomierskiej;
• krasowy – występuje na obszarach zbudowanych ze skał węglanowych, gdzie rozwinęły się formy krasu
powierzchniowego i podziemnego, np. Wyżyna Krakowsko-Częstochowska;
• krzemianowy – urozmaicenie form terenu jest zależne od odporności skał podłoża; występuje na
pogórzach i w górach nieprzekraczających 600 m n.p.m., np. w Górach Świętokrzyskich;

– krajobraz górski
• regla dolnego – pasma górskie do wysokości 1300 m n.p.m. o kopulastych kształtach i nisko położonych
przełęczach; występuje w Beskidach;
• regla górnego – stoki i wierzchowiny położone na wysokości 1200-1500 m n.p.m.; występuje w Tatrach
i Karkonoszach;
• subalpejski i alpejski – występuje w wysokich partiach gór.

Na tle jednostek geologicznych Europy:

Polska znajduje się na styku wielkich jednostek tektonicznych: 1) platformy prekambryjskiej wschodniej

Europy (wschodnia i północno-wschodnia Polska); 2) platformy paleozoicznej środkowej i zachodniej

Europy (środkowa i zachodnia Polska); spod pokrywy osadowej tej platformy wyłaniają się części
górotworów kaledońskich i hercyńskich (Sudety Zachodnie i Sudety Wschodnie, G. Świętokrzyskie); 3)
górotworu Alpidów (Karpaty i zapadliska przedkarpackie).

KARTOGRAFIA GEOLOGICZNA

Działalność w dziedzinie kartografii geologicznej koncentruje się w głównie na wieloarkuszowych,

seryjnych edycjach map pokrywających obszar całej Polski, lub poszczególnych jej regionów. Seryjne
mapy, które opracowano w skalach od 1:300 000 do 1:10000 obejmują całokształt zagadnień z zakresu
geologii, hydrogeologii i geologii inżynierskiej, geofizyki, geochemii oraz zagadnień geologiczno-
gospodarczych.
Ze względu na treść mapy geologiczne dzielimy na:

•

ogólnogeologiczne,

•

geologiczne odkryte,

•

geologiczne zakryte,

•

stratygraficzne,

•

tektoniczne,

•

złożowe,

•

geologiczno-gospodarcze,

•

hydrogeologiczne.

Ze względu na skalę mapy geologiczne dzielimy na:

•

szczegółowe (1:10 000, 1:25 000, 1:50 000)

•

przeglądowe (od 1:100 000 do 1:1 000 000)

Najbardziej znanym sposobem wizualizacji budowy geologicznej danego regionu jest mapa geologiczna.
Przedstawia ona obraz intersekcyjny (przecięcie się) utworów danej formacji geologicznej z powierzchnią
terenu (bądź daną powierzchnią wgłębną – mapy odkryte lub ścięcia).W wyniku intersekcji powstają
zamknięte obszary wychodni formacji geologicznych, ściśle do siebie przylegające i pokrywające obszar
całej mapy. Jednak jest to jedynie rzutowany na płaszczyznę dwuwymiarową obraz geologii
powierzchniowej,mnie prezentujący następstwa warstw – nieznany jest pełen zasięg występowania skał
leżących pod przykryciem skał młodszych. Zastosowanie do tworzenia map geologicznych technik
numerycznych (Systemy Informacji Przestrzennej – GIS, czy programy graficzne np. Corel) pozwala na
wyeliminowanie tego problemu, dzięki możliwości zastosowania wielu modułów informacyjnych
(warstw). Ułożone w porządku stratygraficznym poszczególne moduły informacyjne (warstwy)
prezentujące pełen zasięg występowania danych formacji umożliwiają tworzenie zakrytych i odkrytych
map geologicznych.

Aktualnie podstawowa edycja map seryjnych wykonywana jest w skali 1:50 000. Obejmuje ona

cztery mapy w całości realizowane w technologii cyfrowej.: Szczegółową mapę geologiczną Polski, Mapę
hydrogeologiczna Polski i Mapę geologiczno-gospodarczą Polski oraz Mapę geośrodowiskową Polski.
Głównym wykonawcą i wydawcą geologicznych opracowań kartograficznych w Polsce jest Państwowy
Instytut Geologiczny.

Lp Nazwa mapy (atlasu)

Skala

1

Mapa geologiczna Polski

1:500 000

2

Mapa geologiczna Polski

1:200 000

3

Mapa hydrogeologiczna Polski

1:200 000

4 Szczegółowa mapa geologiczna Polski

1:50 000

5

Mapa hydrogeologiczna Polski

1:50 000

6

Mapa geologiczno - gospodarcza Polski

1:50 000

7

Mapa geośrodowiskowa Polski

1:50 000

8

Szczegółowa mapa geologiczna Sudetów

1:25 000

9

Atlasy geochemiczne

Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50 000 jest tematyczną mapą seryjną, sporządzoną w cięciu arkuszowym.
Została opracowana, analogicznie jak Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000. Mapa dotyczy
użytkowych poziomów zwykłych wód podziemnych z szerszą interpretacją głównego poziomu
wodonośnego, stanowiącego najważniejsze źródło zaopatrzenia w wodę.
Celem tej mapy jest kartograficzne odwzorowanie warunków hydrogeologicznych, w tym wskazanie
głównego piętra/poziomu wodonośnego i jego charakterystyki jakościowej, ilościowej oraz zagrożeń
zasobów wód podziemnych.

Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50000 jest opracowaniem, wyjaśniającym budowę
geologiczną kraju z uwzględnieniem stratygrafii, petrografii, tektoniki, a także genezy utworów.
Odzwierciedla ona budowę geologiczną terenu w strefie przypowierzchniowej, przy równoczesnym
uwzględnieniu budowy geologicznej w profilu pionowym. Określa możliwości występowania złóż
surowców mineralnych oraz kierunki dalszego poszukiwania i pozyskiwania tych złóż, a także zawiera
zasadnicze informacje z dziedzin geologii gospodarczej, paleontologii, geologii dynamicznej,
geomorfologii, paleogeografii, archeologii itp. Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000,
powstaje w wyniku szczegółowego zdjęcia geologicznego w skali 1:25 000, obejmującego polowe prace
dokumentacyjne oraz wiercenia badawcze i pomiary geofizyczne (geoelektryka lub grawimetria), jak też
prace i badania kameralne i laboratoryjne.
Mapy szczegółowe w skali 1:50000 opracowane zostały na bazie cięcia map geologicznych i
hydrogeologicznych w skali 1:200000.

Szczegółowe Mapy Geologiczne Polski w skali 1:50000 oraz w skali 1:200000 wykonywane były w
układzie PUWG-42, obecnie wszystkie nowe opracowania kartograficzne wykonywane przez PIG
wykonywane są w układzie PUWG-92.