Heksametr daktyliczny (łac. versus hexameter dactylicus) - najstarsze znane metrum europejskiej poezji epickiej. Heksametrem napisane są dwie najstarsze greckie epopeje Iliada i Odyseja Homera. Stał się kanonicznym wierszem starożytnej epiki greckiej oraz - po zarzuceniu wiersza saturnijskiego, także łacińskiej.
Współczesnym naśladownictwem tego metrum w poezji polskiej jest tzw. heksametr polski.
Heksametr klasyczny
Heksametr jest wierszem iloczasowym i izochronicznym. Każdy wers składa się dokładnie z 24 jednostek długości brzmienia, tak zwanych mor, na co składa się sześć stóp daktylicznych po 4 mory. Każda ze stóp daktylicznych może zostać podmieniona na spondej, który ma tę samą wartość iloczasową. Ostatnia stopa, o ile jest daktylem, może być niepełna, zamiast ostatniej sylaby występuje wtedy pauza o długości 1 mory.
Układ sylab długich i krótkich wygląda tak (A - sylaba długa stanowiąca arsę, l - sylaba długa, b - sylaba krótka, a - sylaba obojętna):
Abb Abb Abb Abb Abb Aa
Jak powiedziano, każdy daktyl może zostać podmieniony na spondej, innymi słowy, każda para krótkich może zamienić się w jedną długą. W przypadku skrajnym, wszystkie:
Al Al Al Al Al Aa
Podmiany te powodują, że wers heksametru może mieć od 12 do 17 sylab, ale zawsze składa się z 24 mor. Generalnie większa liczba spondei (czyli mniejsza liczba sylab) sprawia wrażenie dostojeństwa i siły, natomiast większa liczba daktyli - wrażenie lekkości i ruchliwości, co utalentowani poeci potrafią powiązać z aktualną treścią opowiadania, np.:
12 sylab: olli respondit rex Albai Longai (Enniusz, dostojeństwo sędziwego króla miasta Alba Longa)
13 sylab: illi inter sese magna vi bracchia tollunt (Wergiliusz, cyklopi przy pracy)
17 sylab: quadrupedante putrem sonitu quatit ungula campum (Wergiliusz, rytm konia w galopie)
Cezury
W środku wersu występuje jedna obowiązkowa przerwa międzywyrazowa, tzw. cezura (łac. caesura). Ze względu na ulokowanie cezur wyróżnia się cztery główne postacie heksametru:
cezura męska (łac. caesura semiquinaria): pauza po piątej półstopie (czyli po trzeciej arsie, Abb Abb A // bb Abb Abb Aa); jest to postać najczęściej występująca u poetów łacińskich. Przykład: gr. menin aeide thea // Peleiadeu Achilleos (Homer), łac. arma virumque cano // Troiae qui primus ab oris (Wergiliusz)
cezura żeńska (gr. kata triton trochaion, po trzecim trocheju), o sylabę dalej, niż cezura męska (Abb Abb Ab // b Abb Abb Aa); to z kolei najczęściej występuje u poetów greckich. Przykład: gr. andra moi ennepe Mousa // polytropon hoi mala polla (Homer), łac. sponte sua sine lege // fidem rectumque colebat (Owidiusz)
tzw. diereza bukoliczna (łac. diaeresis bucolica) po czwartej stopie z towarzyszącą cezurą męską (Abb Abb A / bb Abb // Abb Aa); diereza zbiega się zawsze z silną interpunkcją, przykład: Tityre dum redeo / brevis est via, // pasce capellas (Wergiliusz)
Poeci złotego wieku unikali zamiany daktyla na spondej w stopie piątej, gdyż wiersz taki, zwany versus spondiacus uznawano w poezji augustowskiej za nieestetyczny (stąd powyższy przykład z Wergilego ma 13 sylab, a nie 12, gdyż byłby to wtedy spondiacus). To ograniczenie nie obowiązywało w epoce archaicznej (Enniusz), a w okresie cycerońskim versus spondiacus był nawet ulubiony przez neoteryków i poszukiwany dla łagodnej kadencji.
Przykładem takiego wersu może być wiersz będący przypuszczalnie parodią jakiegoś fragmentu Annales Enniusza dokonaną przez Lucyliusza:
Ibant qua poterant, qua non poterant non ibant