Renesans (odrodzenie) - (łac. renascire - odrodzić się, wł. - rinascimento ) pojawił się na terenie Włoch i stosunkowo szybko rozszerzył na obszar całej Europy, z wyjątkiem prawosławnej Rosji. Początki renesansu sięgają przełomu XIV i XV wieku, kiedy to znacznie wzrosło zainteresowanie kulturą starożytną na terenie Włoch. Jako pierwszy użył sformułowania „Renesans” florencki architekt Georgio Vasari w znaczeniu przywrócenie do życia cywilizacji uśpionej przez barbarzyńców niszczących cesarstwo rzymskie.
Początek epoki odrodzenia zasadniczo pokrywa się z końcem średniowiecza - można więc przywoływać tu symboliczne daty upadku Konstantynopola (1453), końca wojny stuletniej (1453) czy odkrycia Ameryki przez Krzysztofa Kolumba (1492). Daty te jednak są tylko symboliczne ze względu na płynne przejście od średniowiecza do renesansu, szczególnie we Włoszech, jego kolebce.
Także data końca epoki jest sporna i zależy od poszczególnych koncepcji historycznych. Często wymienia się "okrągłą" datę 1600, wymienia się też daty od 1517 (wystąpienie Lutra, uchodzące czasem także za datę początkową dla Niemiec) przez 1548 (sobór trydencki) do 1648 (koniec wojny trzydziestoletniej) a nawet późniejsze. Dawniej, do rozpoczęcia pogłębionych badań nad tą epoką, za podtyp renesansu uznawano barok jako całość. Dla Włoch za koniec epoki uznaje się bardzo często rok 1527, datę Sacco di Roma (zdobycie i złupienie Rzymu przez niemiecko-hiszpańskie wojska cesarza Karola V.
W XV wieku nowe prądy myślowe związane z Renesansem przenikały na tereny krajów europejskich, w Polsce pojawiły się dopiero w pierwszej połowie XVI wieku, za czasów panowania Zygmunta I Starego (1467 - 1548) i sięgały do początków XVII wieku. Tymczasem renesans w innych państwach europejskich skończył się według historyków w 1527 roku, kiedy to nastąpiło zdobycie i zniszczenie Rzymu przez niemiecko - hiszpańskie wojska Karola V.
Podstawową cecha renesansu był powrót do kultury antycznej. Twórcom odrodzenia nie chodziło jedynie o powrót do pism filozoficznych Arystotelesa, czy Platona lub bierne naśladownictwo architektury greckiej, zależało im na unowocześnieniu świata zgodnie z antycznymi kanonami piękna, dobra i prawdy. Dlatego kolejną cecha omawianej epoki było przeciwstawienie się wzorom średniowiecznym, opartym na autorytecie władzy i Kościoła. Humaniści przeciwstawiali się kulturze średniowiecznej, w której centralne miejsce zajmował Bóg, ale nie odrzucali całkowicie wiary w Niego. Krytykowali duchowieństwo za niski poziom wykształcenia, symonię i nepotyzm. Na pierwszy plan wśród zwolenników renesansu wysunął się człowiek i jego dokonania, stąd rozwój nurtu zwanego -humanizmem (łac. humanus - ludzki ihumanista - człowiek), humanus -można rozumieć również jako „łaskawy”, „życzliwy”, „przyjazny”, „szlachetny”. Humaniści głosili troskę o piękno, rozwój człowieka, jego szczęście i godność. Głównie do tych wartości nawiązywali autorzy tekstów literackich całej ówczesnej Europie. Humanistom przyświecały trzy podstawowe hasła:
§ myśl starożytnego komediopisarza Terencjusza „jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce”
§ myśl poety rzymskiego Horacego „carpe diem”(„żyj chwilą”),
§ powrót do źródeł (ad fontes), czyli dotarcie do antycznych tekstów bez średniowiecznych komentarzy.
Humaniści mocno akcentowali możliwości ludzkiego rozumu, wielu z nich dążyło do wszechstronnego rozwoju interesując się wieloma dziedzinami nauki. Najlepszym przykładem takiego humanisty był Leonardo da Vinci, którego znamy jako malarza i architekta ale również jako poetę, inżyniera i konstruktora wielu urządzeń, w których zastosował bardzo nowoczesne rozwiązania jak np.: urządzenia hydrauliczne. Leonardo da Vinci skonstruował destylator, liczne maszyny latające, a nawet czołg.
Oprócz wyżej wymienionych cechy renesansu warto wyróżnić jeszcze inne jak np.:
§ oparcie na autorytecie myślicieli i filozofów antycznych,
§ rozwój nauk przyrodniczych i humanistycznych,
§ podkreślanie wolności wyboru i prawa do w życia jednostki,
§ podział społeczeństwa na: wykształcone, majętne elity i tłum,
§ upowszechnienie książek poprzez wynalezienie druku przez Jana Gutenberga,
§ troska o długotrwałą sławę, często poprzez tworzenie ponadczasowych dzieł,
§ rozwój mecenatu, jako formy opieki nad artystami,
§ powstawanie ośrodków kultury humanistycznej zgromadzonej wokół dworów władców lub arystokracji (zanik wpływu uniwersytetów i klasztorów na życie kulturalne),
§ rozwój akademii na wzór starożytny, np. akademie artystyczne, literackie, czy naukowe,
§ dbałość o szkolnictwo np. powstające licznie wówczas w Polsce gimnazja humanistyczne,
§ rozwój języków narodowych.
Przedstawiciele europejskiego Renesansu:
Włochy
§ Leonardo da Vinci twórca m.in. „Mona Lisy”, „Damy z gronostajem”, „Ostatniej wieczerzy” i wielu innych dzieł sztuki;
§ Michał Anioł Buonarroti (1475 - 1564) - rzeźbiarz, autor m.in. fresków w kaplicy Sykstyńskiej i w pałacu watykańskim, „Mojżesza”, „Piety”, grobowca Medyceuszy oraz kopuły w bazylice św. Piotra w Rzymie;
§ Tycjan autor m.in. „ Wenus z Milo”, „Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny” , „Ecce homo” oraz licznych portretów władców i papieży;
§ Rafael Santi (1486 - 1520) - budował Bazylikę św. Piotra w Rzymie, malował freski w salach watykańskich oraz obrazy Matki Bożej np.: Madonna ze szczygłem, Madonna Sykstyńska oraz obrazy przedstawiające Pana Jezusa np.: „Przemienienie”. R. Santi jest również autorem dzieła zatytułowanego „Szkoła ateńska” oraz wielu innych arcydzieł sztuki;
§ Filippo Brunolleschi (1377 - 1446) - autor pierwszej konstrukcji kopuły, która stała się charakterystyczną formą architektoniczną w czasie renesansu;
§ Mikołaj Machiavelli autor książki pt.: „Książe”, w której padło słynne stwierdzenie, że „cel uświęca środki” (makiawelizm) wskazujące na władzę, która nie przebiera w środkach, aby dojść do wybranego celu. Według makiawelizmu władca ma prawo stosować wszelkie środki (nawet przemoc) dla zapewnienia swoim poddanym dobrobytu;
§ Giordano Bruno - duchowny, filozof, astronom;
§ Galileusz (Galileo Galilei) - fizyk, filozof i astronom, zwolennik heliocentrycznej budowy świata.
Niderlandy
§ Erazm z Rotterdamu (1467 - 1536) - holenderski duchowny, pisarz, filozof i pedagog, autor dzieła zatytułowanego „Podręcznik żołnierza Chrystusowego” oraz „Pochwała głupoty”, w którymkrytykował wyższe warstwy społeczne. Kościół według autora powinien pełnić funkcje służebne wobec społeczeństwa, a nie odwrotnie. Erazm podkreślał znaczenie zgody i pokoju w państwie, krytykował zaś kłótnie i wojny;
§ Piotr Bruegel Starszy - malarz zwany „Chłopskim”, ze względu na tematykę obrazów, np. „Wesele Chłopskie”, „Ślepcy”, „Pejzaż z upadkiem Ikara”. Równie słynne obrazy to: "Wieża Babel", „Nawrócenie Szawła” - i wiele innych.
Francja
§ Franciszek Rabelais - poeta, pisarz satyryczny, duchowny i lekarz, autor utworu pt. „Gargantu i Pantagruel”,
§ Piotr Ronsard - poeta, twórca grupy poetyckiej zwanej „Plejadą”.
Anglia
§ Tomasz Morus autor dzieła pt. „Utopia” , w którym propagował socjalizm utopijny i równość społeczną (egalitaryzm),
§ Wiliam Szekspir autor znanych utworów m.in. „Hamlet” i „Makbet”.
Polska
§ Mikołaj Rej z Nagłowic - poeta, który jako pierwszy zaczął pisać w języku polskim, również autor m.in. dzieła zatytułowanego : „Krótka rozprawa miedzy panem wójtem a plebanem” oraz wielu fraszek,
§ Jan Kochanowski z Czarnolasu - poeta autor pieśni, fraszek, trenów oraz utworu pt. „Odprawa posłów greckich”,
§ Mikołaj Gomółka urodzony pod Sandomierzem był muzykiem, kompozytorem i instrumentalistą, skomponował m.in. muzykę do Psalmów Jana Kochanowskiego,
§ Mikołaj Kopernik - kanonik warmiński, astronom, matematyk, lekarz, poeta, autor teorii heliocentrycznej, która przedstawił w dziele zatytułowanym „O obrotach sfer niebieskich”,
§ Maciej Miechowita - kanonik krakowski, lekarz, historyk, geograf, alchemik. Profesor Akademii Krakowskiej autor dzieła z zakresu nowożytnej geografii zatytułowanego „Traktat o dwóch Sarmacjach”,
§ Marcin Kromer - historyk i pisarz, biskup warmiński, kronikarz, autor licznych dzieł historycznych m.in. „Polonia”,
§ Jan Długosz - był autorem monumentalnych, łacińskich „Roczników czyli Kronik sławnego Królestwa.” („Dzieje Polski”),
§ Andrzej Frycz Modrzewski - sekretarz królewski i pisarz polityczny, autor dzieła zatytułowanego: „O naprawie Rzeczypospolitej”, w której pisał o obyczajach, prawach, wojnie, Kościele i szkole za czasów Zygmunta I Starego.
Przedstawicielem filozofii renesansu i baroku był Franciszek Bacon (1561 -1626), angielski filozof i mąż stanu, jedne z twórców nowożytnej koncepcji nauki. Swoje stanowisko opisał w „Nowym Organum”, które miało być nowoczesną odpowiedzią na Arystotelesa.#
Mianem filozofii określał F. Bacon określał „mądrość ludzką”, rozumiejąc ją jako wiedzę eksperymentalną i użyteczną, która za pomocą wynalazków rozszerza panowanie człowieka nad przyrodą. Z kolei, aby zapanować nad przyrodą trzeba najpierw jej słuchać.
Odkrycia geograficzne:
W Odrodzeniu zaczęły wzrastać potrzeby na zamorskie surowce, służące do celów produkcyjnych, a wraz z nim - rosła ciekawość świata, wciąż poszerzającego granice. Wyprawy odkrywcze miały ogromne znaczenie dla renesansowego świata. Po odkryciu Ameryki przez Kolumba oraz znalezieniu nowej drogi morskiej do Indii przez Vasco da Gamę powstała nowa sieć szlaków handlowych. Centrum gospodarcze Europy z basenu Morza Śródziemnego zaczęło dzięki temu przesuwać się na zachód, w stronę Atlantyku. Zdobycze z podbijanych zamorskich terenów pogłębiały przepaść pomiędzy klasami panującymi, które bogaciły się jeszcze bardziej, a chłopami i biedotą mieszczańską, które popadały w jeszcze większą nędzę.
Dla ideologii epoki odkrycia geograficzne były bardzo ważne. Napędzały one zmiany mentalności społecznej: poszerzały perspektywy i doświadczenia, udowadniały zaawansowanie cywilizacji europejskiej, zmieniały punkt ciężkości zainteresowań klas władających. Ludzie Renesansu to przede wszystkim podróżnicy. Naturalna była wymiana kadr nauczycieli , naukowców, badaczy, artystów, zdobywanie doświadczenia w miastach, w których kwitło życie kulturalne Europy. Odkrycia podsycały także odrodzeniowy optymizm i radość, ujawniającą się w docenianiu życia codziennego, cielesnego. Do najważniejszych wydarzeń należą:
1492 - odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba
1497-1499 - wyprawa Vasco da Gamy do Indii wokół Afryki Pd.
1512 - odkrycie Pacyfiku
1519 - początek wyprawy Magellana
1519 - przybycie Cortazara do Meksyku
1534 - odkrycie Kanady
1542 - dotarcie do Filipin i Japonii