Paweł Pabianiak ANALIZA FINANSOWA PRZEDSIĘBIORSTWA

2003

ISBN 83-920280-0-7

3

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie ............................................................................................................................................................... 5

Sprawozdania finansowe - źródło danych analizy finansowej ................................................................................. 7

Ustawa o rachunkowości............................................................................................................................................. 7

Bilans .......................................................................................................................................................................... 9

Aktywa .................................................................................................................................................................. 11

Pasywa ................................................................................................................................................................. 22

Rachunek zysków i strat............................................................................................................................................ 28

Wariant porównawczy........................................................................................................................................... 31

Wariant kalkulacyjny ............................................................................................................................................. 33

Informacja dodatkowa ............................................................................................................................................... 38

Pozostałe części sprawozdania finansowego ........................................................................................................... 39

Zestawienie zmian w kapitale (funduszu) własnym oraz rachunek przepływów pieniężnych ............................... 39

Rachunek przepływów pieniężnych ...................................................................................................................... 39

Sprawozdanie z działalności jednostki.................................................................................................................. 40

Uproszczone sprawozdanie finansowe................................................................................................................. 40

Analiza finansowa ....................................................................................................................................................... 42

Analiza struktury i dynamiki ....................................................................................................................................... 47

Analiza bilansu...................................................................................................................................................... 47

Analiza struktury aktywów..................................................................................................................................... 47

Analiza struktury pasywów.................................................................................................................................... 48

Analiza struktury rachunku zysków i strat ............................................................................................................. 50

Analiza dynamiki ................................................................................................................................................... 51

Analiza rentowności .................................................................................................................................................. 54

Próg rentowności .................................................................................................................................................. 57

Analiza wydajności .................................................................................................................................................... 61

Analiza płynności ...................................................................................................................................................... 64

Rachunek przepływów pieniężnych ...................................................................................................................... 69

Przepływy z działalności operacyjnej .................................................................................................................... 70

Przepływy z działalności inwestycyjnej ................................................................................................................. 73

Przepływy z działalności finansowej ..................................................................................................................... 74

Analiza sprawności zarządzania ............................................................................................................................... 77

Analiza zadłużenia i obsługi długu ............................................................................................................................ 88

Aneks nr 1. Czynnik sezonowości i jego wpływ na wyniki przedsiębiorstwa (na przykładzie branży budowlanej) 93

Aneks nr 2. Specyfika branży i jej wpływ na wyniki przedsiębiorstwa ................................................................... 95

Aneks nr 3. Opis i dane finansowe „Nasza Firma” sp. z o.o. ................................................................................ 97

Aneks nr 4. Wartości wskaźników finansowych „Nasza Firma” sp. z o.o. ........................................................... 101

Aneks nr 5. Bilans, rachunek zysków i strat, rachunek przepływów pieniężnych wg ustawy o rachunkowości .. 105

5

WPROWADZENIE

Tematyka poniższego opracowania obejmuje zaprezentowanie, w możliwie prostej i przystępnej formie, zasad i technik analizy finansowej jednostek gospodarczych. Analiza finansowa posłuży nam do zrozumienia procesów jakie zachodzą w przedsiębiorstwie oraz uchwycenia zależności między poszczególnymi wielkościami finansowymi. Jej zadaniem jest uzyskanie możliwie całościowego i syntetycznego obrazu firmy, jej stanu majątkowego i kapitałowego czy też potencjału gospodarczego rozumianego jako zdolność do generowania nadwyżek finansowych. Co istotne, dokonanie oceny sytuacji przedsiębiorstwa pozwala poznać nie tylko obecny jej stan, ale również określić możliwe do zrealizowania kierunki rozwoju w przyszłości (przynajmniej w perspektywie krótkookresowej). Analiza jest dostarczycielem informacji dla odbiorców wewnętrznych w przedsiębiorstwie (mogą to być jego właściciele i zarządzający) a także - zewnętrznych np. banków finansujących je lub kontrahentów, chcących ustalić stan finansów firmy z którą współpracują lub planują nawiązać kontakty gospodarcze.

W toku analizy korzysta się z usług różnorodnych instrumentów a dokonuje się tego w oparciu o dane rachunkowości finansowej. Stąd podział opracowania na dwie podstawowe części. W pierwszej części opisane zostaną główne źródła danych potrzebnych do analizy finansowej (czyli generalnie sprawozdania finansowe sporządzane na podstawie ustawy o rachunkowości). Czytelnik będzie mieć możliwość poznania znaczenia i treści poszczególnych pozycji składających się na sprawozdania finansowe. To z kolei stanowić będzie podstawę do zastosowania tych źródeł danych w części drugiej. W drugiej części przystąpimy do zaprezentowania głównych technik analizy finansowej. Nasza analiza obejmie podstawowe obszary badania standingu finansowego jednostki gospodarczej, i będzie służyć ustaleniu kluczowych punktów przedstawiających obraz istniejący stan. Duża waga zostanie przypisana analizie płynności przedsiębiorstwa (w tym strukturze przepływów pieniężnych), która powinna być głównym obszarem zainteresowania analizy, jako zasadniczego źródła informacji o zdolności jednostki gospodarczej do generowania „czystego” pieniądza, i kierunków jego wydatkowania.

Przedstawione podejście do analizy finansowej będzie możliwie praktycznym, przy uwzględnieniu jej kluczowego celu jakim jest poznanie standingu finansowego firmy, ale także osiągalnych danych źródłowych. Praktyczne podejście oznacza, że całemu opracowaniu towarzyszą przykłady liczbowe, które ułatwią zobrazowanie przedstawionej tematyki. Tematy ściśle poświęcone analizie finansowej będą odwoływać się do analizy przykładowej firmy, a obliczeniom liczbowym towarzyszyć będzie odpowiedni komentarz. A zatem przedstawiona teoria będzie odwoływała się do rozwiązań praktycznych co pozwoli lepiej zrozumieć prezentowane zagadnienia. W poniższym opracowaniu zajmiemy się analizą finansową jednostek gospodarczych z wyłączeniem banków i zakładów ubezpieczeniowych, których rachunkowość podlega innym zasadom.

7

SPRAWOZDANIA FINANSOWE - ŹRÓDŁO DANYCH ANALIZY FINANSOWEJ

USTAWA O RACHUNKOWOŚCI

Tematu analizy finansowej nie można omawiać bez omówienia podstawowych zasad prowadzenia rachunkowości, ale przede wszystkim danych finansowych, które stanowią podstawę wszelkich analiz. Przy stosowaniu metod analizy a później interpretacji ich wyników nie można obejść się bez znajomości podstawowych wielkości finansowych. Wyjaśnieniu ich treści ekonomicznej posłuży ten właśnie rozdział.

Sprawozdanie finansowe będzie dla nas podstawą do przeprowadzenia analizy przedsiębiorstwa. Z niego czerpie się dane do przeprowadzenia analizy finansowej przedsiębiorstwa, w kolejnych jej obszarach, i według poszczególnych kryteriów.

Sprawozdanie finansowe tworzy się na bazie dokonanych w ciągu odpowiedniego okresu czasu1 operacji księgowych. A zatem ogół księgowań znajduje swoje syntetyczne odbicie w opracowanych - po zakończeniu okresu obrachunkowego - sprawozdaniach finansowych. Opracowania sprawozdania finansowego dokonują służby księgowe przedsiębiorstwa, po wcześniejszym przeprowadzeniu inwentaryzacji i przy zastosowaniu odpowiednich zasad wyceny.

Oczywiście ustalenie prawidłowości wyceny majątku i określenia wyniku finansowego nie należy do analityka, niemniej jednak w celu lepszego zrozumienia działań dokonywanych w trakcie późniejszej analizy, oraz poznania wielkości finansowych będących jej fundamentem, warto przedstawić zawartość poszczególnych części sprawozdania finansowego.

Zasady rachunkowości, w tym zasady sporządzania sprawozdań finansowych, określa ustawa o rachunkowości (z dnia 29.09.1994r., z późniejszymi zmianami). Jest to podstawowy akt prawny określający zasady polskiej rachunkowości, na przestrzeni ostatnich lat często podlegający modyfikacjom, co ma na celu przybliżanie polskich zasad rachunkowości do standardów europejskich, a ściślej międzynarodowych standardów rachunkowości.

Przepisy ustawy o rachunkowości stosuje się do mających siedzibę lub miejsce sprawowania zarządu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej:

1) spółek handlowych (osobowych i kapitałowych, w tym również w organizacji) oraz spółek cywilnych, z zastrzeżeniem pkt 2, a także innych osób prawnych,

2) osób fizycznych, spółek cywilnych osób fizycznych, spółek jawnych osób fizycznych oraz

1 w naszym opracowaniu będziemy opierać się na danych za okresy roczne, ale analiza może objąć praktycznie dowolny okres czasowy, w zależności od posiadanego zakresu danych

8

spółek partnerskich, jeżeli ich przychody netto ze sprzedaży towarów, produktów i operacji finansowych za poprzedni rok obrotowy wyniosły co najmniej równowartość w walucie polskiej 800 000 EURO2

PRZYKŁAD

Pan Jan Kowalski prowadzący działalność pn. „Moja firma” w 2002r. prowadził rachunkowość w formie uproszczonej (w formie książki przychodów i rozchodów) i osiągnął przychody netto ze sprzedaży towarów, produktów i operacji finansowych w wysokości 3.670.380 zł, tj. w przeliczeniu 900.000 EUR (kurs PLN/EUR na 30.09.02 - 4,0782). Ponieważ granica 800.000 EUR została przekroczona, zatem w 2003r. pan Kowalski musi prowadzić pełną rachunkowość (tj. na podstawie przepisów ustawy o rachunkowości). Spółka z o.o. „Nasza firma” mimo, że osiągnęła w 2002r. przychody netto ze sprzedaży towarów, produktów i operacji finansowych w wysokości 2.039.100 zł (500.000 EUR), również będzie w 2003r. prowadzić pełną rachunkowość, bo jest spółką prawa handlowego.

Zgodnie z ustawą o rachunkowości sprawozdanie finansowe składa się z 3 podstawowych części:

1) bilansu,

2) rachunku zysków i strat,

3) informacji dodatkowej.

Część jednostek gospodarczych (spełniających odpowiednie warunki) sporządza dodatkowo poniżej wymienione części sprawozdania finansowego:

1) sprawozdanie z działalności jednostki,

2) zestawienie zmian w kapitale (funduszu) własnym,

3) oraz rachunek przepływów pieniężnych.

W kolejnych etapach opracowania opiszemy te sprawozdania i ich zawartość.

2 euro przelicza się tutaj, wg średniego kursu NBP, na dzień 30 września roku poprzedzającego rok obrotowy

9

BILANS

Bilans - przedstawia stany aktywów i pasywów - majątku i źródeł finansowania. Podstawowa zasada bilansu to równowaga między aktywami a pasywami. A zatem: AKTYWA = PASYWA

Bilans przedstawia stan poszczególnych pozycji finansowych na konkretny moment np. koniec roku obrotowego Jest to o tyle istotne, że decyduje o pasywnym charakterze tego sprawozdania. Należy mieć zatem świadomość, że jedna operacja księgowa w dniu następnym po dniu, na którym sporządzono bilans, może zmienić jego obraz, ale zawsze przy zachowaniu zasady równości obu stron bilansu.

BILANS (W FORMIE SKRÓCONEJ)3

Aktywa

A. Aktywa trwałe

I. Wartości niematerialne i prawne

1. Koszty zakończonych prac rozwojowych

2. Wartość firmy

3. Inne wartości niematerialne i prawne

4. Zaliczki na wartości niematerialne i prawne

II. Rzeczowe aktywa trwałe

1. Środki trwałe (w tym m.in.: grunty, budynki, obiekty inżynierii lądowej i wodnej, urządzenia techniczne i maszyny, środki transportu)

2. Środki trwałe w budowie

3. Zaliczki na środki trwałe w budowie

III. Należności długoterminowe

IV. Inwestycje długoterminowe

1. Nieruchomości

2. Wartości niematerialne i prawne

3. Długoterminowe aktywa finansowe (w tym m. in.: udziały lub akcje, inne papiery wartościowe, udzielone pożyczki)

4. Inne inwestycje długoterminowe

V. Długoterminowe rozliczenia międzyokresowe (w tym m. in.: aktywa z tytułu odroczonego podatku dochodowego)

3 szczegółowe zestawienie bilansu, rachunku zysków i strat oraz rachunku przepływów pieniężnych znajduje się na końcu opracowania jako aneks nr 5

10

B. Aktywa obrotowe

l. Zapasy

1. Materiały

2. Półprodukty i produkty w toku

3. Produkty gotowe

4. Towary

5. Zaliczki na dostawy

II. Należności krótkoterminowe (w tym m. in.: z tytułu dostaw i usług, z tytułu podatków, dotacji, ceł, ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych oraz innych świadczeń)

III. Inwestycje krótkoterminowe (w tym m. in.: udziały lub akcje, inne papiery wartościowe, udzielone pożyczki, środki pieniężne i inne aktywa pieniężne)

IV. Krótkoterminowe rozliczenia międzyokresowe

Pasywa

A. Kapitał (fundusz) własny

l. Kapitał (fundusz) podstawowy

II. Należne wpłaty na kapitał podstawowy (wielkość ujemna) III. Udziały (akcje) własne (wielkość ujemna)

IV. Kapitał (fundusz) zapasowy

V. Kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny

VI. Pozostałe kapitały (fundusze) rezerwowe

VII. Zysk (strata) z lat ubiegłych

VIII. Zysk (strata) netto

IX. Odpisy z zysku netto w ciągu roku obrotowego (wielkość ujemna)

B. Zobowiązania i rezerwy na zobowiązania

I. Rezerwy na zobowiązania (w tym m. in.: rezerwa z tytułu odroczonego podatku dochodowego, rezerwa na świadczenia emerytalne i podobne)

II. Zobowiązania długoterminowe (w tym m. in.: kredyty i pożyczki, z tytułu emisji dłużnych papierów wartościowych)

III. Zobowiązania krótkoterminowe (w tym m. in.: z tytułu dostaw i usług, kredyty i pożyczki, z tytułu emisji dłużnych papierów wartościowych, zobowiązania wekslowe, z tytułu podatków, ceł, ubezpieczeń i innych świadczeń, z tytułu wynagrodzeń, fundusze specjalne)

IV. Rozliczenia międzyokresowe (w tym m. in.: ujemna wartość firmy)

Poniżej omówione zostaną w syntetyczny sposób poszczególne pozycje bilansu. Spróbujemy poznać strukturę aktywów i pasywów oraz zrozumieć znaczenie kolejnych części tego sprawozdania.

11

AKTYWA

Aktywa - to najkrócej mówiąc, posiadany przez jednostkę gospodarczą majątek. Według ustawy są to kontrolowane przez jednostkę zasoby majątkowe o wiarygodnie określonej wartości, powstałe w wyniku przeszłych zdarzeń, które spowodują w przyszłości wpływ do jednostki korzyści ekonomicznych. Korzyści, o których tu mowa wynikają np. z wykorzystania składników majątku w procesie wytwórczym, zużyciu ich w jego trakcie, oddania ich w najem, dzierżawę, uzyskiwania od nich dywidend, odsetek czy dokonywania za ich pomocą zakupów. Wszystkie te działania są wykonywane celem osiągania efektu gospodarczego. Przykładowo majątek przedsiębiorstwa mogą stanowić: grunty, budynki, maszyny, środki transportu, zapasy surowców, papiery wartościowe czy też środki pieniężne.

Podstawowy podział aktywów to podział na aktywa trwałe i obrotowe. Klasyfikacja ta jest przeprowadzona według zasady: od najmniej do najbardziej płynnych składników majątku

(wyznacznikiem płynności jest tutaj możliwość zamiany na gotówkę). Aktywa trwałe to zasadniczo majątek, który wykorzystywany jest w przedsiębiorstwie przez okres co najmniej jednego roku, a aktywa obrotowe - przez okres - do jednego roku (są wyjątki, o których powiemy w dalszej treści opracowania). Stąd pojawi się podział niektórych pozycji na długo- i krótkoterminowe - np. należności długoterminowe (w aktywach trwałych) i krótkoterminowe (w aktywach obrotowych).

Aktywa trwałe (inaczej majątek trwały) - to są te składniki majątku których przewidywany okres wykorzystania gospodarczego jest dłuższy niż rok, i których nie wykorzystuje się w jednym cyklu produkcyjnym, lecz służą gospodarczemu wykorzystaniu w dłuższym okresie. Jednym słowem to najmniej płynne aktywa (lub wręcz niepłynne) - co znaczy, że ich ewentualna zamiana na gotówkę trwała by najdłużej lub, w niektórych przypadkach, być może byłaby niemożliwa. Wartości niematerialne i prawne stanowią wszelkie prawa majątkowe przeznaczone do wykorzystania gospodarczego (o przewidywanym okresie ekonomicznej użyteczności dłuższym niż rok). Są to prawa a więc jest to majątek nie posiadający charakteru materialnego. W szczególności mogą to być: autorskie prawa majątkowe, prawa pokrewne, licencje, koncesje, programy komputerowe, prawa do wynalazków, patentów, znaków towarowych, wzorów użytkowych oraz zdobniczych, i know-how (czyli prawa do wykorzystania wiedzy w dziedzinie produkcji, organizacji czy technologii). Do wartości niematerialnych i prawnych zaliczane są również koszty, na tyle długotrwałe, że ich jednorazowe rozliczenie w zbyt mocny sposób wpłynęłoby na wynik przedsiębiorstwa - koszty związane z pracami mającymi na celu unowocześnienie lub ulepszenie produktów i procesów technologicznych.

Wartość niematerialne i prawne wycenia się wg ceny nabycia (mówiąc prościej - po tyle ile zapłacono przy ich zakupie) lub kosztu wytworzenia (tyle ile wydano na ich wytworzenie).

Do wartości niematerialnych i prawnych wlicza się również pozycję o nazwie wartość firmy. Jest

12

to nadwyżka ceny nabycia określonej jednostki lub zorganizowanej jej części nad wartością rynkową poszczególnych składników majątkowych (netto czyli aktywa pomniejszone o zobowiązania), przejętych od tej jednostki na skutek zakupu, przejęcia do odpłatnego korzystania albo wniesienia do spółki. Wyjaśnimy to na poniższym przykładzie.

PRZYKŁAD

W ramach prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego ABC nastąpiło przejęcie jego majątku do użytkowania przez spółkę ABC S.A., na zasadzie leasingu majątku od Skarbu Państwa. ABC S.A. zakupiło majątek za cenę 1.200.000 zł.

Wartość rynkowa poszczególnych składników firmy nabywanej wynosiła:

majątek trwały - 1.500.000 zł, zapasy - 200.000 zł, należności - 300.000 zł zobowiązania - 1.000.000 zł.

Stąd wartość rynkowa majątku netto (co oznacza różnicę między aktywami a zobowiązaniami) wyniosła

1.000.000 zł (1.500.000+200.000+300.000-1.000.000).

Różnica między ceną nabycia a niższą wartością rynkową netto zakupionego majątku to 200.000 zł

(1.200.000-1.000.000).

Oznacza to, że po dokonaniu transakcji ABC S.A. wprowadzi do swojego bilansu następujące pozycje

aktywa pasywa

majątek trwały 1.500.000 zł zobowiązania 1.000.000 zł

należności 300.000 zł

zapasy 200.000 zł

wartość firmy 200.000 zł

zobowiązanie wobec Skarbu Państwa

z tytułu zakupu majątku 1.200.000 zł

suma 2.200.000 zł suma 2.200.000 zł

Przy okazji widać, że zachowana została zasada równości aktywów i pasywów, o której wcześniej wspomniano.

Nabywca płaci więcej niż wynika to z rynkowej wyceny majątku. A zatem musi istnieć jakaś ukryta wartość, za którą dodatkowo płaci. Nadwyżka ceny nabycia nad wartością netto majątku jest właśnie rodzajem dodatkowej wartości firmy, oznaczającej jej renomę, markę, potencjał rynkowy, lub potencjał kadry.

Środki trwałe to rzeczowe aktywa trwałe, o przewidywanym okresie ekonomicznej użyteczności dłuższym niż rok, kompletne, zdatne do użytku i przeznaczone na potrzeby jednostki. W szczególności mogą stanowić je:

‰ nieruchomości (w tym grunty, prawo użytkowania wieczystego gruntu, budowle i budynki, a także będące odrębną własnością lokale, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego oraz spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego),

‰ maszyny, urządzenia,

‰ środki transportu,

‰ ulepszenia w obcych środkach trwałych,

‰ oraz inwentarz żywy.

Środki trwałe wycenia się, podobnie jak wartości niematerialne i prawne, według ceny nabycia lub kosztu wytworzenia.

22

MATERIAŁY

PRODUKCJA W TOKU, PÓŁPRODUKTY

PRODUKTY

faza zaopatrzenia

faza produkcji faza sprzedaży

Materiały są kupowane jako surowiec do prowadzenia działalności wytwórczej. W trakcie procesu produkcji powstają, nie do końca przetworzone produkty i produkcja w toku, a końcowym efektem jest produkt gotowy, który będzie skierowany do sprzedaży.

W przypadku towarów proces ten wygląda nieco inaczej (brak jest fazy przetwórczej):

TOWARY ZAKUPIONE

TOWARY SPRZEDANE

faza zaopatrzenia

faza sprzedaży

Firma handlowa zakupuje towary, a następnie odsprzedaje je (w formie nieprzetworzonej) kolejnemu nabywcy (zarabiając na marży czyli różnicy między ceną sprzedaży a nabycia). Wartość zapasów także może podlegać odpisom aktualizującym w związku z ich utratą wartości

(np. gdy jakieś produkty uległy zepsuciu lub) - w ciężar pozostałych kosztów operacyjnych. Inwestycje krótkoterminowe - analogicznie jak przy długoterminowych, są to aktywa nabyte celem osiągnięcia z nich korzyści ekonomicznych, przy czym zakłada się osiągnięcie z nich korzyści w przeciągu 12 najbliższych m-cy. Będą to wszystkie papiery krótkoterminowe, w szczególności bony skarbowe lub komercyjne, a także akcje lub udziały do obrotu w ciągu najbliższego roku. Należą tu także środki pieniężne i zrównane z nimi aktywa (np. weksle i czeki).

PASYWA

Pasywa to inaczej źródła finansowania majątku (czyli posiadanych aktywów). Źródła

23

finansowania mogą być wewnętrzne (kapitały własne) oraz zewnętrzne (zobowiązania). Kapitały wykazywane są w bilansie w wartości nominalnej, zaś zobowiązania - w kwocie wymagającej zapłaty (a więc np. łącznie z odsetkami).

Kapitał (fundusz) własny - to wewnętrzne źródło finansowania i oznacza tą część majątku, która finansowana jest przez właścicieli firmy (którzy dostarczają ten kapitał). Kapitał własny stanowi bazę dla prowadzenia działalności gospodarczej - oznacza zainwestowane w przedsiębiorstwo środki jego właścicieli. Im wyższa jego wartość, tym pewniejsze i bezpieczniejsze są fundamenty funkcjonowania przedsiębiorstwa. Wartość odpowiadająca kapitałowi własnemu czasem nazywana jest jako aktywa netto - inaczej mówiąc jest to „czysty”

(nieobciążony kapitałem obcym) majątek przedsiębiorstwa tj. aktywa pomniejszone o zobowiązania.

AKTYWA

KAPITAŁ WŁASNY = AKTYWA NETTO

(AKTYWA - ZOBOWIĄZANIA)

ZOBOWIĄZANIA

Poniżej przedstawiono kolejne składowe kapitału własnego. Kapitał (fundusz) podstawowy - to ta część kapitału, która wynika z wielkości określonej w dokumentach rejestrowych firmy (np. krajowy rejestr sądowy). W zależności od formy prawnej nosi różne nazwy (np. kapitał zakładowy w spółce akcyjnej i spółce z o.o., fundusz założycielski w przedsiębiorstwie państwowym). W przypadku spółki akcyjnej to iloczyn ilości akcji i wartości nominalnej jednej akcji (w spółce z o.o.

- iloczyn ilości udziałów i wartości nominalnej udziału). Decydujący dla wartości kapitału podstawowego wykazanego w bilansie jest wpis do odpowiedniego rejestru - stąd wpłata dokonana na poczet kapitału podstawowego, ale nie zarejestrowana, stanowi (do momentu zarejestrowania przez sąd) zobowiązanie spółki wobec akcjonariusza. Niemniej z punktu widzenia analizy struktury pasywów, można traktować akurat to zobowiązanie jako źródło finansowania zrównane z kapitałem własnego (i wówczas wymaga to dodatkowego komentarza w tej sprawie). Wartość kapitału podstawowego pomniejszają należne (lecz nie wniesione) wpłaty na kapitał podstawowy (np. nie do końca opłacony kapitał zakładowy), oraz posiadane przez jednostkę udziały (akcje) własne.

Kapitał (fundusz) zapasowy to kolejna część składowa kapitałów własnych. Najczęściej

24

tworzony z zysku (z mocy przepisów prawa lub na podstawie postanowień właścicieli przedsiębiorstwa), lub (w spółkach kapitałowych) z nadwyżki między ceną emisyjną a wartością nominalną akcji.

PRZYKŁAD

Firma wyemitowała 100.000 akcji, każda o wartości nominalnej 5 zł. Cena akcji wyniosła 7 zł. Do firmy wpłynęło zatem, z emisji akcji w sumie 700.000 zł (100.000*7 zł).

Zatem kapitał zakładowy wynosi 500.000 zł (100.000*5 zł), a kapitał zapasowy - tworzony z nadwyżki ceny ponad wartość nominalną akcji - wynosi 200.000 zł (100.000*{7-5} zł). Razem kapitał własny stanowi

700.000 zł (500.000 + 200.000).

aktywa pasywa

środki pieniężne +700.000 zł* kapitał zakładowy +500.000 zł

kapitał zapasowy +200.000 zł

suma +700.000 zł suma +700.000 zł

* przy założeniu pełnego opłacenia kapitału

Kapitał zapasowy pełni istotną rolę - może mianowicie służyć pokryciu strat (jeśli spółka poniosła stratę, to w następnym roku ma prawo pomniejszyć w pierwszej kolejności o jej wartość właśnie kapitał zapasowy), a w niektórych przypadkach także służyć zwiększeniu kapitału zakładowego, lub przeznaczeniu na dywidendę.

PRZYKŁAD

Spółka ma kapitał zapasowy w wysokości 200.000 zł. W danym roku poniosła stratę netto w wysokości

100.000 zł. Walne zgromadzenie zdecydowało o pokryciu straty z kapitału zapasowego. Stan przed pokryciem straty:

aktywa pasywa

majątek trwały 300.000 zł kapitał zakładowy 500.000 zł

majątek obrotowy 300.000 zł kapitał zapasowy 200.000 zł

strata netto -100.000 zł

suma 600.000 zł suma 600.000 zł

Stan po pokryciu straty:

aktywa pasywa

majątek trwały 300.000 zł kapitał zakładowy 500.000 zł

majątek obrotowy 300.000 zł kapitał zapasowy 100.000 zł

suma 600.000 zł suma 600.000 zł

A więc kapitał zapasowy został pomniejszony o wartość straty i wynosi obecnie 100.000 zł.

Kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny - wykazuje wartość wynikającą z aktualizacji wyceny środków trwałych. Jeśli wartość środków trwałych zostanie zaktualizowana to w odpowiedni sposób nastąpi korekta tego kapitału (należy zaznaczyć jednak, że obecnie w Polsce możliwość aktualizacji majątku trwałego "w górę" istnieje tylko na podstawie odrębnych przepisów urzędowych i nie może być dowolnie dokonywana przez przedsiębiorstwo; możliwe natomiast jest zmniejszenie wartości kapitału z aktualizacji na skutek sprzedaży lub likwidacji środka, którego wartość wcześniej została zaktualizowana). Pozostałe kapitały (fundusze) rezerwowe to inne kapitały tworzone na podstawie umów, statutów lub innych przepisów. Dodatkowo do kapitałów własnych zalicza się nie podzielony zysk lub nie rozliczoną stratę z lat

28

RACHUNEK ZYSKÓW I STRAT

Rachunek zysków i strat to dynamiczne zestawienie przychodów, kosztów, zysków i strat - za dany okres sprawozdawczy. Dynamiczne bo oznacza, że zawiera sumę przychodów i kosztów za cały okres. W ostatecznym efekcie rachunek zysków i strat służy wyznaczeniu wyniku finansowego. Fundamentalną zasadą rachunku wyników jest zasada memoriałowa, która mówi, że należy w nim ująć wszystkie osiągnięte i przypadające na rzecz jednostki przychody oraz wszystkie obciążające ją koszty związane z tymi przychodami dotyczące danego roku obrotowego, niezależnie od terminu ich zapłaty. Stąd właśnie bierze się obowiązek ujęcia w rachunku zysków i strat przychodu wynikającego z wystawionej przez firmę faktury, choćby nie nastąpiła jeszcze jej zapłata (czyli powstała należność - mówiliśmy o tym przy okazji pojęcia

"należności").

Wyznaczanie wyniku finansowego ma konstrukcję wyznaczania wyników z kolejnych typów działalności, które występują przy działalności gospodarczej każdej jednostki, i ich sumowania.

W każdej jednostce może wystąpić każdy z czterech poniższych typów działalności.

Działalność podstawowa (operacyjna) jest związana z działalnością, celem której jednostka gospodarcza powstała. Jeżeli jednostka została powołana do działalności budowlanej, to zdarzenia związane z tą działalnością będą generowały przychody ze sprzedaży (i, z drugiej strony, koszty działalności operacyjnej dotyczące tych przychodów) oraz będą ujęte w tej właśnie części rachunku. Działalność operacyjna obejmuje pozycje rachunku do litery C (w wariancie porównawczym) lub do litery F (w wariancie kalkulacyjnym).

Pozostała działalność operacyjna (litery D-E - porównawczy; G-H - kalkulacyjny) ma charakter działalności wspierającej działalność podstawową. Czynności wykonywane w ramach tej działalności nie mają charakteru działalności statutowej. Na przykład jednostka powołana do świadczenia usług transportowych prowadzi również działania związane ze sprzedażą niepotrzebnych już składników majątku w postaci środków trwałych. I właśnie te przychody i koszty związane z obrotem środkami trwałymi będą zaliczane do pozostałej działalności operacyjnej.

Przychody oraz koszty finansowe (litery G-H - porównawczy; J-K - kalkulacyjny) stanowią kolejną część sprawozdania finansowego, jaką jest rachunek zysków i strat. Kwoty te dotyczą wszystkich operacji związanych z szeroko rozumianą działalnością finansową jednostki, począwszy od operacji związanych z posiadaniem rachunku bankowego (odsetki; ale jednocześnie opłata od prowadzenia rachunku jest wyjątkowo traktowana jak koszt usługi obcej, czyli ujęta w części operacyjnej), poprzez obsługę kosztów zadłużenia np. z tytułu kredytów, do wszelkich operacji związanych z obrotem papierami wartościowymi.

Zyski i straty nadzwyczajne (litera J - porównawczy; M - kalkulacyjny) to inaczej zdarzenia

29

losowe, które mają charakter wyjątkowy (np. straty związane z pożarem czy kradzieżą).

Główną zasadą przy sporządzaniu rachunku zysków i strat jest, aby uwzględniał on wszystkie osiągnięte przychody w danym roku obrachunkowym, oraz związane z nimi koszty. Wynika stąd, że jeżeli koszt jest związany z powstaniem przychodu w przyszłych okresach obrachunkowych, to należy go przenieść na te okresy, kiedy powstanie przychód (zasada współmierności przychodów i kosztów) - stąd mamy do czynienia ze wspomnianymi już rozliczeniami międzyokresowymi kosztów.

Rachunek zysków i strat w części dotyczącej kosztów działalności operacyjnej może być sporządzony w dwóch wersjach. Wybór wariantu (wariant porównawczy lub kalkulacyjny) należy do jednostki gospodarczej, choć sugerowane jest aby większe jednostki stosowały układ kalkulacyjny.

RACHUNEK ZYSKÓW I STRAT (W FORMIE SKRÓCONEJ)

WARIANT PORÓWNAWCZY

A. Przychody netto ze sprzedaży i zrównane z nimi:

l. Przychody netto ze sprzedaży produktów

II. Zmiana stanu produktów (zwiększenie - wartość dodatnia, zmniejszenie - wartość ujemna) III. Koszt wytworzenia produktów na własne potrzeby jednostki

IV. Przychody netto ze sprzedaży towarów i materiałów

B. Koszty działalności operacyjnej l. Amortyzacja

II. Zużycie materiałów i energii

III. Usługi obce

IV. Podatki i opłaty, w tym:

- podatek akcyzowy

V. Wynagrodzenia

VI. Ubezpieczenia społeczne i inne świadczenia

VII. Pozostałe koszty rodzajowe

VIII. Wartość sprzedanych towarów i materiałów

C. Zysk (strata) ze sprzedaży (A-B) D. Pozostałe przychody operacyjne E. Pozostałe koszty operacyjne

F. Zysk (strata) z działalności operacyjnej (C+D-E) G. Przychody finansowe

H. Koszty finansowe

l. Zysk (strata) z działalności gospodarczej (F+G-H) J. Wynik zdarzeń nadzwyczajnych (J.l.-J.II.)

30

l. Zyski nadzwyczajne

II. Straty nadzwyczajne

K. Zysk (strata) brutto (1±J) L. Podatek dochodowy

M. Pozostałe obowiązkowe zmniejszenia zysku (zwiększenia straty) N. Zysk (strata) netto (K-L-M)

WARIANT KALKULACYJNY

A. Przychody netto ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów:

l. Przychody netto ze sprzedaży produktów

II. Przychody netto ze sprzedaży towarów i materiałów

B. Koszty sprzedanych produktów, towarów i materiałów:

l. Koszt wytworzenia sprzedanych produktów II. Wartość sprzedanych towarów i materiałów C. Zysk (strata) brutto ze sprzedaży (A-B)

D. Koszty sprzedaży

E. Koszty ogólnego zarządu

F. Zysk (strata) ze sprzedaży (C-D-E) G. Pozostałe przychody operacyjne

H. Pozostałe koszty operacyjne

l. Zysk (strata) z działalności operacyjnej (F+G-H) J. Przychody finansowe

K. Koszty finansowe

L. Zysk (strata) z działalności gospodarczej (I+J-K) M. Wynik zdarzeń nadzwyczajnych (M.l.-M.II.)

l. Zyski nadzwyczajne

II. Straty nadzwyczajne

N. Zysk (strata) brutto (L±M) O. Podatek dochodowy

P. Pozostałe obowiązkowe zmniejszenia zysku (zwiększenia straty) R. Zysk (strata) netto (N-O-P)

Z czego wynika różnica pomiędzy oboma wariantami? Najogólniej mówiąc, wynika ona z różnych sposobów ujmowania kosztów (należy zwrócić uwagę, że różnice występują do momentu wyznaczenia wyniku ze sprzedaży czyli w podstawowej działalności operacyjnej). Zanim przedstawimy bardziej szczegółowe wyjaśnienie należy zaznaczyć, że przychody w rachunku zysków i strat ujęte są w wartości netto (stąd nazwa), tj. pomniejszone o rabaty, upusty itp. oraz

31

należny budżetowi podatek VAT (gdyż w rzeczywistości nie stanowią kwot do uzyskania przez przedsiębiorstwo).

WARIANT PORÓWNAWCZY

Przychody ze sprzedaży i zrównane z nimi stanowi suma przychodów ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów oraz zmiana stanu produktów (zmniejszenie lub zwiększenie stanu zapasów produktów gotowych lub produkcji w toku i RMK) i koszty wytworzenia świadczeń na własne potrzeby zakładu. Najogólniej mówiąc, przychody ze sprzedaży to odzwierciedlenie sumy cen wszystkich sprzedanych w danym okresie produktów i towarów.

Po stronie kosztów, przychodom przeciwstawia się wartość sprzedanych towarów i materiałów oraz sumę tzw. kosztów rodzajowych (zużycie materiałów i energii, usługi obce, podatki i opłaty, wynagrodzenia, świadczenia na rzecz pracowników, amortyzacja i pozostałe). Pokrótce opiszmy kolejne koszty składające się na sumę kosztów działalności operacyjnej w wariancie porównawczym (czyli wartość sprzedanych towarów i materiałów oraz poszczególnych kosztów rodzajowych):

⇒ wartość sprzedanych towarów i materiałów - jest to krótko mówiąc wartość po jakiej towary i materiały występowały w ewidencji przedsiębiorstwa,

⇒ zużycie materiałów i energii - są to koszty zużytych materiałów, półfabrykatów. paliw, ogumienia, części zapasowych maszyn, materiałów biurowych, oraz energii elektrycznej, cieplnej, wody, chłodu czy sprężonego powietrza,

⇒ usługi obce - koszty usług i robót wykonanych przez inne jednostki np. obróbki, transportu osób i towarów, spedycji, opłat za składowanie materiałów w fazie transportu, opłat za czynności ładunkowe, opłat za wynajem taboru, bocznic, kontenerów, kosztów remontów i konserwacji środków trwałych, usług biurowych, bankowych (np. wbrew pozorom tutaj uwzględniona zostanie opłata za prowadzenie rachunku, ale odsetki od kredytu są oczywiście kosztem finansowym), komunalnych, projektowych, badań, ekspertyz, poradnictwa, usług rachunkowych i podatkowych, informatycznych, pocztowych, a także czynszów (w tym opłat z tytułu leasingu operacyjnego) czy wynajmu sprzętu,

⇒ podatki i opłaty - koszty podatków od nieruchomości, od środków transportu, opłat za wieczyste użytkowanie gruntów, opłat lokalnych, skarbowych, notarialnych, sądowych, za ochronę środowiska, opłat obowiązkowych np. na Państwowy Fundusz Rozwoju Osób Niepełnosprawnych, ceł, podatku akcyzowego, a także podatek VAT naliczony, w części nie podlegającej rozliczeniu z podatkiem należnym,

⇒ wynagrodzenia - koszty wynagrodzeń dla pracowników, ale także np. członków rady nadzorczej,

35

kończą się różnice pomiędzy oboma wariantami.

Do pozostałych przychodów i kosztów operacyjnych zalicza się:

pozostałe przychody operacyjne pozostałe koszty operacyjne

przychody i koszty związane z nie profilową działalnością firmy (np. w przypadku firmy produkcyjnej - przychody i koszty związane z wynajęciem części nieruchomości)

zysk ze zbycia, środków trwałych i wartości niematerialnych i prawnych

otrzymane darowizny, dotacje, odszkodowania (poza odsetkami za zwłokę), zwrot VAT w zakładach pracy chronionej

odpisanie przedawnionych lub umorzonych zobowiązań,

strata ze zbycia, likwidacji, nieodpłatnego przekazania, darowizny środków trwałych i wartości niematerialnych i prawnych

przekazane darowizny, odszkodowania, zapłata kar, grzywien (poza odsetkami za zwłokę),

odpisanie przedawnionych lub umorzonych należności,

rozwiązanie rezerw dot. aktualizacji odpisy na aktualizację należności, zapasów, utratę wartości przez środki trwałe i wartości niematerialne i prawne itp.

rozliczenie ujemnej wartości firmy -

Wynik z działalności operacyjnej to wynik ze sprzedaży skorygowany o pozostałe przychody i koszty operacyjne.

Kolejny człon rachunku stanowią przychody i koszty finansowe. Na przychody składają się

m.in.:

♦ zysk ze zbycia inwestycji,

♦ aktualizacja wartości inwestycji,

♦ dywidendy od posiadanych udziałów w innych jednostkach,

♦ odsetki od posiadanych papierów wartościowych, dyskonta od weksli, czeków,

♦ odsetki od udzielonych pożyczek, lokat bankowych,

♦ odsetki za zwłokę,

♦ dodatnie różnice kursowe. Koszty zaś to w szczególności:

♦ strata ze zbycia inwestycji,

♦ aktualizacja wartości inwestycji,

♦ pokrycie strat w spółkach, których dana jednostka jest właścicielem,

♦ odsetki od otrzymanych pożyczek, zobowiązań, kredytów,

♦ odsetki za zwłokę do zapłaty,

♦ dyskonto od własnych weksli i czeków,

♦ ujemne różnice kursowe.

Przy tej okazji wyjaśnijmy istotę różnic kursowych stanowiących część przychodów i kosztów finansowych. Po pierwsze, powstają one wówczas gdy istnieje czasowa różnica między momentem kiedy przedsiębiorstwo księguje przychód lub koszt (w momencie wystawienia

36

faktury) związany z rozliczeniami zagranicznymi w walutach obcych (import i eksport) a momentem rzeczywistej zapłaty należności lub zobowiązania. Są to wówczas różnice kursowe związane z dodatnim lub ujemnym przepływem środków i nazywamy je zrealizowanymi.

PRZYKŁAD

Przedsiębiorstwo dokonało w dniu 1. marca sprzedaży wyrobów w eksporcie za kwotę netto 100.000 euro. W momencie sprzedaży (i wystawienia faktury) kurs waluty wynosił 4,00 zł. Ponieważ zapłata była odroczona w czasie - powstała należność w wysokości 400.000 zł.

1. w rachunku zysków i strat (na 1.03)

przychody ze sprzedaży 400.000 zł

wynik finansowy 400.000 zł

2. w bilansie - stan na 1.03:

aktywa pasywa

należności 400.000 zł wynik netto 400.000 zł

suma 400.000 zł suma 400.000 zł

W momencie zapłaty należności (20. maja) przez kontrahenta zagranicznego kurs wynosił już tylko 3,90 zł. W efekcie przedsiębiorstwo otrzymało w przeliczeniu na złotówki 390.000 zł. Powstała zatem ujemna różnica kursowa w wysokości 10.000 zł (400.000-390.000). Zobaczmy jak wpłynęło to na przebieg operacji księgowych w przedsiębiorstwie.

Musi nastąpić odpowiednia korekta wyniku, w sposób adekwatny do nieuzyskanej części gotówki.

3. w rachunku zysków i strat (na 20.05)

przychody ze sprzedaży 400.000 zł

koszty finansowe (ujemne różnice kursowe) -10.000 zł

wynik finansowy 390.000 zł

4. w bilansie - stan na 20.05:

aktywa pasywa

środki pieniężne 390.000 zł wynik netto 390.000 zł

suma 390.000 zł suma 390.000 zł

Różnice kursowe powstają również w momencie wyceny aktywów czy pasywów, i przeliczeniu ich z waluty obcej na złotówki (służą one wówczas tylko właściwej wycenie wartości aktywa lub pasywa, a więc nie wiążą się z żadnym przepływem pieniędzy i wówczas nazywamy jest różnicami kursowymi niezrealizowanymi).

Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrzeżone

Kopiowanie czy rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej książki jest zabronione. Możliwe jest cytowanie fragmentów publikacji z podaniem ich źródła.

Copyright by

ISBN 83-920280-0-7

Wydanie 1 poprawione grudzień 2003

---