NARZĘDZIA POMIAROWE W OCENIE SAMODZIELNOŚCI PACJENTA

STARZENIE SIĘ- Nieodwracalny proces związany z powstawaniem zmian w organizmie wraz z upływem czasu. Konsekwencją jego jest starość i śmierć.

Proces starzenia na poziomie narządów rozpoczyna się między 30 a 40 rokiem życia i postępuje w tempie 0,75- 0,80% rocznie.

Na procesy starzenia wpływ ma:

• Styl życia

• Brak ruchu (zmniejszenie masy mięśniowej, ograniczenie ruchomości w stawach)

• Niewłaściwe nawyki dietetyczne (mało wapnia w diecie i/lub wit. D3)

W procesie starzenia dochodzi do

• Zmniejszenia masy mięśniowej i zawartości wody w organizmie

• Wzrost zawartości tkanki tłuszczowej

• Ograniczenia ruchomości w stawach

• zmniejszenia gęstości tkanki kostnej sprzyjającego osteoporozie

• Skłonność do złamań kości szyjki udowej, wdowi garb

• Starzenia się w obrębie ośrodkowego układu nerwowego (zmniejszenie masy mózgu, zaburzeń syntezy neuroprzekażników, zwolnienie metabolizmu komórek)

• W obwodowym układzie nerwowym: zwolnienie przewodzenia impulsów

• Starzenia narządów zmysłów: pogorszenie widzenia z bliska, pogarsza się percepcja słuchowa szczególnie tonów wyższych co utrudnia rozumienie mowy

• Pogorszenie funkcjonowania układu sercowo- naczyniowego (niewydolność serca, usztywnienie naczyń)

• Pogorszenie funkcjonowania układu oddechowego

• Pogorszenie funkcjonowania układu moczowego

• Pogorszenie funkcjonowania układu pokarmowego (zmniejszenie wytwarzania kwasu solnego, zwolnienie perystaltyki jelit, zmniejsza się masa i ukrwienie wątroby co sprzyja pogorszeniu jej funkcji

• Zmian w układzie hormonalnym (pogorszenie metabolizmu glukozy i tendencja do gorszej odpowiedzi tkanek na insulinę)

• Zmian w obrębie układu immunologicznego sprzyjających występowaniu infekcji czy występowaniu chorób autoimmunologicznych oraz nowotworów

Udział opiekuna w farmakoterapii

W przypadku obserwacji nowych problemów należy upewnić się czy:

• W ostatnim czasie lekarz leczący zmienił choremu leki- o problemie należy poinformować lekarza lub pielęgniarkę

• chory zaczął stosować nowe leki kupione przez siebie w aptece bez recepty-(przerwać stosowanie tych leków i skontaktować się z lekarzem w celu potwierdzenia możliwego związku problemu z przyjmowaniem leków)

• chory popełnił błąd i nie wziął leków lub wziął leki podwójnie albo niewłaściwie-przeprowadzić rozmowę z chorym, aby dowiedzieć się, czy i kiedy brał leki. O problemie należy poinformować pielęgniarkę:

• Chorym niedowidzącym należy przygotować leki w odpowiednich pojemnikach

• Chorym z zaburzeniami funkcji poznawczych (pamięć, koncentracja) należy podawać leki.

OCENA SAMODZIELNOŚCI PACJENTA

Obok oceny funkcjonowania biopsychospołecznego podopiecznego opiekun powinien ustalić przyczynę ograniczeń oraz możliwości uzyskania wsparcia od najbliższych.

ANALIZA STANU PSYCHICZNEGO OBEJMUJE

• Ocenę świadomości pacjenta

• Nastroju

• Zachowania

• Podstawowych procesów poznawczych (pamięć, orientację, myślenie i mowę)

OCENA FUNKCJONOWANIA FIZYCZNEGO

• Ocena podstawowych parametrów życiowych

• Ocena sprawności ruchowej

• Ocena równowagi

• Ocena tolerancji wysiłku oraz objawów towarzyszących chorobom

WYBRANE NARZĘDZIA POMIAROWE

Skale funkcjonalne zajmują się oceną samodzielności chorego w czynnościach życia codziennego (ang. Activities of Daily Living - ADL). Najczęściej są to skale uniwersalne.

Skale funkcjonalne stosowane są dla celów

• oceny leczenia,

• kwalifikacji do rehabilitacji,

• oceny wyników rehabilitacji,

• prognozowania długoterminowego,

• oceny samodzielności (w tym zdolności do samoobsługi),

• oszacowania potrzeby zapewnienia ewentualnej opieki

• dla celów orzecznictwa.

OKREŚLANIE STOPNIA NIEZALEŻNOŚCI PACJENTA

Najczęściej stosowanymi skalami oceny ADL są skale Barthel i Katza. Skale te opisują zdolność wykonywania prostych czynności samoobsługowych, np. mycia się, ubierania, korzystania z toalety i kontrolowania zwieraczy.

Najbardziej znanym narzędziem do oceny czynności życia codziennego jest opublikowana w 1965 roku skala Dorothei Barthel (znana też jako: Indeks Barthel, Barthel Score, lub Maryland Disability Index). Kwestionariusz Barthel został po raz pierwszy zastosowany w Klinice w Rochester, w odniesieniu do chorych z niedowładem połowiczym. Przez lata doczekał się wielu modyfikacji i w różnych wersjach jest używany do chwili obecnej.

Indeks Barthel w skali 0, 5, 10 i 15 punktów, dokonuje oceny zdolności do samoobsługi w dziesięciu podstawowych czynnościach:

• spożywanie posiłków,

• przechodzenie z łóżka na wózek i z powrotem,

• higiena osobista (mycie, czesanie się, golenie),

• korzystanie z toalety,

• kąpiel,

• poruszanie się po płaskim terenie,

• wchodzenie i schodzenie po schodach,

• ubieranie się łącznie ze sznurowaniem obuwia,

• kontrola stolca,

• kontrola pęcherza.

Skala Barthel

Wyniki kwalifikacji:

• I 86- 100 punktów: stan pacjenta „lekki”

• II 21- 85 punktów: stan pacjenta „średnio ciężki”

• III 0-20 punktów: stan pacjenta „bardzo ciężki”

SKALA KATZA

• zaliczana również do skal ADL (Activities of Daily Living). Ocenia podstawowe czynności dnia codziennego, jest prosta, krótka, możliwa do zastosowania przez lekarzy, pielęgniarki, rehabilitantów i opiekunów.

• Skala początkowo wykorzystywana była do określania postępów rehabilitacyjnych osób po złamaniu biodra, udarze mózgowym, w stwardnieniu rozsianym i innych schorzeniach neurologicznych

• Określa zdolność do wykonywania podstawowych czynności dnia codziennego, takich jak korzystanie z toalety, zdolność do przemieszczania się (w domu i poza domem), spożywania posiłków, kąpania się, pielęgnacji stóp i paznokci, ubierania i rozbierania się, kontroli wydalania moczu i stolca, które ludzie muszą wykonać samodzielnie, aby móc przeżyć bez pomocy z zewnątrz.

• Ocenia podstawowe czynności na trzech poziomach:

• zdolny do samodzielnego wykonania określonej czynności - 3 punkty,

• możliwość wykonania określonej czynności pod nadzorem lub z niewielką pomocą - 2 punkty

• brak samodzielnego wykonania czynności - 1 punkt

Skala Katza- punktacja

• 5-6 punktów- osoby sprawne

• 3-4 punkty- osoby umiarkowanie niesprawne

• < i równe 2 punkty- osoby bardzo niesprawne

czas przeprowadzenia około 2-4 minuty

The Functional Independence Measure - FIM

W roku 1986 uchwalono najdokładniejszą skalę oceny czynności życia codziennego. Skala ta dokonuje oceny osiemnastu czynności z zakresu:

• samoobsługi (spożywanie posiłków, dbałość o wygląd zewnętrzny i higienę osobistą, kąpiel, ubieranie górnej i dolnej części ciała, toaleta),

• kontroli zwieraczy (oddawanie moczu, oddawanie stolca),

• mobilności (przechodzenie z łóżka na krzesło lub wózek inwalidzki, siadanie na muszli klozetowej, wchodzenie pod prysznic lub do wanny),

• lokomocji (chodzenie lub jazda na wózku inwalidzkim, schody),

• komunikacji (zrozumienie, wypowiadanie się)

• świadomości społecznej (kontakty międzyludzkie, rozwiązywanie problemów, pamięć).

Punktacji dokonuje się w skali siedmiostopniowej, gdzie 7 oznacza pełną niezależność a 1 - całkowitą zależność

Wskaźnik Czynności Życia Codziennego Nottingham

ocenia 21 czynności w czterech subskalach:

• mobilność (spacery, chodzenie po schodach, wejście i wyjście z samochodu, chodzenie po różnych nawierzchniach, przechodzenie przez jezdnię, korzystanie z publicznych środków komunikacji),

• czynności w kuchni (czucie, przygotowanie gorącego napoju, przenoszenie napoju z jednego pokoju do drugiego, zmywanie naczyń, przygotowanie gorącej przekąski),

• zajęcia związane z prowadzeniem gospodarstwa domowego (posługiwanie się pieniędzmi, małe pranie, duże pranie, zakupy),

• spędzanie czasu wolnego (czytanie gazet lub książek, używanie telefonu, pisanie listów, wychodzenie z domu w celach towarzyskich, prace w ogródku, prowadzenie samochodu)

Skale IADL- instrumental activities of daily living

Skale ADL uzupełnia się skalami IADL- instrumental activities of daily living, które oceniają zdolność podopiecznego do wykonywania czynności złożonych, niezbędnych do funkcjonowania w społeczeństwie np. samodzielnego podróżowania, używania sprzętu gospodarstwa domowego, telefonu. Przykładem takiej skali jest skala Lawtona.

Skala Lawtona

czas przeprowadzenia 3-5 minut, liczba punktów od 27 do 9. Na każde z 9 pytań możliwe są trzy warianty odpowiedzi:

• pierwszy mówi o niezależności, samodzielności pacjenta w zakresie wykonywania danych czynności w życiu codziennym;

• drugi - o niezdolności do wykonywania tych czynności bez pomocy innych osób;

• trzeci - świadczy o zależności pacjenta od otoczenia

SKALA OCENY ZŁOŻONYCH CZYNNOŚCI ŻYCIA CODZIENNEGO
( SKALA LAWTONA ) - IADL

1. Czy potrafisz korzystać z telefonu ?

• 3 = bez pomocy

• 2 = z niewielką pomocą

• 1 = zupełnie nie jesteś w stania korzystać

2. Czy jesteś w stanie dotrzeć do miejsc poza odległością spaceru ?

• 3 = bez pomocy

• 2 = z niewielką pomocą

• 1 = zupełnie nie jesteś w stanie podróżować, dopóki nie poczyni się specjalnych przygotowań

3. Czy wychodzisz na zakupy po artykuły spożywcze ?

• 3 = bez pomocy

• 2 = z niewielką pomocą

• 1 = zupełnie nie jesteś w stanie robić jakichkolwiek zakupów

4. Czy możesz samodzielnie przygotować sobie posiłki ?

• 3 = bez pomocy

• 2 = z niewielką pomocą

• 1 = nie jesteś w stanie

5. Czy możesz samodzielnie wykonywać prace domowe (np. sprzątanie) ?

a. 3 = bez pomocy

b. 2 = z niewielką pomocą

c. 1 = zupełnie nie jesteś w stanie

6. Czy możesz samodzielnie majsterkować / wyprać swoje rzeczy ?

a. 3 = bez pomocy

b. 2 = z niewielką pomocą

c. 1 = nie jesteś w stanie

7. Czy samodzielnie przygotowujesz i przyjmujesz leki ?

• 3 = bez pomocy

• 2 = z niewielką pomocą

• 1 = nie jesteś w stanie

8. Czy samodzielnie gospodarujesz pieniędzmi ?

• 3 = bez pomocy

• 2 = z niewielką pomocą

• 1 = nie jesteś w stanie

Max. 24 punkty. Ogólna liczba punktów ma znaczenie tylko w odniesieniu do konkretnego pacjenta, spadek tej liczby w czasie świadczy o pogarszaniu się stanu ogólnego.

Ocenę samodzielności pacjenta może ułatwić wykaz czynności życia codziennego zaproponowany przez Roper, Logan i Tierney. Według autorek jednostka angażuje się w wykonywanie 12 podstawowych czynności życiowych, chociaż na niektórych etapach życia jeszcze albo już nie może wykonywać jednej lub kilku z nich. Określone okoliczności mogą też wpływać na zdolność do ich wykonywania.

Czynności życiowe wg Roper, Logan i Tierney

• Utrzymanie bezpieczeństwa- dotyczy podejmowania czynności poszukiwawczych i zapobiegawczych oraz bezpośredniego wykonywania czynności życiowych. Analiza obejmuje również czynniki środowiskowe, czynniki zmysłowe, osobiste nawyki pacjenta związane ze zdrowiem oraz czynniki psychospołeczne.

• Komunikowanie się- sposób w jaki podopieczny zwykle porozumiewa się i wchodzi w interakcje z otoczeniem.

• Oddychanie- dotyczy funkcjonowania układu oddechowego. W ramach tej czynności kontrolowane są podstawowe wskaźniki życiowe np. liczba oddechów, charakter i tor oddechu oraz ewentualne objawy zaburzeń oddychania (kaszel, zaleganie wydzieliny, duszność). Ustala się wszystkie potencjalnie szkodliwe dla oddychania czynniki, takie jak np. palenie

• Jedzenie i picie- ta czynność obejmuje także kulturowe zwyczaje dotyczące jedzenia i picia, osobiste upodobania pacjenta i ocenę stanu odżywienia. Określa się też zdolność do podejmowania takich czynności jak samodzielne gotowanie czy przeżuwanie pokarmu

• Wydalanie- dotyczy sprawności zwieraczy oraz funkcji wydalania moczu i stolca

• Higiena osobista i ubieranie się- rozpoznaje się nawyki higieniczne i problemy dotyczące samodzielności podczas ich wykonywania. Kategoria ta obejmuje ocenę stanu włosów, skóry i paznokci.

• Kontrolowanie temperatury ciała- obok kontroli temperatury zapisuje się zwykle co podopieczny robi aby utrzymać ciepłotę ciała lub ochłodzić się

• Ruch- ustala się stopień aktywności i mobilności pacjenta oraz zapisuje codziennie wykonywane czynności

• Praca i zabawa- w ramach tej czynności zapisuje się rodzaj obecnej lub byłej pracy pacjenta oraz sposób w jaki wypoczywa

• Wyrażanie swej seksualności- uwzględnia się tu jedynie te aspekty seksualności, których znajomość jest konieczna dla osiągnięcia celów opieki

• Sen- w ramach tej czynności odnotowuje się nawyki podopiecznego związane ze snem oraz sposoby jakie stosuje by zasnąć

• Umieranie- w razie potrzeby bierze się pod uwagę również odczucia i poglądy pacjenta związane ze śmiercią

W odniesieniu do każdej z wymienionych czynności możemy wyróżnić trzy aspekty: fizyczny (fizjologiczny), społeczny i psychologiczny.

Podczas sprawowania opieki opiekun medyczny stara się wspierać podopiecznego w czynnościach, które sprawiają mu trudności, oraz przygotowuje go do samodzielnego funkcjonowania.

Podejmowane działania opiekun powinien zawsze konsultować z innymi członkami zespołu terapeutycznego

---