Podział ludności według prawa rzymskiego prawo osobowe

Prawo osobowe było częścią wprowadzonego przez Gaiusa podziału prawa na: prawo dotyczące osób, prawo dotyczące rzeczy i prawo dotyczące skarg. Jest to przykład typowej dla jurysprudencji rzymskiej definicji przez podział. We współczesnych systemach prawnych prawo osobowe jest uważane za część części ogólnej prawa cywilnego.

Osoby fizyczne:
W prawie rzymskim osobą fizyczną był człowiek od momentu urodzenia (tylko wówczas, gdy przyjdzie na świat żywy i nie jest potworkiem). Dziecko będące w łonie matki uważano za część matki, jednakże przyjmowano fikcję prawną, że już się urodziło, gdy chodziło o jego korzyści (w szczególności w sprawach spadkowych) - co wyrażała zasada: nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodis eius agitur. Dzieci poronione, zniekształcone, potworkowate, nie były uważane za ludzi w sensie prawnym.

Zdolność prawna:
Zdolność prawna to możność występowania w charakterze podmiotu stosunków prawnych. Nie każdy człowiek posiadał zdolność prawną. Pełna zdolność prawna była uzależniona od posiadania trzech status:
-status libertatis - wyrażający się w byciu człowiekiem wolnym,
-status civitas - uzależniony od bycia obywatelem Rzymu,
-status familiae - uzależniony od stanowiska w rzymskiej rodzinie.

Możliwie było utracenie status przez osobę cieszącą się pełną zdolnością prawną. Taki stan nazywany był capitis deminutio.
-capitis deminutio maxima oznaczała utratę wolności,
-capitis deminutio media oznaczała utratę obywatelstwa,
-capitis deminutio minima oznaczała zmianę pozycji w rodzinie.

Najważniejszy element zdolności prawnej stanowiła możność posiadania majątku. Posiadał ją tylko pater familias (ojciec rodziny).

Status libertatis to podział na wolnych, niewolnych i wyzwoleńców

Rzymianie dzielili ludzi na wolnych (liberi), niewolnych (servii) i wyzwoleńców (libertini).

Niewolnicy (servii)
Niewolnicy uważani byli za rzeczy i nie posiadali żadnych praw (res vocale lub instrumentum vocale - rzecz mówiąca). Nie mogli posiadać majątku, zawierać małżeństw, być stroną procesową. Wchodzili oni pod władzę właściciela nad rzeczą. Wszelkie czynności niewolnika były uznawane za czysto faktyczne, nieposiadające ochrony prawnej.

Peculium
Peculium (od pecus - bydło) stanowiło wydzieloną niewolnikowi przez właściciela część majątku, którą niewolnik miał samodzielnie zarządzać. W obrocie prawnym występował w imieniu właściciela, faktycznie jednak zyskiwał namiastkę zdolności prawnej. Praktykowane były umowy, w których właściciel zobowiązywał się do wyzwolenia niewolnika, jeśli ten powiększy pecilium o określoną wartość.

Wyzwolenie (manumissio)
Wyzwolenie było jednostronną czynnością prawną właściciela niewolnika, skutkiem której było obdarzenie niewolnika wolnością. Niewolnik taki stawał się wyzwoleńcem.

Wyzwoleńcy
Wyzwoleńcami były osoby, które przestały być niewolnikami. Nie cieszyły się one pełnią praw, a ponadto ciążyły na nich obowiązki wobec patrona (byłego właściciela). Wyzwoleniec był zobowiązany pomagać patronowi, a w sytuacji popadnięcia patrona w niedostatek nawet łożyć na jego utrzymanie. Patron był również jedynym dziedzicem wyzwoleńca. W wyjątkowych sytuacjach wyzwoleńcy mogli być uznani za wolnourodzonych, a nawet zostać obywatelami Rzymu (cives, status civitas).

Wolnourodzeni
Wolnourodzeni cieszyli się brakiem jakichkolwiek ograniczeń prawnych wynikających ze status libertatis, mogli oni jednak być organiczeni w ramach pozostałych status.

Status civitas
Obywatele i nieobywatele byłi dwoma odrębnymi kategoriami osób. Ze względu na panującą powszechnie w starożytnym świecie zasadę osobowości prawa (w przeciwieństwie do dominującej współcześnie zasady terytorialności prawa), przebywający na terenie państwa rzymskiego obywatele i nieobywatele podlegali innemu prawu.

Obywatele (cives)
Obywatele posługiwali się prawem kwirytów (ius quiritum, ius civile), czyli tradycyjnym prawem Rzymu. Posiadali oni szereg uprawnień takich jak
ius conubii - prawo zawierania małżeństw
ius commercii - prawo dokonywania czynności uznawanych przez ius civile
prawo występowania w procesie na podstawie roszczeń z ius civile
prawo do piastowania urzędów
prawo do służby w legionach
prawo do nazwiska rzymskiego
prawo do głosowania na zgromadzeniach

Obywatelem stawało się z reguły poprzez urodzneie z prawego małżeństwa (iustum matrimonium).

Latyni
Latynie to ludność terenów sąsiadujących z Rzymem, otrzymywali oni obywatelstwo poprzez zamieszkanie w Rzymie. Nawet bez stawania się obywatelami rzymskimi posiadali oni zdolność prawną do uczestniczenia w obrocie handlowym z rzymianami oraz do zawierania małżeństw.

Peregryni
Peregryni to cudzoziemcy przebywający na terytorium Rzymu. Posługiwali się oni prawem własnego państwa lub ius gentium.

Constitutio Antoniana
W 212 r. cesarz Karakala wydał konstytucję, w której nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim mieszkańcom państwa.

Bibliografia:

Źródła pisane:
Witold Wołodkiewicz, „Czy prawo rzymskie przestało istnieć?”, wyd: Zakamycza
Paulina Święcicka-Wystrychowska, „Prawo rzymskie. Repetytorium”, wyd: Zakamycza
Jolanta Trzciniak „Podręcznik dla klasy pierwszej gimnazjum”, wyd: Wiking

Źródła multimedialne:
www.wiem.onet.pl
"Historia Polski i świata" wydawnictwa Cartall