I) Źródła Prawa
1) Prawa Zwyczajowe
Prawo zwyczajowe - mos maiorum lub cosuetudo. Zwyczaj kształtował się w wyniku ciągłości i niezmienności jakiegoś postępowania. Stosowany w społeczności zorganizowanej, podniesiony zostaje do rangi normy prawnej wówczas, gdy uznany jest dobrowolnie przez większość jako konieczny i stosowany bywa przez dłuższy czas w sposób niezmienny. Według koncepcji rzymskiej prawo zwyczajowe jest milczącym wyrazem woli ludu.
2) Ustawa
Ustawą (lex), jak powiada Gaius, jest to co lud nakazuje i ustanawia.
Ciałem ustawodawczym były zgromadzenia ludowe, comitia. Z inicjatywą ustawodawczą występował magistratus (konsu, pretor) zapytując zgromadzonych (rogatio), czy przyjmują projekt ustawy. Głosowanie odbywało się jawnie, a w okresie późniejszym tajnie, według centurii (comitia centuriata) lub tribus (comitia tributa). Przyjęta ustawa wymagała zatwierdzenia przez senat (auctoritas patrum).
Plebejusze mieli swe własne zgromadzenia (concilia plebis), obradujące pod przewodnictwem trybuna plebejskiego. Podejmowane tam uchwały miały na początku moc wiążącą tylko dla plebejuszy, jednakże od lex Hortensia z 286 r. p.n.e. stały się one obowiązujące dla wszystkich obywateli.
Ustawa składała się z trzech części:
praescriptio - zawierała nazwisko wnioskodawcy, określenie czasu i miejsca głosowania
rogatio - sam tekst
sanctio - dyspozycje gwarantujące jej przestrzeganie
Wyróżniamy trzy rodzaje ustaw, ze względu na sankcje:
lex perfecta - to taka, która sankcją nieważności dotyka czynność zdziałaną wbrew jej postanowieniom
lex minus quam perfecta - uznaje wprawdzie taką czynność za ważną, ale za jej sporządzenie przewiduje sankcje karne
lex imperfecta - pozbawiona jest jakichkolwiek sankcji (nikt nie podlegał żadnej każe)
Ustawa XII tablic (lex duodecim tabularum), 451 - 453 p.n.e.
- trzon stanowi prawo świeckie
- wielka liczba przepisów sakralnych
- regulowała postępowanie sądowe i egzekucyjne, spadkobranie, ochronę własności, zobowiązania, zwłaszcza z przestępstw
- traktowała o czynnościach prawnych a nadto o prawie karnym
3) Edykty Pretorskie
Wymiar sprawiedliwości (iurysdictio) w okresie republiki znajdował się w rękach konsula, od 367r.p.n.e było to w gestii pretora. W roku 242 p.n.e. powołano urząd drugiego pretora dla peregrynów (praetor peregrinus), ten pierwszy otrzymał miano pretor miejskiego (praetor urbanus). Pretor nie miał mocy ustawodawczej jednak mógł wydawać edykty.
edykt (edictum) zawarte były zasady, jakich zamierzał się trzymać pretor w czasie swego jednorocznego urzędowania.
Treść edyktu podana do publicznej wiadomości przez ogłoszenie na tablicy początkowo nie wiązała pretora, jednak od 67 r. p.n.e. już tak (lex Cornelia).
Pretor obejmując urząd najczęściej przejmował główne zręby edyktu poprzednika, w ten sposób wykształciła się stała część edyktu - edictum tralaticium - do tego każdy pretor mógł dodać własne postanowienia. Edykt pretorski składał się z części normatywnej (zawierała zapowiedzi udzielania ochrony procesowej w określonych sytuacjach) i części formalnej (były zredagowane konkretne reguły, jakimi miały się posługiwać strony w toku procesu).
Wytworzone w drodze działalności pretorów prawo zwało się ius preatorium.
Jurysdykcję na targowiskach rzymskich wykonywał edyl kuralny - też wydawał swój edykt. Na prowincji podobne edykty wydawali namiestnicy prowincjonalni. Stworzone przez wszystkie te edykty prawo zwało się ius honorarium.
W okresie pryncypatu, w roku 130 n.e. powstał edykt wieczysty (edictum perpetuum), opracowany przez Juliana (prawnik) - kończy się prawotwórcza rola pretora.
4) Uchwały senatu
Senat by znany w okresie królewskim, pełnił rolę doradcy króla. W okresie republiki wpływał na władze ustawodawczą poprzez zatwierdzanie ustaw (auctoritas pactum) zgromadzenia ludowego. Uchwały senatu (senatus consulta) uzyskały moc prawa obowiązującego za czasów Augusta (S.C. Silanianum z 10 r. n.e.). O składzie senatu decydował prynceps. Senat wypierał zgromadzenia ludowe. Senat tracił na znaczeniu gdyż stale rósł wpływ pryncepsa. Wprawdzie inicjatywa uchwałodawcza w senacie przysługiwała każdemu z senatorów, jednakże z wnioskiem zawierającym projekt uchwały (od II w. n.e.) występował najczęściej cesarz. Od czasów Sewerów senat ograniczał się do ich wysłuchania. Prawnicy rzymscy jako źródło prawa podawali sam wniosek (oratio principsi), a nie uchwałę zapadłą w wyniku głosowania. W ten sposób senat stał się dla cesarzy organem, pod którego autorytetem realizowali oni jeden z odcinków swojej działalności prawodawczej.
5) Nauka prawa - niestety trzeba poczytać w książce, strona 38 bo nie da się streścić w kilku zdaniach
6) Konstytucje cesarskie
a) Okres Pryncypatu (ius vetus)
Constitutiones to akta normatywne wychodzące z kancelarii cesarskiej, które ze względu na formę przybierały postać:
Edykt (edicta) - wydawał cesarz na podstawie przysługującego mu ius edicendi, miały moc normy obowiązującej na ograniczonym terenie, albo w całym państwie. {[( expone )]}
Mandat (mandata) - instrukcje dla namiestników w prowincjach cesarskich, senackich bądź też dla innych urzędników cesarskich. Adresatem był urzędnik ale wiązały one mieszkańców którzy temu urzędnikowi podlegali.
Dekret (decretum) - wyrok wydany przez cesarza jako najwyższego sędziego. Za jego pośrednictwem cesarz dokonywał wykładni prawa, na której wzorowali się później sędziowie. {[( wyższa instancja )]}
Reskrypt (rescriptum) - odpowiedz cesarza na zapytania urzędników, sędziów lub osób prywatnych w kwestiach prawnych. Poprzez reskrypt dokonywał autentycznej interpretacji obowiązującego prawa. Odpowiedzi te, stosowane następnie w praktyce sądowej, były często elementem kształtującym nową praktykę sądową. {[( rozważania hipotetyczne )]}
b) Okres dominatu (ius novum)
Leges akta wydawane przez cesarza
Edykt - leges edictales lub generales, zyskują największe znaczenie.
Mandat - zanikają zupełnie.
Dekret - odgrywają drugorzędną rolę.
Reskrypt - z uwagi na zanik działalności jurystów stały się nawet podstawą ukształtowania odmiany procesu, zwanego reskryptowym.
Kodeks (codex) - zbiór konstytucji, ostatnim z nich był Kodeks justyniański.
II) Zbiory Prawa
1) Nauczanie Prawa
Okres dominatu zapoczątkował ogólny upadek kultury prawniczej:
w praktyce najniższych sądów posługiwano się prymitywnymi i uproszczonymi pojęciami, poczynając od czasów Konstanyna (szczególnie silnie w zachodniej części). W romanistyce współczesnej określa się mianem wulgaryzacji prawa, a stworzone w ten sposób praw zwie się prawem wulgarnym. W Polsce termin „prawo wulgarne” zastąpiono nazwą „prawo pospolite”, które lepiej oddaje zjawisko polegające na zwykłym „spospolitowaniu prawa”, czyli wtargnięcia doń pierwiastka ludowego, oderwanego od finezyjnych rozwiązań epoki klasycznej.
wierne zasado prawa klasycznego są jednak funkcjonujące w tym okresie szkoły prawa, które jako państwowe zakłady nauczania powstały tak na wschodzie jak na zachodzie imperium. Najsławniejsze szkoły w Rzymie, Bejrucie i Konstantynopolu. Do czasów Justyniana istniały także szkoły prawa w Atenach, Cezarei, Aleksandrii i Kartaginie. Nauka trwała pięć lat według jednolitego programu. Profesorowie (antecessores) szkół z Bejrutu (Dorotheus i Anatolius) i Konstantynopola (Teophilus i Cratinus) wnieśli duży wkład w dzieło kodyfikacji justyniańskiej.
2) Przedjustyniańskie Zbiory Prawa
Mimo ogromnej liczby konstytucji wydanych w okresie pryncypatu brak było jakiegokolwiek ich zbioru, zorientowanie się w takim materiale było bardzo utrudnione.
prywatni autorzy:
Gregoriusz (Codex Gregorianus) - zebrał konstytucje cesarskie od czasów Hardiana (117-138 n.e.) do roku 292. (nie zachowało się)
Hermogenian (Codex Hermogenianus) - zebrał liczne konstytucje Dioklecjana, wydane w dwóch latach następnych (293-294) (nie zachowało się)
tzw. Sentencje Paulusa - stanowi kompendium węzłowych zasad prawnych, wybranych prawdopodobnie jeszcze w III w. n.e. przez nieznanego autora z dzieł Paulusa. Cieszyły się one dużym powodzeniem wśród prawników praktyków i dlatego Konstantyn Wielki nadał im moc prawa obowiązującego. (zachowało się prawie w całości)
urzędowy zbiór
tzw. Kodeks teodozjański powstał z inicjatywy Teodozjusza II w 438 r. n.e. - obejmował konstytucje wydane przez Konstantyna Wielkiego i jego następców aż do Teodozujsza II i Walentyniana III.
wśród zbiorów obejmujących zarówno literaturę prawniczą (ius) jak i konstytucje cesarskie (leges) na uwagę zasługują zachowane do naszych czasów Fragmenta Vaticana, Mosaicarum et Romanarum legum collatio oraz Consultatio veteris cuiusdan iurisconsulti.
3) Ustawodawstwo Justyniańskie
Justynian obejmując władzę (527r.) dostrzegł niedomagania stanu prawnego, co skłoniło go do natychmiastowego uporządkowania zarówno leges jak i ius. Justynian powoływał kolejno odpowiedni komisje. W ich składzie uczestniczył zawsze wybitny prawnik, szef urzędów centralnych (magister officiorum) i minister sprawiedliwości (quaestor sacrii palatii) Trybonian, w pierwszej komisji jako członek, we wszystkich następnych - jako ich przewodniczący. Komisje miały za zadanie zebrać i uporządkować (czyli skompilować) dotychczasowe prawo zawarte w konstytucjach cesarskich i w literaturze prawniczej. Dzieło to miało mieć charakter jednolity, a stare teksty prawnicze dostosować do ówcześnie obowiązującego prawa - dlateko kompiatorzy otrzymali prawo dokonywania odpowiednich zmian w przejmowanych tekstach.
Zbiór, dla którego od roku 1583 przyjmuje się ostatecznie nazwę Corpus Iuris Civilis, obejmuje cztery części (trzy pierwsze to właściwe dzieło kodyfikacyjne Justyniana, czwarta zaś obejmuje późniejsze akty normatywne Justyniana i jego następców):
Codex - komisja złożona z 7 osób. Dysponowała trzema znanymi nam kodeksami (Codex Gregorianus, Codex Hermogenianus, Kodeks teodozjański) i mogła ograniczyć się tylko do skompletowania konstytucji wydanych po Kodeksie teodozjańskim (tzw. Novellae posttheodosianae) by ustalić stan prawa na tym odcinku. Ukończono w 529 roku. Potem trzeba tyło jeszcze raz redagować ze względu na konstytucje które wydał Justynian. Nowo zredagowany kodeks z roku 534 (tzw. Codex repetitae praelectionis) obejmował konstytucje od Hardiana do Justyniana i dzielił się na 12 ksiąg, te zaś na tytuły, w których umieszczone były chronologicznie konstytucje tematycznie związane z tytułem. Obszerniejsze konstytucje podzielono na paragrafy, przy czym tekst poprzedzający paragraf pierwszy to principium.
C. 12, 36, 1 pr.
C - Codex,
12 - księga dwunasta,
36 - tytuł w księdze dwunastej,
1 - pierwsza konstytucja w tytule,
pr - principium.
Digesta (zwana również Pandektami - Pandectae, Florentina) - komisja złożona z 17 osób. Podzielona była na podkomisje, opracowujące tzw. masy: sabiniańską (literatura wokół libri ad Sabinum), edyktalną (libri ad edictum), papiniańską (głównie questiones i responsa Scaevoli, Papiniana i Paulusa). Mniej ważne dzieła opracowano jako osobą część zwaną appendix. Digesta składa się z fragmentów dzieł 38 prawników rzymskich, z których tylko 3 tworzyło w okresie przedklasycznym, a 2 w poklasycznym, autorami większości tekstów są prawnicy z okresu pryncypatu. Zebrany materiał uporządkowano w 50 księgach. Księgi podzielono na tytuły, w których zgromadzono fragmenty z dzieł prawników tematycznie związane z tytułem. Większe fragmenty dzieli się na paragrafy, przy czym paragraf pierwszy poprzedzony jest zawsze principium.
D. 50, 17, 173, 3.
D - Digesta,
50 - księga pięćdziesiąta,
17 - tytuł w księdze pięćdziesiątej,
173 - kolejny fragment (lex) w tym tytule,
3 - paragraf trzeci fragmentu 173.
Institutiones - zawierają całokształt podstawowej informacji o prawie i służyć miały do zdobycia o nim wiedzy elementarnej. Jako podręcznik do nauki prawa miały moc prawa na równi z Kodeksem i Digestami. Autorzy Instytucji opierali się przede wszystkim na Instytucjach Gaiusa, Ulpiana, Marcjana i in., nie przytaczając jednak źródeł z których zaczerpnęli określony tekst. Podzielono je na 4 księgi, te zaś na tytuły. Tytuły dzielą się bezpośrednio na paragrafy, przy czym paragraf pierwszy poprzedzony jest principium.
I. 4, 13, 1.
I - Institutiones,
4 - księga czwarta,
13 - tytuł trzynasty w księdze czwartej,
1 - paragraf pierwszy w tytule trzynastym.
Novelar - po zakończeniu prac kodyfikacyjnych Justynian wydawał akty normatywne, którymi wyjaśniał, uzupełniał albo i zmieniał prawo zawarte w samej kodyfikacji, a nawet wprowadzał zupełnie nowe uregulowania. Justynian zapowiadał sporządzenie urzędowego zbioru nowel lecz obietnicy nie dotrzymał. Dokonali tego kompilatorzy prywatni, a do nast. Dotrwały trzy takie zbiory, z których najbardziej kompletny zawiera 168 nowel (10 z nich od następców Justyniana).
III) Losy Prawa Rzymskiego Po Kodyfikacji Justyniańskiej
Po śmierci Justyniana popłynęły dwoma odrębnymi nurtami: Nurt Wschodni (czyli bizantyjski - zrazu wartki, z upływem wieków słabnie, by w końcu prawie zupełnie utracić siłę witalną), Nurt Zachodni (początkowo niemal podskórny, ożywa na nowo w średniowieczu i tak zyskuje na sile, że w sposób nieprzerwany do dnia dzisiejszego twórczo użyźnia myśl prawniczą zwłaszcza w obrębie tych wszystkich systemów, które tworzą tzw. romańską rodzinę prawa).
Prawa Rzymskie We Wschodniej Europie
Ekloga - 726 rok, cesarz Leon III, w celu lepszego przystosowania zbiorów justyniańskich do potrzeb praktyki prawniczej.
Bazylika (Basilica = prawo cesarskie) - koniec IX w. rozpoczął cesarz Bazyli Macedo a ukończył jego syn i następca Leon VI Filozof. Po raz pierwszy różne działy prawa (leges i ius - Codex i Digesta) znalazły się w jednolitym zbiorze, podzielonym na 60 ksiąg, które wchłonęły także materie uregulowane Nowelami Justyniana i jego następców. Obowiązywało do kończ cesarstwa to jest do 1453 roku.
scholie - wyjaśnienia i komentarze do Bazyliki, które dotyczą albo dzieł prawników z okresu przed Justynianem, albo też prac prawników współczesnych.
Sześcioksiąg (Haxabiblos) - 1345 rok przez sędziego z Salonik (ówczesny Thesaloniki) Hermanopulosa. Jest kompilacją, ale ponieważ w formie przystępnej ujmowała podstawowe zasady prawa rzymskiego obowiązującego w Cesarstwie Bizantyjskim, odniosła ogromny sukces w historii prawa w Europie Wschodniej, przeżyła bowiem jako prawo obowiązujące przyjęta została w Grecji w roku 1835, tracąc moc dopiero w 1917.
Statuty Litewskie - Statut III z roku 1588 pozostawał pod wpływem prawa polskiego i ruskiego, to jednak zawarte w nim koncepcje rzymskie stanowią szczególny rys tego zbioru prawa, które posiłkowo stosowane było też w Koronie.
Zakon Sudnyj Liudom - (przełom IX i X w.), w znacznym stopniu bazował na prawie rzymsko - bizantyjskim sformułowanym w Eklodzie.
2) Prawo Rzymskie W Zachodniej Europie
Po upadku państwa zachodniorzymskiego powstało kilka nowych państw: Ostrogotów, Wizygotów, Burgundów, Wandali, Franków i inne. W państwach tych Germanie stosowali swoje rodzime prawo germańskie, Rzymianie żyli nadal według prawa ukształtowanego podczas istnienia ich państwa. Niektórzy władcy państw germańskich sporządzili urzędowe zbiory obowiązującego w ich państwach prawa rzymskiego:
państwo Ostrogotów - pod koniec V wieku, Teodoryk Wielki - Edictum Teodorici.
Państwo Burgundów:
początek VI wieku, król Gundobad - Lex Romana Burgundoriorum
rok 506, na polecenie króla Alaryka II - Lex Romana Visigothorum- na treść Breavarium Alarici (druga nazwa) składają sę wyciągi z trzech kodeksów (Gregorianus, Hermogenianus, Theodosianus), Instytucji Gaiusa (tzw Gaius wizygocki), Sentencji Paulusa i jeden fragment pochodzący od Papiniana
wszystkie trzy Leges Romanae Barbarorum pod względem chronologicznym wyprzedzały dzieło kodyfikacyjne Justyniana. Były jednak pracami skromniejszymi pod względem wykorzystanego materiału, lecz także dalekie od doskonałości, nie mówiąc o pewnych naleciałościach germańskich, od których Leges nie było w stanie się uchronić.
Spisy ostrogocki i burgundzki nie przeżyły upadku państwa w których obowiązywały, natomiast Breavarium Alarici odegrało w historii prawa rzymskiego na zachodzie Europy szczególną rolę. Posługiwała się nim ludność romańska zamieszkująca południową część państwa frankońskiego (mimo że przestało obowiązywać) a w całej Zachodniej Europie było głównym źródłem znajomości prawa rzymskiego aż do XI wieku.
Innym źródłem infiltracji prawa rzymskiego w Zachodniej Europie była prawodawstwo Justyniana.
Szkoła Glosatorów - Uniwersytet w Bolonii (1088), Ireneriusz, (następcy jego byli czterej uczeni quatuor doctores - Martinus, Bulgarus, Ugo i Jacobus). Glosatorzy wykładali prawo rzymskie licznym słuchaczom w oparciu o źródła justyniańskie, a nadto objaśniali je, zwłaszcza Digesta, opatrując ich niejasne fragmenty krótkimi uwagami (glosy), bądź to między liniami rękopisu (glosy interlinearne), bądź też na jego marginesie (glosy marginalne). Ostatni jego przedstawiciel Acuriusz uwieńczył wieloletni dorobek całej szkoły odrębnym wydaniem wszystkich glos w dziele zwanym Glossa ordinaria (ok. 1250 roku), dziele o doniosłym znaczeniu tak dla ówczesnych teorii prawa, jak i praktyki sądowej. To wszystko miało znaczenie teoretyczne aniżeli praktyczne.
Szkoła Postglosatorów zwanymi Komentatorami - główni przedstawiciele Bartolus de Saxoferrato oraz jego uczeń Baldus de Ubaldis. Poddają oni analizie nie tyle same źródła rzymskie, ile pozostawione przez poprzedników glosy, czyli uwagi do tychże źródeł. Starając się do nauki prawa wprowadzić pewien porządek logiczny, sprowadzają oni normy prawne do określonych pojęć ogólnych, by z kolei z tych pojęć, w drodze dedukcji, wprowadzić pojęcia szczegółowe. W tym zakresie byli też komentatorzy prekursorami szkoły prawa natury. Także oni próbowali już w drodze dedukcji wywodzić określone normy prawne z zasad powszechnego ładu społecznego i dlatego dzisiaj uznaje się ich za tych, którzy kładli fundamenty pod prawoznawstwo jako wyodrębnioną dyscyplinę wiedzy ludzkiej. W opracowaniu komentatorów prawo rzymskie było w stanie unormować najbardziej skomplikowane przejawy obrotu handlowego. Jego hasłem była wolność własności, autonomia woli podmiotu kształtującego swą sytuację prawną i zasada równości stron wchodzących w stosunki obligacyjne. Prawo rzymskie, wzbogacone przez nich elementami prawa kanonicznego i obowiązującego we Włoszech prawa miejskiego (tzw. prawa statutowego), stało się prawem uniwersalnym, lex generalis, świata nowożytnego.
Recepcja Prawa Rzymskiego w Niemczech - (XV wiek - doprowadzony do końca w wieku następnym). Przedmiotem recepcji, czyli przejęcia systemu prawa rzymskiego jako obowiązującego w Niemczech, było nie czyste prawo ujęte chociażby w kodyfikacji justyniańskiej, ale przetworzone przez glosatorów i komentatorów, innymi słowy było to prawo rzymskie jakiego nauczano na włoskich uniwersytetach. Już od XII wieku w Niemczech panowało przekonanie ze jako kontynuatorzy państwowości rzymskiej powinno odzyskać swą moc prawo które w tym państwie kiedyś obowiązywał. Rzesza niemiecka składała się wówczas z wielu państw, które miały własne zróżnicowane prawa wewnętrzne. Recepcja zaspakajała zatem także dążenia do unifikacji prawa na terenie całej Rzeszy. Na terenie Rzeszy w XIV wieku powstało wiele uniwersytetów. Znawcy prawa rzymskiego z tych uniwersytetów jak i z Włoskich zaczęli stosować w administracji państwowej lub w wymiarze sprawiedliwości prawo rzymskie. W roku 1495 powołano Sąd Kameralny Rzeszy - połowa jego członków musiała mieć wykształcenie prawnicze (rzymskie) a druga połowa powinna je znać. Spory mają być rozstrzygane zgodnie z prawem rzymskim. Miało być stosowane wtedy gdy w brakowało odpowiednich norm w prawie niemiecki. Prawo rzymskie było spisane, prawo niemieckie nie było spisane i trudne do udowodnienia, dlatego prawo rzymskie wyparło prawo niemieckie w sądach.
Drugie Wcielenie Prawa Rzymskiego - w toku praktyki sądowej w Niemczech prawo rzymskie uległo dalszym przemianom w celu dostosowania go do zmieniających się potrzeb obrotu praw. Otrzymało miano usus modernus pandectarum, albo heutiges römisches Recht (współczesne prawo rzymskie). W tej postaci przetrwało ono w Rzeszy do 31 XII 1899 roku.
Common Law - (Anglia), system opierający się nie na prawie stanowionym, lecz na precedensach, łatwo przezwyciężył partykularyzm zwyczajowego prawa angielskiego. Mimo że prawo rzymskie było wykładane na uniwersytetach angielskich, nie było jednak w stanie pokonać niechęci doń jurystów-praktyków, kształconych w korporacjach szkolnych zwanych oberżami sądowymi (Inns of Court).
Hiszpania - prawo rzymskie nie straciło swojego znaczenia. Stosowanoje jako prawo posiłkowe, wychodząc z założenia że z niego wypływają zasady aequitatis, w Hiszpanii zaś aequitas uchodziła za pomocnicze źródło prawa. Dlatego też w sądach hiszpańskich wielką wagę przywiązywano do dzieł wielkiego komentatora włoskiego Bartolusa de Saxoferrato.
Francja
Część Południowa - zwana pays de droit ėcrit (rejon prawa pisanego), wpływ prawa rzymskiego był nieprzerwany nawet po upadku państwa zachodniorzymskiego. Obowiązujące tam pierwotnie Braviarium Alarici wyparte zostało pod wpływemglosatorów i komentatorów przez justyniańskie zbiory prawa.
Część Północna - zwana pays de droit coutumier (rejon prawa zwyczajowych), również nie pozostała obojętna na prawo rzymskie. Humanizm Prawniczy - był ostrą reakcja na deformacje prawa rzymskiego dokonane przez tzw. italicus mos docendi - humaniści za punkt wyjścia biorą prawo rzymskie czyste, bez naleciałości szkół poprzednich. Ich badania nad zbiorami justyniańskimi doprowadziły, po raz pierwszy na taką skalę, do odkrycia zmian, jakie w tekstach oryginalnych poczynali kompilatorzy justyniańscy w trakcie prac kodyfikacyjnych (tzw. interpolacje). Byt prawa rzymskiego i jego moc uzasadniali nie względami władzy (ratione imeri) lecz nakazem rozumu (imperio rationis). Jacobus Cujacius i Hugo Donellus.
Prawo Rzymsko-Holenderskie (Roman-Dutch Law) - zostało przeniesione do Holandii z Francji - w dużym stopniu pod wpływem prześladowań hugenotów.
Szkoła Historyczna - XIX w. Niemcy - prawo nie jest tworem bezwzględnych zasad rozumu, lecz produktem ducha narodu i warunków, w jakich kształtowała się jego historia (przeciwieństwo szkoły natury). Prawo ma charakter ściśle narodowy. Fryderyk Savigny.
Pandektysci - druga połowa XIX wieku w Niemczech - Bernard Windscheid. Odrzuca rozważania historyczne, a główny nacisk kładą na metodę formalno-dogmatyczną. Za pomocą rozlicznych interpretacji źródeł rzymskich, głównie Pandektów, pandektyści tworzą katalog pojęć prawnych.
Szkoła Prawa Natury - narzędzie walki z niesprawiedliwością społeczną pod hasłem zgodnej z naturą wolności człowieka (libertas) i jego równości (ėgalitė). Najwieksze sukcesy w XVII i XVIII wieku - Hugo Grocjusz (holender) a potem Samuel Pufendorf (niemiec).
Trzecie Wcielenie Prawa Rzymskiego - proces XVII-to i XVIII-towiecznych kodyfikacji prawa cywilnego. Wszystko to, co w prawie rzymskim wytrzymało próbę czasu, co jako twór oryginalny uzyskało powszechną aprobatę i było w nim najcenniejsze, to wszystko w kodeksach prawa cywilnego żyje nadal.
Wpływ prawa rzymskiego na ówczesne kodeksy:
Landrecht Pruski,
BGB,
ABGB,
Kodeks Napoleona,
Kodeks cywilny włoski.
3) Prawo Rzymskie w Polsce
Początki Prawa
Polska nigdy nie znalazła się pod panowaniem Rzymian, stąd też nie było tu nigdy bezpośredniej tradycji ich prawa. Jednak przyjmując chrześcijaństwo z Rzymu a nie z Konstantynopolu, znaleźliśmy się w sferze wpływów kultury zachodniej, w której prawo rzymskie odegrało rolę niepoślednią.
Prawo rzymskie znano w Polsce już w XII i XII wieku - świadczą o tym informacje przekazane przez mi. Galla Anonima i Wincentego Kadłubka.
Summa legum, brevis, levis et utilis Rajmunda Partenopejczyka (za K.Wielkiego) zawierająca w trzech księgach wykład prawa rzymskiego została wykorzystana przy układaniu Statutu Łaskiego
Wiele pierwiastków romanistycznych można zaobserwować w Statucie małopolskim (K.Wielki) i w Statucie Warckim (W.Jagiełło).
W wieku XV i XV szlachta polska nie zgadzała się aby prawo rzymskie wpływało na nasze prawo. Ponieważ prawo rzymskie uznając równość wobec prawa wszystkich wolnych obywateli, zagrażało przede wszystkim uprzywilejowaniu szlachty, a więc wolności szlacheckiej.
Renesans - recepcja prawa rzymskiego w Polsce wychodziły spod pióra wielkich naszych myślicieli. Domagano się albo rozciągnięcia jego mocy obowiązującej wprost, albo też zreformowania prawa polskiego w duchu prawa rzymskiego:
zastąpienia partykularnego prawa polskiego w duchu prawa rzymskiego (jedno prawo dla wszystkich) domagał się Jan Ostróg i Andrzej Frycz-Modrzewski
stosowania subsydiarnego (pomocniczego) prawa rzymskiego w sądach polskich domagał się Jakub Przyłuski.
Wpływ prawa rzymskiego na polskie prawo ziemskie było mierne, większy zaś był na polskie prawo miejskie, gdzie bardzo często stosowano je w sposób posiłkowy.
Oświecenie - 1776r Sejm powołał komisję kodyfikacyjną, w 1778 roku przygotowała projekt Zbioru praw sądowych, jednak został odrzucony w 1780 roku gdyż był zbyt przesiąknięty prawem rzymskim.
c) Rozbiory - cztery kodeksy: austriacki (ABGB), niemiecki (Landrecht, BGB) i francuski (Kodeks Napoleona).
Po odzyskaniu niepodległości - komisja kodyfikacyjna tworząc kodeksy hojnie czerpała wzory z praw obowiązujących pod zaborami. Nigdy przedtem prawo polskie nie było przesiąknięte tak dalece zasadami prawa rzymskiego, jak to nastąpiło w toku unifikacji prawa w okresie międzywojennym.