1 Ius civile-prawo cywilne.
Prawo cywilne było stanowione przez Rzymian i dla Rzymian. Do instytucji tego prawa mieli
dostęp tylko obywatele rzymscy, inne podmioty mogły korzystać z tego prawa tylko wtedy kiedy
na zasadzie jakiegoś przywileju zostały do tego prawa dopuszczone.

Źródła prawa cywilnego:
-zwyczaj
-ustawy zgromadzeń ludowych
-uchwały zgromadzeń plebejskich
-uchwały senatu
-konstytucje cesarskie
-responsa prudentium

Prawo to cechowało się niezwykłym formalizmem i surowością. Wymagało
zachowania bardzo kłopotliwych wymogów formalnych i nie dochowanie tych wymogów
powodowało, że czynność nie dochodziła do skutku. Był to system mało reformowany.

2 Ius honorarium-prawo urzędnicze
Ius honorarium wprowadziło zmiany do prawa cywilnego. Było zwane także prawem pretorskim,
gdyż trzon tego prawa stanowiły edykty pretorskie. Było to prawo bardziej elastyczne,
maksymalnie odformalizowane. Do rozwiązań tego prawa dopuszczono także nieobywateli.

Ius honorarium miało 3 zadania:
-adiuvare- wspomagać prawo cywilne
-supplere- uzupełnianie luk w prawie cywilnym według prawa słuszności i sprawiedliwości
-corrigere- korygować i poprawiać prawo cywilne gdy uznali, że jakiś przepis prawa cywilnego
jest niezgodny z zasadami słuszności i sprawiedliwości.

3 Ius genitum
Był to zespół norm prawnych, który powstał w praktyce pretora perygrynów, czyli takiego
urzędnika, który miał za zadanie rozstrzyganie sporów między cudzoziemcami przebywającymi
w państwie rzymskim i niekiedy w praktyce między cudzoziemcami a obywatelami rzymskimi.
Prawo to dopuściło innych czyli nie obywateli do instytucji prawa rodzinnego, do niektórych
instytucji prawa karnego, natomiast broniło interesów rzymian w prawie obligacyjnym i
rzeczowym. Ten podsystem był całkowicie odformalizowany. Był dostępny dla wszystkich
którzy znależli się na terenie państwa rzymskiego.
Po edykcie cesarza Karankalli, Constitutio Antoniana z 212r ne nadano obywatelstwo wszystkim
mieszkańcom państwa rzymskiego. Rozróżnienie na ius genitum i ius civile przestało mieć
znaczenie.

Pierwsze próby systematyzacji prawa.
-Pierwszą próbą systematyzacji prawa o jakiej wiemy była systematyka Quintusa Marcusa
Scaevola I w pne, dokonaną w dziele pt. Libri XVIII iuris civilis (XVIII ksiąg o prawie
cywilnym).
-Druga systematyka cywilna jaka się w Rzymie pojawiła w II w ne.- jej autorem był jurysta
klasyczny Gaius- została zastoaowana w jego czołowym dziele Institutione (Instytucje). Stąd też

mówimy o tzw. gajańskim trójpodziale prawa według schematu: personae(osób), res(rzeczy),
actiones(powództw). Ta sytuacja zaproponowana w „Instytucjach” Gaiusa przetrwała do XIX w.
gdzie była powszechnie stosowana w całej Europie.

ŻRÓDŁA PRAWA
fons iuris- żródło prawa
fontes iuris- żródła prawa
fontes iuris oriundi- żródła powstania prawa (organy)
fontes iuris cognascendi- żródła poznania prawa (pomniki)

1 ZWCZAJ (usus, consuetudo, mos maiorum- zwyczaj przodków)
Julian II w ne. „zwyczaj jest milczącym wyrazem woli ludu”. Były dwa okresy kiedy prawo
zwyczajowe wiodło pierwszoplanową role. W okresie archaicznym i w okresie prawa
wulgarnego. W innych okresach zwyczaj tworzył tzw. ius non scriptum. Prawo stanowione ius
scriptum. W okresie archaicznym prawo zwyczajowe zostało skodyfikowane w Ustawie XII
Tablic w V w pne. To prawo niepisane stało się nagle prawem pisanym. Zwyczaj jako żródło
prawa wróciło do łask w okresie poklasycznym. Aby zwyczaj był równy ustawie musiał spełniać
następujące warunki:
-vetustus- powinien wykazywać się dawnością, długim okresem stanowienia,
-opinio necessitatis- powinien cieszyć się powszechną aprobatą co do konieczności jego
stosowania,
-zwyczaj nie może wykazywać sprzeczności z istniejącymi ustawami.

2 USTAWY
leges- ustawy
lex- ustawa
Gaius (Instytucje) „ustawą jest to co lud nakazuje i ustanawi”. Ustawy dochodziły do skutku na
zgromadzeniach ludowych -comitia. Ponieważ było ich kilka najczęściej dochodziły do skutku na
comitia centuriata. Wniosek w sprawie przyjęcia ustawy-rogatio, zgłosić mogli tylko najwyżsi
urzędnicy państwowi, tj. konsul, pretor i dyktator, a zatem magistratus (urzędnicy), którym
przysługiwało prawo zwoływania zgromadzeń i kierowania nimi- ius agendi cum populo.
Nazwy ustaw pochodziły od nazwisk rodowych wnioskodawców. Nie posiadały norm
abstrakcyjnych. Tylko około 20 ustaw dotyczyło prawa prywatnego w całej historii Rzymu.

Tryb uchwalania ustawy rzymskiej.
-Procedurę rozpoczynało tzw. promulgatio- publiczne wywieszenie wniosku, informacje o
wniosku ustawodawczym oraz informacje o miejscu i czasie głosowania nad tym wnioskiem. Od
chwili promulgatio złożony wniosek nie mógł być zmieniony. Możliwe było natomiast jego
wycofanie w całości, najpóżniej jednak na trzy tygodnie przed wyznaczonym terminem
głosowania.
-Dyskusja nad zgłoszonym wnioskiem ustawy odbywała się na tzw. contiones- nieformalnych
zgromadzeniach obywateli zainteresowanych daną sprawą.
-Na komicjach przegłosowywano dany wniosek już bez żadnych dyskusji. Głosowanie odbywało
się najpierw jawnie, póżniej tajnie przy pomocy specjalnych tabliczek.
Nie było w Rzymie wymogu wywieszania tekstu przyjętych ustaw, lecz w praktyce
najważniejsze ustawy wystawiano na drewnianych lub metalowych tablicach. Teksty przyjętych
leges przechowywano w skarbcu państwowym- aerarium. Dla ważności przyjętych ustaw ważne

było ich zatwierdzenie przez patrycjuszowską część senatu- ayctóritas patrum. Od połowy IV w
pne zatwierdzano tylko projekty ustaw. Ustawy, które dochodziły do skutku w tym trybie
nazywano leges rogate. Prócz tych można było spotkać leges datae. Były to, mające moc ustawy i
równe z ustawami, zarządzenia wydawane przez najwyższe magistratury z upoważnienia
zgromadzenia ludowego albo senatu.
Budowa rzymskiej ustawy.
-praescriptio- zawierał m.in. informacje o miejscu i czasie głosowania, wskazywał nazwisko
wnioskodawcy.
-rogatio- najważniejsza część, właściwa treść regulacji ustawowej.
-sanctio- określała prawne skutki naruszenia ustawy, niedostosowania się obywatela do treści
ustawy.
Podział ustaw
Z punktu widzenia sanctio zaczęto rozróż.:
-leges imperfectae (lex imperfecta)- ustawy niedoskonałe, które nie przewidują żadnych
ujemnych działań w przypadku podjęcia działań wbrew ustawie.
-leges minus quam perfectae (lex minus quam perfecta)- ustawy mniej doskonałe to takie gdzie
były sankcje karne a nie było sankcji nieważności.
-leges perfectae (lex perfecta)- ustawy doskonałe to takie, które przewidywały sankcje
nieważności, ale nieprzewidywały sankcji karnej.
-leges plus quam perfectae (lex plus quam perfecta)- ustawy bardziej doskonałe to taki, które za
podjęcie działania wbrew ustawie przewidywały i sankcje karną i nieważności.
Ostatnia ustawa przyjęta w tym trybie to tzw. lex Agraria- ustawa rolnicza z czasów cesarza
Nerwy (96-98).

Ustawa XII Tablic- Lex duodecim tabularum.
Wybitny historyk rzymski Tytus Liviusz określił ją, z pewną przesadą jako: „żródło całego prawa
publicznego i prywatnego”- „fons omnis publici privatique iuris”. Ustawa ta była swego rodzaju
kodyfikacją prawa zwyczajowego. Zawierała w swej treści kilka norm o charakterze
abstrakcyjnym co było w rzymie raczej rzadkością. Powstała w latach 451-450 pne. Powstała w
trybie szczególnym. Tę ustawę opracowywała komisja 10 mężów- decemuiri legibus scribundis.
Towarzyszyły jej scesje na Górę Świętą- protesty plebejuszy. Najpierw opracowano 10 tablic,
potem dodano jeszcze 2, była to ustawa, która zadowoliła wszystkich. Ustawa XII Tablic od poł.
V w. pne. po czasy Justyniański cieszyła się niezwykłym szacunkiem, były czasy, że dzieci
musiały się jej uczyć na pamięć w szkole. Ustawy tej nigdy nie deregowano. Wszyscy wielcy
juryści pisali do niej komentarze: Ulpian, Gaius, Paulus, Modestinus i wielu pomniejszych.
Treść ustawy
W ustawie tej przeważają przepisy prawa prywatnego z zakresu procesu i egzekucji w sprawach
prywatnych. Dość dużo miejsca zajmują przepisy dotyczące prawa własności i prawa
sąsiedzkiego. Dalej regulowane są kwestie z zakresu prawa spadkowego i niektóre kwestie prawa
rodzinnego. Bardzo rzuca się w oczy niezwykle skromne uregulowanie prawa obligacyjnego-
zobowiązań. Najwyrażniej tego typu regulacje były niepotrzebne w
V w. pne. Kiedy się ogląda tekst ustawy XII Tablic wyrażnie rzuca się w oczy, że poszczególne
przepisy poukładane są w ten sposób, że można się doszukać w układzie pewnego określonego
porządku. Na poszczególnych tablicach zgromadzono przepisy, które dotyczyły podobnych
kwestii. W podręcznikach znajdujemy takie określenie, że jest to systematyka typu
asocjacyjnego, czyli systematyka polegająca na mechanicznym gromadzeniu obok siebie
przepisów dotyczących podobnych kwestii.

3 UCHWAŁY ZGROMADZEŃ PLEBEJSKICH
Plebejusze od najdawniejszych czasów, niezależnie od tego, że uczestniczyli w zgromadzeniach
ludowych, spotykali się również na swoich wewnętrznych zgromadzeniach plebejskich zw.
concilia plebis, zwoływanych na wniosek trybunów ludowych. Na tych zgromadzeniach były
uchwalane plebis scita- uchwały plebsu. Rzymska definicja brzmi: „uchwałą plebsu jest to, co
plebs nakazuje i ustanawia” (Gaius).
Uchwalanie plebis scita
Wniosek o ich uchwalenie składał trybun, wniosek był dyskutowany, następnie podejmowano
decyzje zwykłą większością głosów (pierw głosowano ustnie, póżniej pisemnie za pomocą
tabliczek).
W związku z tym, że uchwały plebejskie podejmowali plebejusze obejmowały one tylko
plebejuszy. Było tak do 286r pne. Wtedy została przyjęta ustawa, która nazywała się Lex
Hortensia de plebiscitis. Postanawiała ona, że od tej pory uchwały zgromadzeń plebejskich mają
wiązać cały lud rzymski.

UCHWAŁY SENATU RZYMSKIEGO
senatus consultum- uchwała senatu
senatus consulta- uchwały senatu
Tradycyjnie miał senat w Rzymie szereg ważnych uprawnień, lecz nie były to uprawnienia
ustawodawcze. Uchwały senatu miały charakter opinii lub wskazówek udzielanych
magistraturom. Mógł zatwierdzić ustawy zgromadzeń ludowych, ale był tu jak gdyby II instancją,
natomiast sam prawa tworzyć nie miał. Już pod koniec republiki senat sam samowładnie niekiedy
przekraczał swoje kompetencje i wydawał uchwały w istotnych sprawach. Zarówno w sferze
prawa publicznego jak i prywatnego. Przez senatus consultum wprowadzono w Rzymie bardzo
ciekawą instytucje jak gdyby użytkowania- quasi usufructus. Pod koniec republiki w Rzymie
zaistniała taka sytuacja, że senat mógł samowolnie wejść w tą zakazaną dla siebie strefę. Nie miał
uprawnień ustawodawczych, ale je formalnie wykonywał, niektórzy juryści kwestionowali
uchwały senatu, ale już w II w. nie uległo wątpliwości, że uchwała senatu ma moc ustawy.
Senatus consulta zajęły całkowicie miejsce ustawy z początkiem II w, dlatego że przestano
zwoływać zgromadzenia ludowe i nie było organu, który mógłby ustawy uchwalać. Wniosek
takiej uchwały senatu zgłaszał najczęściej princeps. Jako, że taki wniosek był wnoszony przez
cesarza przyjmowany był bez zastrzeżeń. Od II w. juryści rzymscy zaczęli się powoływać nie na
uchwały senatu, lecz na wniosek cesarski będący podstawą ustawy- oratio principis. Senat jako
organ uchwałodawczy przestaje istnieć pod konie pryncypatu.

5 KONSTYTUCJE CESARSKIE
Konstytucje cesarskie nazywane przez Rzymian constitutiones principum.
Cesarz miał prawo występowania z wnioskiem ustawodawczym początkowo do zgromadzenia
ludowego, póżniej na forum senatu, mógł on także wydawać własne przepisy w formie
konstytucji cesarskich. Prawną podstawą działalności ustawodawczej cesarzy było formalne
pełnienie kilku republikańskich urzędów. Princeps był także konsulem, trybunem ludowym, mógł
być pretorem. W związku z tym , na tej podstawie, jako magistraturat wydawał przepisy.
RODZAJE KONSTYTUCJI CESARSKICH.
1 Dekrety- Decreta
Decreta to sądowe orzeczenia, czyli wyroki Trybunału Cesarskiego, zawierające rozstrzygnięcia
w pierwszej lub drugiej apelacyjnej instancji. W swoich rozwiązaniach trybunały Cesarskie

powoływały się na prawo obowiązujące, ale mogły i robiły to coraz częściej z biegiem czasu
wprowadzać swoje własne rozwiązania. Formalnie decreta obowiązywały tylko w
rozpatrywanych przypadkach, ale faktycznie z uwagi na autorytet cesarza, autorytet sądu
cesarskiego, stosowano je jako rozwiązania wzorcowe w sprawach podobnych. Treść dekretów
wpisywano do ksiąg sądowych.
2 Edykty- Edicta
Edicta to ogólne uregulowania skierowane do ogółu mieszkańców bądż jakiegoś terytorium, bądż
do mieszkańców całego państwa. Formalnie obowiązywały tylko w okresie panowania cesarza,
który taki edykt wydał, faktycznie obowiązywały i póżniej, o ile nie zostały one wyrażnie
uchylone przez następnego cesarza. (Typowy przykład Constitutio Antoniana z 212r.). Teksty
Edicta wywieszano zazwyczaj na Forum w Rzymie i innych ważniejszych miastach imperium.
3 Reskrypty- Rescripta
Reskrypty były to pisemne odpowiedzi na pytania prawne kierowane do cesarza, a ściślej biorąc
do jego kancelarii przez sędziów, urzędników, a także przez osoby prywatne. reskrypty
wyjaśniały istniejący stan prawny. Czasami wprowadzały jednak rozwiązania nowe. Formalnie
miały one zastosowanie tylko do spraw, o które pytano, faktycznie jednak, z uwagi na autorytet
tego kto je wydawał stosowano je także w analogicznych sytuacjach. Reskrypty rozstrzygały
tylko wątpliwości prawne „Si preces veritute nituntur- jeżeli stan faktyczny polega na prawdzie,
to stan prawny jest taki a taki”.
4 Mandaty- Mandata
Mandata to po prostu instrukcje przeznaczone dla konkretnych urzędników cesarskich. Miały one
charakter wewnętrzny, niemniej jednak regulowały one niektóre kwestie z zakresu prawa
prywatnego. Wówczas po opublikowaniu nabierały one ogólnie wiążący charakter.

Od końca III w. ne. konstytucje cesarskie stały się w zasadzie jedynym żródłem prawa, a w
każdym razie jedynym żródłem prawa stanowionego. z tych czterech konstytucji ostały się tylko
dwie (już po
III w.)- edicta które zaczęto nazywać leges generales i rescripta. W V w ne pojawił się nowy
rodzaj konstytucji cesarskich- sanctiones pragmaticae. Były to rozstrzygnięcia konkretnych
przypadków, ale już o ogólnym charakterze. (już z założenia przeznaczone do stosowania w
sytuacjach podobnych).
Kolejni cesarze wydawali coraz większą ilość rozmaitych konstytucji cesarskich. Spowodowało
to, że konstytucje były trudno dostępne, były rozproszone, nie było tak jak dzisiaj dzienników
promulgacyjnych.
Już w czasach cesarza Dioklecjana opracowano 2 zbiory prywatne konstytucji cesarskich, nie
urzędowe, nie mające mocy ustawy. Były to Codex Gregorianus i Codex Hermogenianus. W
438r ne ukazał się pierwszy urzędowy, oficjalny zbiór konstytucji cesarskich Codex
Theodosianus.

-Codex Gregorianus powstał najprawdopodobniej w 291r. ne. Opracowany został jak można
przypuszczać, przez urzędnika kancelarii cesarskiej. Autor tego zbioru nie jest znany. Zawiera
wybór reskryptów cesarskich pochodzących od czasów Hadriana do czasów cesarza Dioklecjana.

-Codex Hermogenianus powstał najprawdopodobniej w 295r. Opracował go Hermoganian,
również urzędnik kancelarii cesarskiej, przez niektórych badaczy utożsamiany z jurystą o tym
imieniu. Był uzupełnieniem zbioru poprzedniego o wybrane konstytucje cesarza Dioklecjana z lat
293-294.

Oba te kodeksy zachowały się do naszych czasów tylko w skromnych fragmentach. Już te
fragmenty pozwalają nam postawić tezę, że autorzy tych kodeksów dokonywali większych lub
mniejszych zmian w treściach konstytucji cesarskich. W praktyce owe nieoryginalne teksty
zastąpiły oryginalne gdyż oryginalne były trudno dostępne.

-Codex Theodosiianus
Wydany w 438r. z mocą obowiązującą od 1 stycznia 439r. Był to zbiór urzędowy znacznie
obszerniejszy od obu poprzednich. Do przygotowania tego zbioru została powołana specjalna
komisja składająca się z prawników praktyków i profesorów prawa. W pierwotnym założeniu
kodeks miał obejmować i prawo cesarskie- konstytucje i wyciągi z pism najwybitniejszych
jurystów rzymskich. Zamiaru tego nie udało się zrealizować. Ostatecznie objął wybrane
konstytucje cesarskie od 312r. do czasów
Teodezjusza II (408-450).
Cały materiał pomieszczony w kodeksie podzielono na księgi, których było 16, księgi zaś, żeby
było łatwiej z tych konstytucji korzystać, podzielono na tytuły, te zaś zbudowane były w ten
sposób , że ułożone w nich były, w porządku chronologicznym, wybrane konstytucje. Wiele z
tych konstytucji zostało, za zgodą cesarz, przerobionych i dopasowanych do bieżących potrzeb.
Te zmiany wprowadzone do oryginalnych tekstów nazywamy interpolacjami.
Kodeks Teodozjański zawierał w większości przepisy prawa publicznego, przepisy z zakresu ius
publicum. Prawu prywatnemu poświęcono tylko 4 księgi z 16. Natomiast Kodeks Gregoriański i
Hermogeniański, choć nie były urzędowe, poświęcone były niemal wyłącznie prawu
prywatnemu. To właśnie stało się przyczyną, że w kodeksie Teodozjańskim wyraźnie
zaznaczono, iż z tą chwilą tamte dwa zbiory nabierają mocy urzędowej. Jeżeli jakaś konstytucja
zawarta w poprzednich zbiorach została zmieniona w kodeksie Teodozjańskim to obowiązywała
w tej ostatniej wersji. Codex Theodozjanus zachował się do naszych czasów niemal w całości.
Cesarz Teodozjusz II był przekonany, że stworzył dzielo wiekopomne i że w jego dziele nie
będzie trzeba dokonywać już żadnych zmian. Jak można się domyśleć mylił się i już w kilka lat
po wydaniu kodeksu zmuszony był wydać kilkanaście nowel. Te właśnie nowe ustawy- novellae
leges, uzupełniały i zmieniały treść kodeksu w wielu miejscach. Także następcy Teodozjusza II
musieli regulować wiele kwestii od nowa i w związku z tym pojawiła się ogromna ilość
konstytucji cesarskich nie objętych oficjalnym zbiorem. Dla potrzeb praktyki wydawano je w
nieoficjalnych zbiorach, (juryści opracowywali je w swoich kancelariach) i te zbiory noszą nazwę
Nowel Poteodozjańskich.
Te trzy zbiory (kodeksy), a także zbiory Nowel poteodozjańskich wyczerpują temat, który można
nazwać przedjustyniańskimi zbiorami konstytucji cesarskich..

6 ODPOWIEDZI UCZONYCH PRAWNIKÓW (responsa prudentium)
Gaius o owych responsach pisał tak: „odpowiedzi uczonych prawników są to zdania i poglądy
tych, którym pozwolono tworzyć prawo”. Wszyscy wybitni juryści rzymscy tworzyli tzw.
jurysprudencje- iurisprudentia, dosłownie ten termin oznacza mądrość prawniczą, wiedze
prawniczą. Nośnikami tej „mądrości prawniczej” byli owi iurisprudentes, którzy reprezentowali
naukę prawa. Pełnili swoje funkcje nie odpłatnie. Cieszyli się dużą popularnością, szacunkiem i
powagą. Najczęściej byli to ludzie majętni, którzy szukali sobie zajęcia, chociaż było kilku
jurystów, którzy byli biedni i cesarze musieli im płacić pensje.
W Rzymie, niektórym jurystom pozwolono tworzyć prawo, nadano im prawo wydawania opinii
mających rangę ustawy. Uczestniczyli więc nie tylko pośrednio, ale i bezpośredni wydając swoje

opinie. Najprawdopodobniej w czasach Oktawiana Augusta (27pne- 14pne), a niektórzy sądzą, że
Tyberiusza, zaczęto niektórym wybitnym jurystą nadawać specjalny przywilej: ius publice
respondendi ex actoritate principis- przywilej udzielania odpowiedzi na pytania prawne pod
autorytetem cesarza. Początkowo jurystów obdarzonych tym przywilejem było niewielu, Jednak
nastały czasy, że autoryzowanych jurystów było coraz więcej. Zaczęło się zdarzać, że kilku
jurystów w tej samej sprawie wydawało odrębne opinie. Rozwiązał ten problem Hadrian (117-
138), który napisał w jednej ze swoich konstytucji: „Juryści autoryzowani mogą tworzyć prawo,
ale ustawą, czyli prawem są tylko takie opinie, które są zgodne”. Jeśli w danej sprawie kilku, lub
nawet jeden (bez opinii przeciwnej) wyrazi zgodną opinię to jest to prawo. Wcześniej przed
pryncypatem jurysprudencja miała tylko wpływ posredni na tworzenie prawa.

JURYSPRUDENCJA- OKRES PRAWA ARCHAICZNEGO
Historia jurysprudencji wiąże się z Kolegium Pontyfików, czyli z kolegium najwyższych
kapłanów rzymskich. W czasach archaicznych kolegium pontyfików miało wyłączność na
wiedzę prawniczą. Tylko członkowie kolegium znali kalendarz sądowy, tzn. znali dni, w których
można było skutecznie dokonywać czynności procesowych. Takie dni Rzymianie nazywali dies
fasti- dni skuteczne prawnie. Członkowie tego kolegium strzegli tej wiedzy bardzo skutecznie i
zazdrośnie. Kalendarz był ustalony siła tradycji. Niektórzy historycy twierdzą, że najdawniejsi
królowie go ustalili. Był to kalendarz oparty na dniach poświęconych bóstwom i na tych nie
poświęconych. Pontifices- członkowie kolegium, znali nie tylko kalendarz sądowy, ale znali
formuły czynności procesowych i czynności prawnych (tylko oni). W prawie archaicznym aby
wejść w stosunek cywilno prawny trzeba było znać te formuły. Ten monopol został złamany
dopiero ok. 300 r. pne. Wtedy niejaki Gneius Flavius ogłosił kalendarz sądowy i opublikował
formuły aktów prawnych. W 250 r. pne. Tiberius Coruncanius zaczął publicznie nauczać prawa i
udzielać porad prawnych.

JURYSPRUDENCJA- OKRES PRAWA PRZEDKLASYCZNEGO
To czasy jurysprudencji świeckiej. Kolegium pontyfików zajmuje się prawem bożym. Prawem
ludzkim- ius, zaczynają zajmować się juryści świeccy. Jurystów tego okresu nazywamy veteres-
dawnymi.
Kierunki działalności veteres:
-respondere de iure- udzielali odpowiedzi na pytania prawne,
-cavere- tworzenie formularzy czynności prawnych i procesowych,
-publicznie nauczali prawa,
-agere- ”ubocznie” dawali pomoc procesową, występowali obok stron i udzielali im porad.
Wybitni juryści tego okresu:
-Quintus Mucius Scaevola- prawnik z
I w. pne. Pierwszy ułożył prawo cywilne według rodzajów w swoim podręczniku pt. XVIII ksiąg
o prawie cywilnym. Zawdzięczamy mu kilka oryginalnych konstrukcji prawniczych np. cautio.
-Servius Suplicius Rufus- napisał pierwszy komentarz do edyktu pretorskiego. Był też autorem
licznych responsów, które zebrali i wydali jego uczniowie.

JURYSPRUDENCJA- OKRES PRAWA KLASYCZNEGO
Jurysprudencja okresu klasycznego zbudowała system prawa klasycznego i wyniosła go na
wyżynę świetności.
Kierunki działalności jurystów klasycznych
-Udzielali odpowiedzi na pytania prawne pod autorytetem cesarza (to właśnie oni otrzymali ius

publice respondendi)
-Pisarstwo prawnicze. Klasycy pisali dużo, a ich dzieła przybierały rozmaite formy literackie:
-institutiones- podręczniki do nauki prawa,
-regulae albo sententiae- zbiory zwięzłych zasad prawnych,
-responsa albo epistulae- zbiory rozstrzygnięc konkretnych przypadków,
-napisali dużo komentarzy do najważniejszych ustaw, edyktów, dzieł wcześniejszych jurystów.
-Najwybitniejsi, ci którzy mieli największy autorytet zajmowali się nauczaniem prawa. Nie było
zinstytucjonalizowanych szkół prawniczych tylko grupy prawników skupionych wokół swoich
mistrzów, śledzących ich rozumowanie.

Sabinianie i Prikulianie
W I i II w. ne funkcjonowały w Rzymie dwie konkurencyjne szkoły prawa, takie które różniły się
w poglądach. Przedmiotem sporu i kontrowersji między obu szkołami były ważne dla praktyki
prawniczej i doktryny kwestie szczegółowe. Był jakiś konkretny problem, kazus i jedni byli
takiego zdania a drudzy takiego. W źródłach zachowało się ok. 60 przykładów takich
kontrowersji i sporów między przedstawicielami obu tych szkół.
Np:Szkoły te spierały się co do kwestii takiej: czy cena rzeczy sprzedanej może być obliczona w
rzeczach innych niż pieniądze. Szkoła Prokuliańska upierała się przy poglądzie, że nie można.
Mówili, że jeżeli będziemy dawali jakąś rzecz za inną rzecz to już nie będzie to sprzedaż lecz
zamiana. Natomiast Sabinianie uważali, że można skutecznie dokonać sprzedaży wyliczająć cenę
w innych rzeczach zamiennych.
Szkoły sabinianów i prokulianów przestały funkcjonować z końcem II w. ne. Głównymi
powodami dla których te szkoły przestały istnieć były:1. Brak wybitnych prawników, którzy by
skupili wokół siebie ludzi, którzy podzielali ich poglądy,
2. Ostatni przywódca szkoły sabiniańskiej- Julian- całym swoim działaniem dążył, by
wprowadzić gdzie to możliwe media sententia- rozwiązań pośrednich. Takich rozwiązań, które
by zadowalały obie szkoły, łagodzi konflikty.
Głównymi przedstawicielami szkoły Sabiniańskiej byli:
-Ateius Captio- legendarny twórca tej szkoły,
-Massurius Sabinus- od niego przyjęła nazwę i był rzeczywistym twórcą,
-Gaius i Salvius Iulianus- jedni z najwybitniejszych przedstawicieli.
Głównymi przedstawicielami szkoły Prokuliańskiej byli:
-Labeo- legendarny twórca tej szkoły,
-Proculus- od niego nazwa, jeden z przywódców tej szkoły,
-Celsus i Neratius Pricus- autorzy wielu paremii prawniczych.

JURYSPRUDENCJA- OKRES PRAWA POKLASYCZNEGO
Okres ten nazywano okresem wulgaryzacji prawa. Doprowadzone do perfekcji prawo klasyczne
zaczęło być dla prawników okresu poklasycznego prawem zbyt uczonym i dlatego wystąpił
konieczność upraszczania prawa, dostosowania go do tej nowej sytuacji. Właśnie owo
upraszczanie nosi nazwę w doktrynie wulgaryzacji. Wulgaryzacja przejawia się i w formie i w
treści aktów normatywnych jak i dzieł prawniczych.
Przejawia się w (wulgaryzacja):
-rezygnacji z precyzyjnej aparatury pojęciowej (stworzonej przez klasyków),
-rezygnacji z precyzyjnego, zwięzłego języka klasyków,
-zaczęły zacierać się różnice między instytucjami i konstrukcjami prawnymi wypracowanymi
przez klasyków np. zatarła się zupełnie różnica między posiadaniem a własnością.

Jurysprudencja tego okresu prezentuje znacznie niższy poziom naukowy i co charakterystyczne
staje się całkiem anonimowa. Nie znamy jurystów tego okresu bo nawet jeśli coś pisali to
podpisywali się innym nazwiskiem.
Obiektywnie rzecz biorąc wulgaryzacja miała też swoje dobre strony. Było to przybliżenie prawa
praktyce i uproszczenie prawa. Dużą role odegrały powstające od końca III w. do V w. zbiory
zwięzłych zasad prawa. Np. Pauli Sententiae (sentencje Paulusa)- powstały pod koniec III w.
zbiór zwięzłych zasad prawnych, oparty na dziełach kilku klasyków, w tym także Paulusa, zbiór
bardzo popularny i ogłoszony później przez Konstantyna Wielkiego za źródło prawa
obowiązującego; Regulae Ulpiani- jest to zbiór zasad prawnych, pochodzących z początku IV w.
ne, wbrew podpisowi oparty głównie na dziełach Gaiusa.
Okres jurysprudencji poklasycznej to również okres zakończenia prywatnego nauczania prawa.
Nauczanie staje się zinstytucjonalizowane. Najważniejsze szkoły prawa funkcjonowały w
Rzymie, Bejrucie i Konstantynopolu. Tylko te szkoły zachowały później, w czasach Justyniana
prawo nauczania prawa. Pozostałe zamknięto z powodu (jak napisał cesarz) niskiego poziomu
nauczania.

USTAWA O CYTOWANIU
W 426r. ne ogłoszona została w Rawennie przez Walentyniana III pewna konstytucja, czyli
ustawa cesarska. Nosiła nazwę tzw. Ustawy o cytowaniu lub Konstytucji
Raweńskiej.Walentynianowi chodziło o ograniczenie olbrzymiego objętościowo materiału
prawnego. Konstytucja wymienia pięciu jurystów, których pisma, a sciślej biorąc opinie prawne
zawarte w tych pismach miały mieć nadal moc obowiązującą. Byli to w kolejności
chronologicznej: Gaius, Papinianus, Paulus, Ulpian i Modestyn. Wzorem dla wydania
Konstytucji Raweńskiej był dekret cesarza Hadriana. A więc zarządzono w Konstytucji
Raweńskiej, że dla sędziego wiązało rozstrzygnięcie (czyli opinia) będąca zgodną opinią tych
pięciu jurystów. Jeżeli ich opinia nie będzie zgodna Walentynian postanowił by sędzia
uwzględnił zdanie większości. Natomiast w przypadku równości głosów decydować miało
stanowisko Papiniana, który już w V w. ne uchodził za „księcia jurystów rzymskich”. Nie zawsze
wszyscy wypowiadali się w danej sprawie, albo była równość głosów ale nie wypowiadał się
Papian. Sędzia miał możliwość wyboru. Sugerowano, że jeżeli ktoś się wypowiadał, żeby pójść
za tym poglądem, natomiast jeżeli nikt się nie wypowiadał może pójść za jakim chce poglądem,
nawet za koncepcją własną.
To rozwiązanie było niezwykle pomocne w praktyce, bo w konsekwencji bardzo ograniczyło
zakres materiału prawnego, który musiał uwzględniać sędzia podczas procesu. Jednakże zepsuto
to już w 438r. niemal zupełnie. Kiedy włączono tę konstytucje do kodeksu Teodozjańskiego, to
dodano doń jedną małą niezwykle istotną klauzulę, jeżeli chodzi o konsekwencje. Zgodnie z tą
klauzulą moc obowiązującą miały mieć nie tylko dzieła tych pięciu jurystów, ale także dzieła na
które się powoływali. A więc dodanie tej klauzuli spowodowało, że znowu stały się
obowiązujące niemal wszystkie dzieła jurystów okresu klasycznego.

ŹRÓDŁA PRAWA OKRESU JUSTYNIAŃSKIEGO
Stan obowiązującego prawa jaki zastał w Imperium cesarz Justynian, kiedy obejmował swą
władze w 527r. ne nie był zadawalający. Obowiązywały przepisy prawne pochodzące z różnych
źródeł i różnych okresów. Przede wszystkim były to konstytucje cesarskie- zwane były nowym
prawem- ius novum, a stare obowiązujące źródła to ius antiqum.