Źródła prawa:Prawo zwyczajowe.W czasach najdawniejszych źródłem prawa był zwyczaj. Ukształ -towane na jego podstawie ukształtowało sie prawo zwyczajowe.Zwyczaj kształtował się w wyniku ciągłości i niezmienności jakiegoś postępowania.Zostawał podniesiony do rangi normy prawnej jeśli uznany jest przez większość jako konieczny i stosowany był przez dłuższy czas w sposób niezmie -niony.Rola prawa zwyczajowego słabnie w wyniku pojawienia sie nowych czynników prawo -twórczych(edykt pretoski, działalność jurysprudencji)Wg koncepcji prawo zwyczajowe jest milczącym wyrazem woli ludu.Prawo zwyczajowe jako niepisane nie sprzyja poczuciu pewności prawnej.Spisanie prawa nie wykluczało zwyczaju jako czynnika prawotwórczego. Przyznano mu moc równą ustawie,a także moc uchylania ustaw(źródła są tu niejednoznaczne).Ustawa.Ustawą(lex) -jak powiada Gaius, jest to co lud nakazuje i ustanawia.Ciałem ustawodawczym było zgromadzenie ludowe(comitia).Z inicjatywą ustawodawczą występował magistratus(konsul, pretor)zapytując zgromadzonych(rogatio)czy przyjmują projekt ustawy. Głosowanie odbywało się najpierw jawnie, a w okresie późniejszym tajnie, według centurii lub tribus. Przyjęta ustawa wymagała zatwierdzenia przez senat.Składała się z 3 części: Praescripto-zawierała nazwisko wnioskodawcy, określenie czasu i miejsca głosowania,Rogatio-sam tekst ustawy,Sanctio-dyspozycje gwarantujące jej przestrzeganie.

Mogła być ze wg na sankcje:Lex perfecta-sankcją nieważności dotyka czynność zdziałaną wbrew jej postanowieniom (zakaz darowizn między małżonkami)Lex minus quam perfecta-uznaje wpraw- dzie czynność za ważną, ale za jej sporządzenie przewiduje sankcje karne (zakaz zawarcia ponowne -go małżeństwa[rzez wdowę w okresie rocznej żałoby po śmierci męża)Lex imperfecta-pozbawiona jest jakiejkolwiek sankcji .Ustawa XII tablic:W roku 451 p.n.e. wybrano 10 osobowy zespół, którego zadaniem było spisanie prawa zwyczajowego. W pierwszym roku urzędowania zespołu spisano 10 tablic, a w roku następnym kolejne dwie.Poza niewielką liczbą przepisów sakralnych, trzon jej stanowi prawo świeckie.Ustawa regulowała postępowanie sądowe i egzekucyjne, unormowała spadkobranie, ochronę własności, zobowiązania, a zwłaszcza te powstałe z przestępstw.Traktowała też o czynnościach prawnych, a nadto o prawie karnym. Jej treść jest wyrazem poziomu ówczesnego stanu gospodarki, stąd wiele przepisów dotyczących ochrony inter- esów drobnych rolników. Redakcja poszczególnych przepisów jest w wielu przypadkach prymitywna, jednak ustawa jako całość dowodzi, że lud który ja uchwalił, miał wrodzony szacunek dla prawa.Edykt pretorski.

Wymiar sprawiedliwości w okresie republiki znajdował się najpierw w rękach konsula, a od roku 367 p.n.e. w gestii specjalnie do tego celu powołanego pretora. Kiedy w roku 242 p.n.e. powołano urząd drugiego pretora dla peregrynów. Urząd pretora sprawowany był przez jeden rok. Nie miał on władzy ustawodawczej, ale wydawał własny edykt.Edykt-zawarte w nim były zasady, jakich zamierzał się trzymać w czasie swego jednorocznego urzędowania pretor.Treść edyktu podana była do publicznej wiadomości i początkowo nie wiązała pretora. Od czasów lex Cornelia z roku 67 p.n.e. pretor związany był tym co przyrzekł w swoim edykcie. Obejmując urząd, kolejny pretor najczęściej przejmował główne zręby edyktu swojego poprzednika. W ten sposób wykształciła się stała część edyktu zwana edictum tralaticum. Edykt pretorski składał się z dwóch części: normatywnej i formularnej. Część pierwsza zawierała zapowiedzi udzielenia ochrony procesowej w określonych sytuacjach, w części drugiej natomiast były zredagowane konkretne formuły, jakimi miały się strony posługiwać w toku procesu.Stworzone przez pretora prawo to ius honorarium.W okresie pryncypatu, wobec wzrostu znaczenia pryncepsa kończy się prawotwórcza działalność pretora. Zredagowany przez Juliana około 130 r. n.e. edykt nosił miano edyktu wieczystego, któremu pretor musiał się podporządkować.Uchwały senatu.Senat w okresie królewskim spełniał rolę doradcy króla. W okresie republikańskim nie posiadał władzy ustawodawczej, chociaż wywierał na nią wpływ przez zatwierdzanie ustaw zgromadzeń ludowych. Ustawy senatu uzyskały moc prawa obowiązującego dopiero za czasów Augusta. Senat zaczął stopniowo wypierać zgromadzenie ludowe, które stanowiło przeszkodę w ugruntowaniu jednowładztwa. Mimo nadania uchwałom senatu mocy ustawy, sam senat wobec stale rosnącego wpływu princepsa tracił na znaczeniu. Inicjatywa ustawodawcza w senacie przysługiwała każdemu senatorowi, jednak z wnioskiem zawierającym projekt uchwały występował najczęściej cesarz. Od czasów Sewerów, przy wnioskach stawianych przez cesarza, senat ograniczał się jedynie do ich wysłuchania. Prawnicy rzymscy jako źródło prawa podawali sam wniosek, a nie uchwałę zapadłą w wyniku głosowania.Nauka prawa.Działalność pontyfików jak i pierwszych prawników świeckich szła w trzech kierunkach:Cavere-układanie formuł i klauzul czynności, istotnych w najstarszym obrocie prawnym,Respondere-udzielanie odpowiedzi na zapytania w kwestiach prawnych,Agere-układanie formuł procesowych, którymi strony musiały się posługiwać w toku najstarszego procesu sądowego.Od Augusta działalność uczonych prawników rzymskich staje się bezpośrednio źródłem prawa, a to przez ius publice respondendi. Był to nada- wany niektórym prawnikom przywilej udzielania odpowiedzi na zapytania w kwestiach prawa, z mocą wiążącą dla organów państwowych.Główne kierunki pisarskiej jurysprudencji to komentarze do prawa cywilnego, do edyktu pretorskiego albo do obu działów jednocześnie.Z wyjątkiem podrę- czników, przyjęta przez prawników metoda przedstawiania poglądów prawniczych to kazuistyka, w której przedmiotem rozstrzygnięcia jest określony przypadek wyjęty z praktyki.Dzieło Gaiusa składa się z 4 części i oparte jest na specyficznej systematyce prawa:Obejmuje ono trzy materie:Prawo dotyczące osób-analizowane w I księdze,Prawo dotyczące rzeczy-dzisiejsze prawo rzeczowe, spadkowe i zobowiązania-księga II i III,Prawo dotyczące powództw-prawo procesowe-IV księga.

W okresie poklasycznym prawotwórcza działalność cesarzy tak dalece przytłaczała swobodę w głoszeniu poglądów, że okres ten mija pod zanikiem upadku jurysprudencji jako czynnika prawo- twórczego.Teodozjusz II chciał uporządkować twórczość naukową prawników rzymskich, jednak nie udało mu sie tego zrobić. Dokonał tego dopiero 100 lat później Justynian, który najcenniejsze fragmenty dzieł prawników rzymskich zebrał w jednej z trzech części swojej kodyfikacji. Konstytucje cesarskie.Edykty-wydawał je cesarz na podstawie przysługującego mu prawa. Miały one moc obowiązującą na terenie całego imperium albo na ograniczonym terenie.Mandaty-były to instrukcje dla namiestników w prowincjach cesarskich, senackich lub dla innych urzędników cesarskich. Mimo iż ich adresatami byli urzędnicy, wiązały one jednak mieszkańców, którzy temu urzędnikowi podlegali.Dekret-był to wyrok wydany przez cesarza jako najwyższego sędziego. Za jego pośrednictwem dokonywał on wykładni prawa, na której wzorowali się sędziowie. Cesarz tą drogą wprowadzał też nowe zasady.Reskrypt-była to odpowiedź cesarza na zapytanie urzędników, sędziów lub osób prywatnych w kwestiach prawnych. Po skodyfikowaniu edyktu pretorskiego stał się on żywym głosem prawa cywilnego. Poprzez reskrypt cesarz dokonywał też autentycznej wykładni prawa.Zbiory prawa:Przedjustyniańskie zbiory prawa. Nauczanie prawa.Mimo ogromnej liczby konstytucji wydanych w okresie pryncypatu brak było jakiegokolwiek ich zbioru. Zebrania rozproszonych konstytucji podjęli się prywatni autorzy pierwszych zbiorów Gregoriusz (Codex Gregorianus)i Hermogenian(Codex Hermogenianus).Niestety ich zbiory nie zachowały się do naszych czasów.Kodeks Teodozjański-zachował się do naszych czasów. Jest to urzędowy zbiór konstytucji. Powstał z inicjatywy Teodozjusza II i obejmował konstytucje wydane przez Konstan- tyna Wielkiego i jego następców aż do Teodozjusza II i Walentyniana II.Sentencje Paulusa-dzieło zachowało się prawie w całości. Stanowi kompendium zasad prawnych, wybranych prawdopodobnie jeszcze w III wieku n.e.przez nieznanego autora z dzieł Paulusa.Wulgaryzacja prawa-okres domi- natu zapoczątkował ogólny upadek kultury prawniczej. Często posługiwano się, zwłaszcza w praktyce najniższych sądów prymitywnymi i uproszczonymi pojęciami prawnymi. Zjawisko to silnie wystąpiło w zachodniej części cesarstwa rzymskiego poczynając od czasów Konstantyna Wielkiego. Stworzone w ten sposób prawo nazywa się prawem wulgarnym.W Polsce termin „prawo wulgarne” zastępuje się terminem „prawo pospolite” ze względu na pejoratywny wydźwięk słowa „wulgarne”.

Nauczanie prawa:Wierne zasadom prawa klasycznego były funkcjonujące w tym okresie szkoły prawa, które jako państwowe zakłady nauczania powstały na wschodzie i zachodzie imperium. Najsławniejsze szkoły były w Rzymie i Konstantynopolu. Nauka trwała 5 lat według jednolitego programu. Profesorowie z tych ośrodków wnieśli duży wkład w dzieło kodyfikacji justyniańskiej.

Ustawodawstwo justyniańskie.Justynian obejmując władzę dostrzegł niedomagania stanu prawnego, co skłoniło go do natychmiastowego uporządkowania. Owocem tych wysiłków było wielkie dzieło. Ostateczna nazwa zbioru to Corpus Iuris Civilis. Obejmuje on trzy części:Codex, Digesta, Insti- tutiones oraz Novellae. 3pierwsze składają się na właściwe dzieło kodyfikacyjne Justyniana, 4obejmuje późniejsze akty normatywne Justyniana i jego następców.Aby stworzone dzieło miało charakter jednolity, a nadto by stare teksty prawnicze dostosować do prawa ówczesnego obowiązującego, Justynian nadał kompilatorom prawo dokonywania odpowiednich zmian w przejmowanych tekstach. Z tego uprawnienia komisje musiały często robić użytek, a dokonane w ten sposób zmiany wersji autentycznej to tzw. interpolacje. Polegały one na usuwaniu z przejmowanych tekstów nazw instytucji obecnie nieaktualnych, albo też na zastępowaniu ich tymi, które zachowały aktualność. W wielu tekstach wyrzucano całe fragmenty albo wtłaczano nowe, łącząc tekst w sposób nie zawsze spójny. Tą metodą również pewnym zasadom prawnym o charakterze szczególnym nadawano moc zasad o charakterze ogólnym.Codex:Najłatwiejszą pracę miała komisja złożona z 7 osób pracująca nad zbiorem konstytucji cesarskich. Dysponowała ona znanymi nam trzema kodeksami i mogła ograniczyć się tylko do skompletowania konstytucji wydanych po Kodeksie teodozjańskim. Dzieło ukończone zostało w 529 r. Po opracowaniu jednak następnych dwóch części kodyfikacji zaszła konieczność przeredagowania kodeksu. Nowo zredago- wany kodeks z roku 534 obejmuje konstytucje od Hadriana do Justyniana. Dzieli się na 12 ksiąg, te dzielą się na tytuły, w których umieszczone są w porządku chronologicznym konstytucje tematy- cznie związane z tytułem. Obszerniejsze konstytucje podzielone są na paragrafy, przy czym tekst poprzedzający paragraf pierwszy to principium. Digesta:Ta część kodyfikacji zwana również Pandektami składa się z fragmentów 38 dzieł prawników rzymskich, z których tylko trzech tworzyło w okresie przedklasycznym, a dwóch w poklasycznym. Autorami większości tekstów są prawnicy okresu pryncypatu.Komisja złożona z 17 osób podzielona była na podkomisje, opracowujące tzw. masy: sabiniańską, edyktalną, oraz papiniańską.Mniej ważne dzieła opracowano jako osobną część zwaną dzisiaj appendix. Wg informacji Justyniana komisja przejrzała 2000 ksiąg obejmujących 3 miliony wierszy z czego zaledwie 5% weszło do Digestów.Zebrany materiał uporządkowano w 50 księgach. Księgi podzielono na tytuły, w których zgromadzono fragmenty z dzieł prawników tematycznie związane z tytułem. Większe fragmenty dzielą się na paragrafy. Paragraf pierwszy poprzedzony jest zawsze przez principium.Institutiones:Wg Justyniana Instytucje zawierają całokształt podstawowej informacji o prawie i służyć miały do zdobycia elementarnej wiedzy o prawie. Jako podręczniki do nauki prawa, miały moc prawa na równi z Kodeksami i Digestami. Autorzy instytucji opierali się na swoim opracowaniu przede wszystkim na Instytucjach Gaiusa, Ulpiana i Marciana. Podzielono je na 4 księgi, te na tytuły. Tytuły dzielą się na paragrafy, przy czym paragraf pierwszy poprzedzony jest principium.Novellae:Po zakończeniu prac kodyfikacyjnych Justynian wydawał akty normatywne, którymi wyjaśniał, uzupełniał albo zmieniał prawo zawarte w samej kodyfikacji, a nawet wprowadzał zupełnie nowe uregulowania. Niektóre ze zmian były dość istotne. Mimo, że Justynian zapowiadał sporządzenie urzędowego zbioru nowel. Obietnicy jednak nie dotrzymał. Dokonali tego kompilatorzy prywatni, a do nas dotarły aż trzy takie zbiory, z których najbardziej kompletny zawiera 168 nowel.

Prawo rzymskie w Polsce:Polska nigdy nie znalazła się pod panowaniem Rzymian, stąd nie było tu nigdy bezpośredniej tradycji ich prawa. Przyjmując jednak chrześcijaństwo z Rzymu, a nie z Konstantynopola, znaleźliśmy się w sferze wpływów kultury zachodniej.O znajomości prawa rzymskiego w Polsce już w XII i XIII wieku świadczą informacje przekazane tak w Kronice Galla Anonima jak i Wincentego Kadłubka.W Polsce nie można mówić o recepcji prawa rzymskiego na taką skalę jak stało się w XV i XVI wieku w Niemczech. Szlachta przeciwna była prawu rzymskiem, a awersję uzasadniała obawą poddania Polski pod wpływy Cesarstwa Niemieckiego. Postulaty recepcji prawa rzymskiego w Polsce wychodziły spod pióra wielkich naszych myślicieli epoki renesansu. Domagano sie albo rozciągnięcia jego mocy obowiązującej wprost, albo też zreformo- wania prawa polskiego w duchu prawa rzymskiego.Wpływ prawa rzymskiego na polskie prawo ziemskie był stosunkowo mierny, większy zaś był na polskie prawo miejskie, gdzie bardzo często stosowano je w sposób posiłkowy.Ruch kodyfikacyjny zainicjowany w dobie oświecenia w Zach. Europie nie pozostał bez echa również w Polsce. Powołany w tamtym okresie przez sejm powołał komisję kodyfikacyjną pod przewodnictwem Andrzeja Zamoyskiego. Mimo iż z łatwością daje się w nim odnaleźć elementy prawa rzymskiego to jednak znając awersję szlachty do prawa rzymskiego w samym wstępie autorzy projektu deklarują iż przygotowali go nie dla Rzymian, lecz dla współrodaków.Tragiczne losy państwa polskiego pod koniec XVIII wieku zadecydowały też o losach prawa obowiązującego na naszych ziemiach. Po rozbiorach znaleźliśmy się pod jurysdykcją trzech państw zaborczych. Ponieważ wszystkie kodeksy tych państw były nośnikami prawa rzym.w jego nowym wcieleniu. Prawo obowiązujące na ziemiach polskich weszło ostatecznie w krąg prawa rzymskiego.Kiedy w XX wieku z czterech odrębnych aktów normatywnych stworzono jednolity kodeks cywilny starano się zachować w nim poprzednie rozwiązania które wytrzymały próbę czasu. Dzięki temu do dzisiaj jesteśmy w kręgu prawa rzymskiego.Losy Prawa Rzym.Po Kodyfikacji Justyniańskiej:Po śmierci Justyniana popłynęły dwoma odrębnymi nurtami: Nurt Wschodni (czyli bizantyjski-zrazu wartki, z upływem wieków słabnie, by w końcu prawie zupełnie utracić siłę witalną), Nurt Zachodni(początkowo niemal podskórny, ożywa na nowo w średniowieczu i tak zyskuje na sile, że w sposób nieprzerwany do dnia dzisiejszego twórczo użyźnia myśl prawniczą zwłaszcza w obrębie tych wszystkich systemów, które tworzą tzw. romańską rodzinę prawa).Prawo Rzymskie W Zachodniej Europie:1)Po upadku państwa zach.rzymskiego powstało kilka nowych państw:Ostrogotów, Wizygotów, Burgundów, Wandali, Franków i inne. W państwach tych Germanie stosowali swoje rodzime prawo germańskie, Rzymianie żyli nadal wg prawa ukształtowanego podczas istnienia ich państwa. Niektórzy władcy państw germańskich sporządzili urzędowe zbiory obowiązującego w ich państwach prawa rzymskiego:państwo Ostrogotów -pod koniec V wieku, Teodoryk Wielki-Edictum Teodorici..Państwo Burgundów:początek VI wieku, król Gundobad- Lex Romana Burgundoriorum rok 506, na polecenie króla Alaryka II-Lex Romana Visigothorum-na treść Breavarium Alarici (druga nazwa) składają sę wyciągi z trzech kodeksów (Gregorianus, Hermo- genianus, Theodosianus), Instytucji Gaiusa(tzw Gaius wizygocki),Sentencji Paulusa i 1 fragment pochodzący od Papiniana,wszystkie trzy Leges Romanae Barbarorum pod względem chronolo- gicznym wyprzedzały dzieło kodyfikacyjne Justyniana. Były jednak pracami skromniejszymi pod względem wykorzystanego materiału, lecz także dalekie od doskonałości, nie mówiąc o pewnych naleciałościach germańskich, od których Leges nie było w stanie się uchronić.Spisy ostrogocki i burgundzki nie przeżyły upadku państwa w których obowiązywały, natomiast Breavarium Alarici odegrało w historii prawa rzymskiego na zachodzie Europy szczególną rolę. Posługiwała się nim ludność romańska zamieszkująca południową część państwa frankońskiego (mimo że przestało obowiązywać) a w całej Zachodniej Europie było głównym źródłem znajomości prawa rzymskiego aż do XI wieku.2)Szkoła Glosatorów -Uniwersytet w Bolonii (1088), Ireneriusz, (następcy jego byli czterej uczeni quatuor doctores – Martinus, Bulgarus, Ugo i Jacobus). Glosatorzy wykładali prawo rzymskie licznym słuchaczom w oparciu o źródła justyniańskie, a nadto objaśniali je, zwłaszcza Digesta, opatrując ich niejasne fragmenty krótkimi uwagami (glosy), bądź to między liniami rękopisu (glosy interlinearne), bądź też na jego marginesie (glosy marginalne). Ostatni jego przedstawiciel Acuriusz uwieńczył wieloletni dorobek całej szkoły odrębnym wydaniem wszystkich glos w dziele zwanym Glossa ordinaria (ok. 1250 roku), dziele o doniosłym znaczeniu tak dla ówczesnych teorii prawa, jak i praktyki sądowej. To wszystko miało znaczenie teoretyczne aniżeli praktyczne.3)Szkoła Postglosatorów zwanymi Komentatorami-główni przedstawiciele Bartolus de Saxoferrato oraz jego uczeń Baldus de Ubaldis. Poddają oni analizie nie tyle same źródła rzymskie, ile pozostawione przez poprzedników glosy, czyli uwagi do tychże źródeł. Starając się do nauki prawa wprowadzić pewien porządek logiczny, sprowadzają oni normy prawne do określonych pojęć ogólnych, by z kolei z tych pojęć, w drodze dedukcji, wprowadzić pojęcia szczegółowe. W tym zakresie byli też komentatorzy prekursorami szkoły prawa natury. Także oni próbowali już w drodze dedukcji wywodzić określone normy prawne z zasad powszechnego ładu społecznego i dlatego dzisiaj uznaje się ich za tych, którzy kładli fundamenty pod prawoznawstwo jako wyodrębnioną dyscyplinę wiedzy ludzkiej. W opracowaniu komentatorów prawo rzymskie było w stanie unormować najbardziej skomplikowane przejawy obrotu handlowego. Jego hasłem była wolność własności, autonomia woli podmiotu kształtującego swą sytuację prawną i zasada równości stron wchodzących w stosunki obligacyjne. Prawo rzymskie, wzbogacone przez nich elementami prawa kanonicznego i obowiązującego we Włoszech prawa miejskiego(tzw. prawa statutowego),stało się prawem uniwersalnym, lex generalis, świata nowożytnego.4)Recepcja Prawa Rzymskiego w Niemczech -(XV wiek-doprowadzony do końca w wieku następnym). Przedmiotem recepcji, czyli przejęcia systemu prawa rzymskiego jako obowiązującego w Niemczech, było nie czyste prawo ujęte chociażby w kodyfikacji justyniańskiej, ale przetworzone przez glosatorów i komentatorów, innymi słowy było to prawo rzymskie jakiego nauczano na włoskich uniwersytetach. Już od XII wieku w Niemczech panowało przekonanie ze jako kontynuatorzy państwowości rzymskiej powinno odzyskać swą moc prawo które w tym państwie kiedyś obowiązywał. Rzesza niemiecka składała się wówczas z wielu państw, które miały własne zróżnicowane prawa wewnętrzne. Recepcja zaspakajała zatem także dążenia do unifikacji prawa na terenie całej Rzeszy. Na terenie Rzeszy w XIV wieku powstało wiele uniwersytetów. Znawcy prawa rzymskiego z tych uniwersytetów jak i z Włoskich zaczęli stosować w administracji państwowej lub w wymiarze sprawiedliwości prawo rzymskie. W roku 1495 powołano Sąd Kameralny Rzeszy-połowa jego członków musiała mieć wykształcenie prawnicze (rzymskie) a druga połowa powinna je znać. Spory mają być rozstrzygane zgodnie z prawem rzymskim. Miało być stosowane wtedy gdy w brakowało odpowiednich norm w prawie niemiecki. Prawo rzymskie było spisane, prawo niemieckie nie było spisane i trudne do udowodnienia, dlatego prawo rzymskie wyparło prawo niemieckie w sądach.5)Drugie Wcielenie Prawa Rzymskiego-w toku praktyki sądowej w Niemczech prawo rzymskie uległo dalszym przemianom w celu dostosowania go do zmieniających się potrzeb obrotu praw. Otrzymało miano usus modernus pandectarum, albo heutiges römisches Recht (współczesne prawo rzymskie). W tej postaci przetrwało ono w Rzeszy do 31 XII 1899 roku.6)Common Law-(Anglia), system opierający się nie na prawie stanowionym, lecz na precedensach, łatwo przezwyciężył partykularyzm zwyczajowego prawa angielskiego. Mimo że prawo rzymskie było wykładane na uniwersytetach angielskich, nie było jednak w stanie pokonać niechęci doń jurystów-praktyków, kształconych w korporacjach szkolnych zwanych oberżami sądowymi (Inns of Court).7)Hiszpania-prawo rzymskie nie straciło swojego znaczenia. Stosowanoje jako prawo posiłkowe, wychodząc z założenia że z niego wypływają zasady aequitatis, w Hiszpanii zaś aequitas uchodziła za pomocnicze źródło prawa. Dlatego też w sądach hiszpańskich wielką wagę przywiązywano do dzieł wielkiego komentatora włoskiego Bartolusa de Saxoferrato.8)Francja:Część Południowa-zwana pays de droit ėcrit (rejon prawa pisanego),wpływ prawa rzymskiego był nieprzerwany nawet po upadku państwa zachodniorzymskiego. Obowiązujące tam pierwotnie Braviarium Alarici wyparte zostało pod wpływemglosatorów i komentatorów przez justyniańskie zbiory prawa..Część Północna-zwana pays de droit coutumier (rejon prawa zwyczajowych), również nie pozostała obojętna na prawo rzymskie. Humanizm Prawniczy-był ostrą reakcja na deformacje prawa rzymskiego dokonane przez tzw. italicus mos docendi-humaniści za punkt wyjścia biorą prawo rzymskie czyste, bez naleciałości szkół poprzednich. Ich badania nad zbiorami justyniańskimi doprowadziły, po raz pierwszy na taką skalę, do odkrycia zmian, jakie w tekstach oryginalnych poczynali kompilatorzy justyniańscy w trakcie prac kodyfikacyjnych(tzw. interpolacje).Byt prawa rzymskiego i jego moc uzasadniali nie względami władzy (ratione imeri) lecz nakazem rozumu (imperio rationis).Jacobus Cujacius i Hugo Donellus.9)Prawo Rzymsko-Holenderskie(Roman-Dutch Law)-zostało przeniesione do Holandii z Francji-w dużym stopniu pod wpływem prześladowań hugenotów.10)Szkoła Historyczna-XIX w. Niemcy-prawo nie jest tworem bezwzględnych zasad rozumu, lecz produktem ducha narodu i warunków, w jakich kształtowała się jego historia (przeciwieństwo szkoły natury). Prawo ma charakter ściśle narodowy. Fryderyk Savigny.11)Pandektysci-druga połowa XIX wieku w Niemczech-Bernard Windscheid. Odrzuca rozważania historyczne, a główny nacisk kładą na metodę formalno-dogmatyczną. Za pomocą rozlicznych interpretacji źródeł rzymskich, głównie Pandektów, pandektyści tworzą katalog pojęć prawnych.12)Szkoła Prawa Natury-narzędzie walki z niesprawie- dliwością społeczną pod hasłem zgodnej z naturą wolności człowieka (libertas) i jego równości (ėgalitė). Najwieksze sukcesy w XVII i XVIII wieku-Hugo Grocjusz (holender) a potem Samuel Pufendorf (niemiec).13)Trzecie Wcielenie Prawa Rzymskiego-proces XVII-to i XVIII-to wiecznych kodyfikacji prawa cywilnego. Wszystko to, co w prawie rzymskim wytrzymało próbę czasu, co jako twór oryginalny uzyskało powszechną aprobatę i było w nim najcenniejsze, to wszystko w kodeksach prawa cywilnego żyje nadal.14)Wpływ prawa rzymskiego na ówczesne kodeksy:Kodeks cywilny włoski.Kodeks Napoleona,ABGB,BGB,Landrecht Pruski.