ŹRÓDŁA PRAWA PRACY
I. Uwagi ogólne
Źródłem prawa są akty normatywne zawierające normy prawne ogólne, powszechnie
obowiązujące, wydane w przepisanej formie przez powołany do tego organ.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe
w dniu 2.04.1997 r. i przyjęta w referendum konstytucyjnym w dniu 25.05.1997 r. (ogłoszona w Dz. U. Nr 78, poz. 483), zawiera pełny, przejrzysty i hierarchicznie spójny system źródeł prawa.
Konstytucja czyli w art. 87 rozróżnia następujące, powszechnie obowiązujące źródła prawa:
1) Konstytucję;
2) ratyfikowane umowy międzynarodowe;
3) ustawy;
4) rozporządzenia;
5) akty prawa miejscowego.
Konstytucja jest ustawą zasadniczą i najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej. Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej.
Stosownie do postanowień Konstytucji praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej Polskiej. Państwo sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy. Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Sposób realizacji tego prawa oraz obowiązki pracodawcy określa ustawa.
Ratyfikowane umowy międzynarodowe (dwustronne lub wielostronne), po ich ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP, stanowią część krajowego porządku prawnego i są bezpośrednio stosowane, chyba że ich stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Praktyka wykształciła wiele nazw umów międzynarodowych, w szczególności umowami międzynarodowymi są: konwencja, traktat, porozumienie, układ.
Traktat akcesyjny - traktat w sprawie warunków przystąpienia 10 nowych państw (w tym Polski) do Unii Europejskiej oraz dostosowań w Traktatach stanowiących podstawę Unii Europejskiej podpisany w Atenach w dniu 16 kwietnia 2003r (Dz. U. z 2004 r., Nr 90, poz. 864). Traktat ten w dniu 23.07.2003 r. został ratyfikowany przez Prezydent RP (oświadczenie rządowe z dnia 21.04.2004 r. - Dz. U. Nr 90, poz. 865) na podstawie zgody uchwalonej w referendum ogólnokrajowym w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację Traktatu dotyczącego przystąpienia Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej, wyznaczonym na dzień 8 czerwca 2003 r. (Dz. U. Nr 126, poz. 1170).
Zgodnie z Konstytucją RP Traktat akcesyjny podpisany w dniu 16 kwietnia 2003 r. w Atenach jako ratyfikowana umowa międzynarodowa z dniem przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, tj. z dniem 1.05.2004 r. stał się częścią krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio skuteczny w naszym porządku prawnym.
Konwencje uchwalane przez Międzynarodową Organizację Pracy (MOP) wywierają zasadniczy wpływ na ustawodawstwo prawa pracy. Polska jest członkiem Międzynarodowej Organizacji Pracy z siedzibą w Genewie od samego początku jej działalności (od 1919 r.). MOP przyjęła około 200 konwencji, z których Polska ratyfikowała blisko połowę.
Przyjęte konwencje dotyczą głównie bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony pracy kobiet i młodocianych, zatrudnienia marynarzy oraz warunków pracy. Przykładowo można wymienić:
1) Konwencję MOP Nr 14 dotyczącą odpoczynku tygodniowego w zakładach przemysłowych przyjętą w Genewie w dniu 17.11.1921 r. (Dz. U. z 1925 r. Nr 54, poz. 384);
2) Konwencję MOP Nr 81 dotycząca inspekcji pracy w przemyśle i handlu, przyjętą w Genewie w dniu 11.07.1947 r., która została ratyfikowana przez Polskę w dniu 19.04.1995 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 72, poz. 450);
3) Konwencję MOP Nr 87 dotyczącą wolności związkowej i ochrony praw związkowych,
przyjętą w San Francisco w dniu 9.07.1948 r. (Dz. U. z 1958 r. Nr 29, poz. 125);
4) Konwencję MOP Nr 100 dotyczącą jednakowego wynagrodzenia dla pracujących mężczyzn i kobiet za pracę jednakowej wartości przyjętą w Genewie w dniu 29.06.1951 r. (Dz.U. z 1955 r. Nr 38, poz. 238);
5) Konwencję MOP Nr 111 dotyczącą dyskryminacji w zakresie zatrudnienia i wykonywania zawodu, przyjętą w Genewie w dniu 25.06.1958 r. (Dz. U. z 1961 r. Nr 42, poz. 218);
6) Konwencję MOP Nr 120 dotyczącą higieny w handlu i biurach przyjętą w Genewie
w dniu 8.07.1964 r. (Dz. U. z 1968 r. Nr 37, poz. 261);
7) Konwencję MOP Nr 127 dotyczącą ciężaru maksymalnego ładunków, dozwolonego
przy przenoszeniu przez jednego pracownika przyjętą w Genewie w dniu 28.06.1967 r.
(Dz. U. z 1973 r. Nr 25, poz. 142).
Konstytucja RP w hierarchii źródeł prawa na pierwszym miejscu postawiła ratyfikowane, za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, przez Prezydenta RP umowy międzynarodowe, które mają pierwszeństwo przed ustawami, jeżeli postanowień ustaw nie da się pogodzić z umową.
Rozporządzenia wydawane są przez organy wskazane w Konstytucji RP na podstawie szczegółowego upoważnienia (tzw. delegacji) zawartego w ustawie i w celu jej wykonania.
Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres
spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu. Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji, o których mowa wyżej, innemu organowi (tzw. zakaz subdelegacji).
Akty prawa miejscowego stanowione są przez organy samorządu terytorialnego oraz
terenowe organy administracji rządowej i obowiązują na obszarze działania organów, które je ustanowiły.
Uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów, zgodnie z art. 93 ust. 1 i 2 Konstytucji RP nie są powszechnie obowiązującymi źródłami prawa —mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu te akty.
Zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych oraz zasady i tryb wydawania dzienników urzędowych określa ustawa z dnia 20.07.2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (Dz. U. Nr 62, poz. 718 z późn. zm.), Zasady i tryb zawierania, ratyfikowania, zatwierdzania, ogłaszania, wykonywania, wypowiadania i zmian zakresu obowiązywania umów międzynarodowych określa ustawa z dnia 14.04.2000 r. o umowach międzynarodowych (Dz. U. Nr 39, poz. 443 z późn. zm.).
Ponadto w Monitorze Polskim z dnia 14.05.2004 r. (M. P. Nr 20, poz. 359) ukazało się ogłoszenie Prezesa rady Ministrów z dnia 11.05.2004 r. w sprawie stosowania prawa Unii Europejskiej.
Ogłaszanie aktów normatywnych w oficjalnych organach publikacyjnych (promulgacyjnych) jest obowiązkowe i ma zasadnicze znaczenie dla kwestii znajomości i upowszechniania obowiązującego prawa.
W polskim systemie prawnym istnieje domniemanie znajomości obowiązującego prawa przez wszystkich (tzw. fikcja powszechnej znajomości prawa), jeżeli prawo to zostało ogłoszone w przeznaczonym do tego celu organie publikacyjnym.
W związku z tym nadal aktualna jest zasada prawa rzymskiego ignorantia iuris
nocet (nieznajomość prawa szkodzi; nie usprawiedliwia).
W Dzienniku Ustaw RP publikowane są w m. in. Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia oraz orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące aktów normatywnych ogłoszonych w Dzienniku Ustaw.
W Dzienniku Urzędowym RP „Monitor Polski” ogłasza się m. in. uchwały Rady Ministrów i zarządzenia Prezesa Rady Ministrów, wydane na podstawie ustawy, natomiast akty prawa miejscowego ogłaszane są w wojewódzkich dziennikach urzędowych wydawanych przez wojewodę.
Na każdym numerze dziennika oznacza się dzień jego wydania. Dzień wydania jest dniem prawnego ogłoszenia aktów zamieszczonych w numerze. Akty prawne ogłaszane w dziennikach urzędowych wchodzą w życie po upływie 14 dni od dnia ich ogłoszenia, chyba ze dany akt normatywny określi dłuższy termin. W uzasadnionych przypadkach akty normatywne mogą wchodzić w życie w terminie krótszym niż 14 dni, a jeżeli ważny interes państwa wymaga natychmiastowego wejścia w życie aktu i zasady demokratycznego państwa prawnego nie stoją temu na przeszkodzie, dniem wejścia w życie może być dzień ogłoszenia tego aktu normatywnego w dzienniku urzędowym. Przepisy te nie wyłączają możliwości nadania aktowi normatywnemu wstecznej mocy obowiązującej, jeżeli zasady demokratycznego państwa prawnego nie stoją temu na przeszkodzie. W tym ostatnim przypadku rzymska zasada nieretroakcji (lex retro non agit) zostaje z mocy woli ustawodawcy wyłączona.
Akty prawne Unii Europejskiej podlegają ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej (Official Journal of the European Union) wydawanym przez Biuro Publikacji
wspólnot Europejskich, który wydawany jest w trzech seriach, tj.:
a) w serii L (legislacja) - zawiera akty prawne Wspólnot Europejskich, tj.:
- rozporządzenia;
- dyrektywy;
- decyzje;
- zalecenia;
- opinie;
b) w serii C (komunikaty, informacje i zawiadomienia)- zawiera istotne dokumenty
Unii Europejskiej jak np.:
- streszczenia wyroków Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i Sądu
Pierwszej Instancji;
- ogłoszenia o naborze do pracy w instytucjach Unii Europejskiej;
c) w serii S (suplement)- w szczególności zawiera:
- ogłoszenia publiczne dotyczące pracy, dostaw i usług wszystkich państw
członkowskich Unii Europejskiej.
Akty prawne UE drukowane są równolegle we wszystkich oficjalnych językach Unii Europejskiej (od 1.05.2004 r. również w języku polskim). Wszystkie wersje językowe (25 wersji) są równorzędnymi tekstami urzędowymi aktów opublikowanych w Dzienniku Urzędowym UE i tylko im przysługuje domniemanie autentyczności. W polskojęzycznej wersji wydawane są bieżące wydania Dziennika Urzędowego UE (m. n. w dniu 1.05.2004 r. ukazał się w języku polskim pierwszy Dziennik Urzędowy UE z serii L noszący Nr 168) oraz będzie wydana specjalna polska edycja Dziennika Urzędowego UE obejmująca poszczególne tomy akt Unii Europejskiej, które weszły w życie przed przystąpieniem Polski do Unii. Prace nad wydaniem specjalnej edycji Dziennika Urzędowego UE w języku polskim (tłumaczenia aktów) trwają w Biurze Oficjalnych Wydawnictw Wspólnot Europejskich w Luksemburgu. W polskiej wersji językowej Dzienniki Urzędowe UE dostępne są w sprzedaży oraz nieodpłatnie - do wglądu - w Regionalnych Centrach Informacji Europejskiej.
Natomiast tłumaczenia dyrektyw można znaleźć w Internecie pod adresem:
http://europa.eu.int/eur-lex/en/accession.html
PRAWO PRACY
Prawo pracy jest gałęzią prawa, w której obowiązują nie tylko powszechnie obowiązujące źródła prawa pracy określone w Konstytucji RP (w tym źródła prawa Unii Europejskiej), lecz także specyficzne źródła prawa pracy wewnątrzzakładowego, określone w przepisach art. 9 kp. Przepisy te w sposób wyczerpujący określają źródła prawa pracy, które można podzielić na źródła prawa pracy powszechnie obowiązujące oraz źródła prawa pracy wewnątrzzakładowego.
Kodeks pracy jest „konstytucją pracowniczą” określającą prawa i obowiązki stron stosunku pracy (pracowników i pracodawców) w zasadzie sposób całościowy i wyczerpujący.
Jest najważniejszym źródłem prawa pracy. Stosuje się go do wszystkich kategorii
pracowników; w sytuacji, gdy stosunek pracy określonej kategorii pracowników regulują
przepisy szczególne, przepisy kodeksu stosuje się w zakresie nie uregulowanym tymi
przepisami (art. 5 kp). Z art. 5 kp wynika, że kodeks pracy i przepisy wydane na jego
podstawie są przepisami ogólnymi (lex generalis), w stosunku do innych ustaw i aktów
wykonawczych należących do prawa pracy, które są przepisami szczególnymi (lex specialis).
Z zasady prawa rzymskiego (lex specialis derogat legi generali) wynika, że ustawa
szczególna uchyla stosowanie ustawy ogólnej (przepis szczególny ma pierwszeństwo
stosowania przed przepisami kodeksu pracy).
Ustalenie źródeł prawa pracy ma decydujące znaczenie dla pracodawcy i pracowników, gdyż stanowią one podstawę indywidualnych uprawnień pracowniczych i podstawę do zgłaszania przez nich indywidualnych roszczeń przed sądami pracy.
POWSZECHNIE OBOWIĄZUJĄCE ŹRÓDŁA PRAWA PRACY
1. PRAWO KRAJOWE
obowiązują w zasadzie we wszystkich zakładach pracy na obszarze RP:
1) Konstytucja RP;
2) ustawy, tj. kodeks pracy i inne ustawy określających prawa i obowiązki pracowników
i pracodawców np.:
a) ustawa z dnia 13.03.2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania
z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników
(Dz. U. Nr 90, poz. 844 z późn. zm.);
b) ustawa z dnia 23.05.1991 r. o związkach zawodowych (Tj.: Dz. U. z 2001
r. Nr 79, poz. 854 z późn. zm.);
c) ustawa z dnia 20.07.1990 r. o wliczaniu okresów pracy w indywidualnym
gospodarstwie rolnym do pracowniczego stażu pracy (Dz. U. Nr 54, poz.
310);
3) ratyfikowane przez Prezydenta RP umowy międzynarodowe określających prawa
i obowiązki pracowników i pracodawców np.:
a) Traktat akcesyjny podpisany w dniu 16 kwietnia 2003 r. w Atenach;
b) konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy.
4) rozporządzenia określające prawa i obowiązki pracowników i pracodawców,
tj. akty prawne wydane na podstawie upoważnienia zawartego w kodeksie pracy
(np. wydane na podstawie art. 23715 § 1 kp rozporządzenie MPiPS z dnia
26.09.1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy - Dz.
U. Nr 129, poz. 844 z późn. zm.) lub upoważnienia zawartego w innych ustawach
(np. wydane na podstawie art. 25 ust. 12 i art. 31 ust. 2 w/w ustawy o związkach
zawodowych rozporządzenie RM z dnia 11.06.1996 r. w spawie trybu udzielania
urlopu bezpłatnego i zwolnień od pracy pracownikom pełniącym z wyboru funkcje
w związkach zawodowych oraz zakresu uprawnień przysługujących pracownikom
w czasie urlopu bezpłatnego i zwolnień od pracy - Dz. U. Nr 71, poz. 336).
ŹRÓDŁA PRAWA WSPÓLNOTOWEGO :
Warunkiem przyjęcia (akcesji) Polski do Unii Europejskiej było przyjęcie bez zastrzeżeń całego dotychczasowego dorobku prawnego Wspólnot Europejskich tzw. acquis communautaire. Wspólnoty Europejskie obecnie tworzą Unia Europejska (wcześniej EWG - Europejska Wspólnota Gospodarcza) oraz EURATOM - Europejska Wspólnota Energii Atomowej (EWWiS - Europejska Wspólnota Węgla i Stali ustanowiona została w dniu 23.07.1952 r. na okres 50 lat - traktat o jej ustanowieniu wygasł w dniu 22.07.2002 r.).
Zgodnie z art. 3 Traktatu akcesyjnego podpisanym w dniu 16 kwietnia 2003 r. w Atenach od dnia przystąpienia do Unii Europejskiej nowe Państwa Członkowskie są związane i stosują przepisy dorobku Schengen w postaci, w jakiej zostały włączone w ramy Unii Europejskiej przez protokół dołączony do Traktatu o Unii Europejskiej oraz do Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską oraz akty na nim oparte lub w inny sposób z nim związane, które zostały szczegółowo wymienione w załączniku Nr I do Traktatu akcesyjnego.
W związku powyższym prawo Unii Europejskiej (prawo Wspólnot Europejskich) jest
prawem "ponadnarodowym", które wiąże nie tylko orany państwa ale także wszystkich
obywateli, w tym również pracodawców i pracowników w zakresie w jakim reguluje ich
prawa i obowiązki.
1) pierwotne prawo wspólnotowe (jest to prawo ustanowione przez państwa
członkowskie w drodze umów międzynarodowych; prawo traktatowe), w tym
m. in.:
a) Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) oraz
Traktat powołujący Europejska Wspólnotę Energii Atomowej (EURATOM)
podpisane w Rzymie w dniu 25.03.1957 r. (tzw. traktaty rzymskie);
b) Układ w sprawie wspólnych instytucji Wspólnot Europejskich z dnia
25.03.1953 r. - na jego mocy wspólnymi organami EWWiS, EWG
i EURATOM stały się m. in. Parlament Europejski i Trybunał Europejski;
c) Układ w sprawie wspólnych instytucji Wspólnot Europejskich z dnia
8.04.1965 r. - na jego mocy wspólnymi organami EWWiS, EWG i EURATOM
stały się Rada i Komisja Wspólnot Europejskich;
d) Jednolity Akt Europejski (JAE) podpisany w dniu 17.02.1986 r. w Luksemburgu;
e) Traktat o Unii Europejskiej podpisany w dnia 7 lutego 1992 r. w Maastricht;
na mocy artykułu G tego Traktatu z chwilą wejścia w życie Traktatu
o Unii Europejskiej, tj. z dniem 1.11.1993 r. termin „EWG - Europejska
Wspólnota Gospodarcza” został zastąpiony terminem „Wspólnota Europejska”;
f) traktat Amsterdamski podpisany w dniu 2.10.1997 r. w Amsterdamie zmieniający
Traktat o Unii Europejskiej, traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie
i niektóre związane z nimi akty;
g) załączniki, aneksy i protokoły do traktatów;
h) umowy (traktaty) akcesyjne (umowy o przystąpieniu państwa europejskiego
do Unii Europejskiej).
2) pochodne prawo wspólnotowe (jest to prawo stanowione przez organy
Wspólnot - tj. przez Parlament Europejski wspólnie z Radą UE, Radę UE lub Komisję
UE - na podstawie i w granicach wyznaczonych przez prawo pierwotne), tj.:
a) rozporządzenia np. rozporządzenie Rady 2062/94/WE z dnia 18.07.1994 r.
ustanawiające Europejską Agencje ds. Bezpieczeństwa i Ochrony Zdrowia
w Miejscu Pracy (Dz. Urz. UE-sp.05-2-205); rozporządzenie Rady
1612/68/EWG z dnia 15.10.1968 r. w sprawie swobody przemieszczania się
pracowników w obrębie Wspólnoty (Dz. Urz. L 257 z dnia 19.10.1968 r.);
Rozporządzenia mają zastosowanie ogólne (general application) - obowiązują one
w całości (oznacza to zakaz stosowania rozporządzeń w sposób wybiórczy lub fragmentaryczny) i są bezpośrednio stosowane w każdym państwie członkowskim. Rozporządzenia stają się częścią krajowych systemów prawnych bez potrzeby dokonywania jakichkolwiek czynności implementacyjnych i wywierają skutki bezpośrednie w stosunku do jednostek.. Ich obowiązywanie zależy jedynie od ogłoszenia w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej.
b) dyrektywy np.: dyrektywa Rady 92/58/EWG z dnia 24.06.1992 r. w sprawie
minimalnych wymagań dotyczących znaków bezpieczeństwa i/lub
zdrowia w miejscu pracy (Dz. Urz. UE-sp.05-2-89); dyrektywa Parlamentu
Europejskiego i Rady 96/71/WE z dnia 16.12.1996 r. w sprawie delegowania
pracowników w ramach świadczenia usług (Dz. Urz. UE-sp.05-2-431);
Dyrektywy skierowane są do państw członkowskich. Harmonizują one prawo krajowe
w różnym stopniu poprzez zniesienie podstawowych sprzeczności i ustalenie jednolitych
ogólnych zasad. Dyrektywy mogą być dyrektywami ramowymi (ogólnymi) lub szczegółowymi (w takim przypadku nie pozostawiają one państwu zbyt wiele swobody). Nie wpływają one bezpośrednio na prawa i obowiązki obywateli (w tym na prawa i obowiązki pracowników i pracodawców), lecz obowiązują dopiero po wdrożeniu (implementacji) przepisów dyrektywy do krajowego porządku prawnego (m. in. ostatnia „duża” nowelizacja Kodeksu pracy z dnia 14.11.2003 r.- Dz. U. z dnia 15.12.2003 r. Nr 213, poz. 2081 - miała głównie na celu dostosowanie jego przepisów do kilkudziesięciu dyrektyw Unii Europejskiej). Dyrektywy wiążą państwa członkowskie odnośnie zamierzonych celów, które powinny zostać osiągnięte w wyznaczonym terminie. Wybór formy i metod realizacji celów leży w gestii państw członkowskich - państwo członkowskie w sposób przyjęty w danym kraju dostosowuje swoje prawo wewnętrzne do wymagań zawartych w dyrektywach. Europejski Trybunał Sprawiedliwości przyznał dyrektywom - w niektórych przypadkach - cechę bezpośredniej skuteczności. Oznacza to, że jeżeli przepisy dyrektywy nie zostały wdrożone do krajowego porządku prawnego, to w relacji podmiot-państwo można się na nie powołać wtedy, gdy są jasne, precyzyjne, bezwarunkowe oraz nastąpił upływ terminu transpozycji dyrektywy do prawa krajowego.
Przykładowo w wyroku z dnia 19.11.1991 r. Europejski Trybunał Sprawiedliwości w połączonych sprawach C-6/90 i C-/90 z powództwa A. Francovich, D. Bonifaci i inni przeciwko Republice Włoskiej uznał, że jeżeli dyrektywa przewiduje utworzenie funduszu gwarantowanych świadczeń pracowniczych, wówczas państwo obowiązane jest wypłacać świadczenia przewidziane w takiej dyrektywie, pomimo tego, że nie utworzyło takiej instytucji w odpowiednim terminie.
Dyrektywy mają duże znaczenie przy wykładni przepisów prawa (przy wykładni przepisów ustaw, do których dostosowano ich treść) z uwagi na art. 10 (dawny art. 5) Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Europejską podpisanego (Dz. U. z 2004 r. nr 90, poz. 864/2). Zgodnie z tym artykułem państwa członkowskie obowiązane są podejmować wszelkie właściwe kroki w celu zapewnienia wykonania zobowiązań wynikających z niniejszego Traktatu lub z działań instytucji Wspólnoty. Dotyczy to w szczególności prawidłowego implementowania i stosowania prawa wspólnotowego na płaszczyźnie krajowej.
Przykładowo Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów z dnia 9.10.1997 r. o sygn. akt III ZP
21/97 dotyczącej organizacji czasu pracy powołał się na dyrektywę Rady 93/104/WE z dnia 23.11.1993 r. dotyczącą niektórych aspektów organizacji pracy (Dz. Urz. UE L 307
z dnia 13.12.1993 r.).
Wykaz dyrektyw Wspólnot Europejskich, do których dostosowany został Kodeks pracy -Ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o zmianie i uchyleniu niektórych ustaw w związku z uzyskaniem przez Rzeczpospolitą Polską członkostwa w Unii Europejskiej (Dz. U. z dnia 30 kwietnia 2004 r. Nr 96, poz. 959) do tytułu ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, z późn. zm.) dodany został odnośnik zawierający nazwy dyrektyw wspólnotowych, których treść została wdrożona (implementowana) do Kodeksu pracy.
Zgodnie z tą ustawą w zakresie swojej regulacji Kodeks pracy wdrożył następujące dyrektywy Wspólnot Europejskich:
1) dyrektywę 83/477/EWG z dnia 19.09.1983 r. w sprawie ochrony pracowników
przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie azbestu w miejscu pracy -
druga dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 8 dyrektywy 80/1107/EWG (Dz.
Urz. WE L 263 z dnia 24.09.1983 r. z późn. zm.);
2) dyrektywę 86/188/EWG z dnia 12.05.1986 r. w sprawie ochrony pracowników
przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie hałasu w miejscu pracy (Dz.
Urz. WE L 137 z dnia 24.05.1986 r.);
3) dyrektywę 89/391/EWG z dnia 12.06.1989 r. w sprawie wprowadzenia środków
w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy (Dz. Urz.
WE L 183 z dnia 29.06.1989 r.);
4) dyrektywę 89/654/EWG z dnia 30.11.1989 r. dotyczącej minimalnych wymagań
w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscu pracy - pierwsza dyrektywa
szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG (Dz. Urz. WE
L 393 z dnia 30.12.1989 r.);
5) dyrektywę 89/655/EWG z dnia 30.11.1989 r. dotyczącej minimalnych wymagań
w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny użytkowania sprzętu roboczego przez pracowników podczas pracy - druga dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust.
1 dyrektywy 89/391/EWG (Dz. Urz. WE L 393 z dnia 30.12.1989 r. z późn. zm.);
6) dyrektywę 89/656/EWG z dnia 30.11.1989 r. w sprawie minimalnych wymagań
w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników korzystających z wyposażenia ochrony osobistej - trzecia dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16
ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG (Dz. Urz. WE L 393 z dnia 30.12.1989 r.);
7) dyrektywę 90/269/EWG z dnia 29.05.1990 r. w sprawie minimalnych wymagań
dotyczących ochrony zdrowia i bezpieczeństwa podczas ręcznego przemieszczania
ciężarów w przypadku możliwości wystąpienia zagrożenia, zwłaszcza urazów
kręgosłupa pracowników - czwarta szczegółowa dyrektywa w rozumieniu art. 16
ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG (Dz. Urz. WE L 156 z dnia 21.06.1990 r.);
8) dyrektywę 90/270/EWG z dnia 29.05.1990 r. w sprawie minimalnych wymagań w
dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia przy pracy z urządzeniami wyposażonymi
w monitory ekranowe - piąta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16
ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG (Dz. Urz. WE L 156 z dnia 21.06.1990 r.);
9) dyrektywę 90/394/EWG z dnia 28.06.1990 r. w sprawie ochrony pracowników
przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych
podczas pracy - szósta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy
89/391/EWG (Dz. Urz. WE L 196 z dnia 26.07.1990 r., z późn. zm.);
10) dyrektywę 91/322/EWG z dnia 29.05.1991 r. w sprawie ustalenia indykatywnych
wartości granicznych w wykonaniu dyrektywy 80/1107/EWG w sprawie
ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie czynników
chemicznych, fizycznych i biologicznych w miejscu pracy (Dz. Urz. WE L 177
z dnia 05.07.1991 r.);
11) dyrektywę 91/383/EWG z dnia 25.06. r. uzupełniającej środki mające wspierać
poprawę bezpieczeństwa i zdrowia w pracy pracowników pozostających w stosunku
pracy na czas określony lub w czasowym stosunku pracy (Dz. Urz. WE L 206
z dnia 29.07.1991 r.);
12) dyrektywę 91/533/EWG z dnia 14.10.1991 r. w sprawie obowiązku pracodawcy
dotyczącym informowania pracowników o warunkach stosowanych do umowy lub
stosunku pracy (Dz. Urz. WE L 288 z dnia 08.07.1992 r.);
13) dyrektywę 92/57/EWG z dnia 24.06.1992 r. w sprawie wprowadzenia w życie
minimalnych wymagań w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscach
tymczasowych lub ruchomych budów - ósma dyrektywa szczegółowa w rozumieniu
art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG (Dz. Urz. WE L 245 z dnia 26.08.1992 r.);
14) dyrektywę 92/58/EWG z dnia 24.06.1992 r. w sprawie minimalnych wymagań
dotyczących znaków bezpieczeństwa i/lub zdrowia w miejscu pracy - dziewiąta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG (Dz. Urz.
WE L 245 z dnia 26.08.1992 r.);
15) dyrektywę 92/85/EWG z dnia 19.10.1992 r. w sprawie wprowadzenia środków
służących wspieraniu poprawy w miejscu pracy bezpieczeństwa i zdrowia pracownic
w ciąży, pracownic, które niedawno rodziły i pracownic karmiących piersią -
dziesiąta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy
89/391/EWG (Dz. Urz. WE L 348 z dnia 28.11.1992 r.);
16) dyrektywę 93/104/WE z dnia 23.11.1993 r. dotyczącej niektórych aspektów organizacji czasu pracy (Dz. Urz. WE L 307 z dnia 13.12.1993 r.);
17) dyrektywę 94/33/WE z dnia 22.06.1994 r. w sprawie ochrony pracy osób młodych
(Dz. Urz. WE L 216 z dnia 20.08.1994 r.);
18) dyrektywę 96/34/WE z dnia 3.06.1996 r. w sprawie Porozumienia ramowego
dotyczącego urlopu rodzicielskiego zawartego przez Europejską Unię Konfederacji
Przemysłowych i Pracodawców /UNICE/, Europejskie Centrum Przedsiębiorstw
Publicznych /CEEP/ oraz Europejską Konfederację Związków Zawodowych (Dz.
Urz. WE L 145 z dnia 19.06.1996 r.);
19) dyrektywę 96/71/WE z dnia 16.12.1996 r. dotyczącej delegowania pracowników
w ramach świadczenia usług (Dz. Urz. WE L 18 z dnia 21.01.1997 r.);
20) dyrektywę 97/80/WE z dnia 15.12.1997 r. dotyczącej ciężaru dowodu w sprawach
dyskryminacji ze względu na płeć (Dz. Urz. WE L 14 z dnia 20.01.1998 r.);
21) dyrektywę 98/24/WE z dnia 7.04.1998 r. w sprawie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników przed ryzykiem związanym z czynnikami chemicznymi
w miejscu pracy - czternasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1
dyrektywy 89/391/EWG (Dz. Urz. WE L 131 z dnia 05.05.1998 r.);
22) dyrektywę 99/70//WE z dnia 28.06.1999 r. dotyczącej Porozumienia ramowego
w sprawie pracy na czas określony, zawartego przez Europejską Unię Konfederacji
Przemysłowych i Pracodawców (UNICE), Europejskie Centrum Przedsiębiorstw
Publicznych (CEEP) oraz Europejską Konfederację Związków Zawodowych (Dz.
Urz. WE L 175 z dnia 10.07.1999 r.);
23) dyrektywę 1999/92/WE z dnia 16.12. r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których może wystąpić atmosfera wybuchowa - piętnasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG (Dz. Urz. WE L 23 z dnia 28.01.2000 r.);
24) dyrektywę 2000/34/WE z dnia 22.06.2000 r. zmieniającej dyrektywę 93/104/WE
dotyczącą niektórych aspektów organizacji czasu pracy w celu objęcia sektorów
i działalności wyłączonej z tej dyrektywy (Dz. Urz. WE L 195 z dnia 01.08.2000 r.);
25) dyrektywę 2000/39/WE z dnia 8.06.2000 r. ustanawiającej pierwszą listę indykatywnych wartości granicznych narażenia na czynniki zewnętrzne podczas pracy -
w związku z wykonaniem dyrektywy Rady 98/24/WE w sprawie ochrony zdrowia
i bezpieczeństwa pracowników przed ryzykiem związanym ze środkami chemicznymi
w miejscu pracy (Dz. Urz. WE L 142 z dnia 16.06.2000 r.);
26) dyrektywę 2000/43/WE z dnia 29.06.2000 r. wprowadzającej w życie zasadę
równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne (Dz.
Urz. WE L 180 z dnia 19.07.2000 r.);
27) dyrektywę 2000/54/WE z dnia 18.09.2000 r. w sprawie ochrony pracowników
przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie czynników biologicznych
w miejscu pracy - siódma dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy
89/391/EWG (Dz. Urz. WE L 262 z dnia 17.10.2000 r.);
28) dyrektywę 2000/78/WE z dnia 27.11.2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe
równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (Dz. Urz. WE L 303 z dnia
02.12.2000 r.);
29) dyrektywę 2002/44/WE z dnia 25.06.2002 r. w sprawie minimalnych wymagań
w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników
na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (wibracji) - szesnasta dyrektywa
szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG (Dz. Urz. WE L
177 z dnia 6.07.2002 r.);
30) dyrektywę 2003/10/WE z dnia 6.02. 2003 r. w sprawie minimalnych wymagań
w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników
na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (hałasem) - siedemnasta dyrektywa
szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG (Dz. Urz. WE L
42 z dnia 15.02.2003 r.).
c) decyzje np. decyzja Rady 85/368/EWG z dnia 16.07.1985 r. dotycząca
równoważności kwalifikacji nabytych w czasie kształcenia zawodowego
w państwach członkowskich Wspólnot Europejskich (Dz. Urz. L 199 z dnia
31.07.1985 r.);
Decyzje wiążą adresatów (adresatem decyzji może być zarówno państwo członkowskie,
jak i osoby prawne i fizyczne) w całości. Są one aktami o charakterze indywidualnym
i konkretnym, w których organ UE może nakazać państwu lub jednostce wykonanie lub
zaniechanie pewnego działania, przyznać określone prawo lub nałożyć pewien obowiązek.
d) zalecenia np. zalecenie Komisji z dnia 27.11.1991 r. w sprawie ochrony
godności kobiet i mężczyzn w pracy (Dz. Urz. L 49 z dnia 24.02.1992 r.);
e) opinie.
Zalecenia i opinie nie mają w stosunku do adresatów mocy wiążącej - odgrywają jednak
znaczącą rolę jako obowiązek polityczny. Zalecenia są najczęściej adresowane do
państw członkowskich jako forma nacisku na takie państwa, natomiast opinie są często
spotykane w działalności wewnętrznej Unii Europejskiej.
WEWNĄTRZZAKŁADOWE ŹRÓDŁA PRAWA PRACY
Wewnątrzzakładowymi źródłami prawa pracy, które obowiązują jedynie podmioty objęte ich treścią (obowiązują w jednym lub więcej zakładach pracy i nie mają charakteru powszechnego) są:
1) zakładowe i ponadzakładowe układy zbiorowe pracy (reguluje je dział jedenasty
kodeksu pracy );
2) porozumienia zbiorowe oparte na ustawie określające prawa i obowiązki stron
stosunku pracy (inne niż układy zbiorowe pracy) zawierane przez partnerów społecznych, tj. pracodawców i organizacje związków zawodowych np.:
a) porozumienie zawarte na podstawie art. 3 ust. 1 - 3 ustawy z dnia
13.03.2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków
pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz. U. Nr 90, poz.
844 z późn. zm.);
b) porozumienie zawarte na podstawie art. 14 ustawy z dnia 23.05.1991 r.
o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (Dz. U. Nr 55, poz. 236 z późn. zm.);
c) porozumienie zawarte na podstawie art. 261 ust. 3 ustawy z dnia
23.05.1991 r. o związkach zawodowych (Tj. dz. U. z 2001 r. nr 79, poz. 854
z późn. zm.);
3) regulaminy określające prawa i obowiązki stron stosunku pracy (wszystkie przyjęte
w zakładzie pracy bez względu na nazwę), tj. w szczególności:
a) regulamin wynagradzania (art. 772 kp);
b) regulamin pracy (art. 104-1043 kp);
c) regulamin zakładowego funduszu świadczeń socjalnych (art. 8 ustawy
z dnia 4.03.1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (Tj.: Dz.
U. z 1996 r. Nr 70, poz. 335 z późn. zm.);
d) regulamin zwolnień grupowych wydany na podstawie art. 3 ust. 4 i 5 w/w
ustawy z dnia 13.03.2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami
stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników;
e) regulamin premiowania.
4) statuty określające prawa i obowiązki stron stosunku pracy; akty takie wydawane
są na podstawie upoważnienia ustawowego — jest ono przewidziane m. in. w:
a) art. 5 ustawy z dnia 16.09.1982 r. - Prawo spółdzielcze (Tj.: Dz. U. z 2003
r. Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.);
b) art. 130 i 304 ustawy z dnia 15.09.2000 r. - Kodeks spółek handlowych
(Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.);
c) art. 138 ustawy z dnia 12.09.1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 65,
poz. 385 z późn. zm.).
Postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych oraz regulaminów i statutów nie mogą być mniej korzystne dla pracowników niż przepisy kodeksu pracy oraz innych ustaw i aktów wykonawczych, natomiast postanowienia regulaminów i statutów nie mogą być mniej korzystne dla pracowników niż postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych. Ponadto postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów oraz statutów określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy, naruszające zasadę równego traktowania kobiet i mężczyzn w zatrudnieniu, nie obowiązują (nie mają mocy wiążącej).
Państwo gwarantuje w kodeksie pracy minimum uprawnień i maksimum obowiązków
pracowniczych, dlatego przepisy prawa wewnątrzzakładowego nie mogą naruszyć tej
zasady. Przepisy wewnątrzzakładowe mogą korzystniej kształtować prawa pracownicze i wówczas będą miały pierwszeństwo stosowania przed powszechnie obowiązującymi
przepisami prawa pracy.
SYSTEM OCHRONY PRACY W POLSCE
Definicja i cel systemu ochrony pracy
Mechanizm prawny w zakresie zapewnienia przestrzegania przepisów prawnych w stosunkach pracy realizowany przez uprawnione organy działające w oparciu o ustawowe instrumenty
Celem jest ochrona pracy rozumiana jako faktyczne zagwarantowanie w stosunkach pracy przestrzegania uprawnień wynikających z określonych przepisów prawa pracy
Elementy systemu ochrony pracy w Polsce oraz wzajemne relacje między nimi
Parlament - organ ustawodawczy
Rada Ministrów - organ wykonawczy
Organy nadzoru nad warunkami pracy - egzekwowanie przestrzegania przepisów z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy
Sądy pracy - wymiar sprawiedliwości
Podmioty gospodarcze - obowiązek zapewnienia bhp
Organizacje związkowe / organizacje pracodawców - inicjatywa ustawodawcza, doradztwo, promowanie bhp
Podmioty obowiązków w zakresie bhp
Pracodawca - jako osoba zatrudniająca pracowników
Projektant - obowiązek projektowania obiektów, maszyn itp. zgodnie z obowiązującymi normami (np. projekty budowlane, rzeczoznawcy)
Producent - obowiązek wyprodukowania urządzeń, maszyn zgodnie z obowiązującymi normami (ocena zgodności, certyfikaty)
Konstruktor - obowiązek konstruowania urządzeń, maszyn zgodnie z obowiązującymi normami
Dystrybutor - obowiązek wprowadzania do obrotu urządzeń, maszyn zgodnie z obowiązującymi normami
Pracownik - jako wykonawca, zobowiązany przestrzegać wszystkich przepisów i zasad z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy
3