1. uznanie w prawie międzynarodowym publicznym

• uznanie międzynarodowe jest to stwierdzenie przez podmiot udzielający uznania istnienia pewnych faktów oraz gotowość respektowania związanych z tym skutków prawnych; wiąże się ono z podmiotowością prawnomiędzynarodową oraz zdolnością do działania w stosunkach międzynarodowych - przedmiotem uznania może być nowopowstałe państwo, rząd, który doszedł do władzy w drodze np. zamachu stanu, naród walczący o wolność, powstańcy i strona wojująca itp.

• w pewnych sytuacjach może istnieć obowiązek prawny uznania lub nieuznania;

• istnieją spory, czy może mieć ono charakter konstytutywny czy deklaratywny; uznanie konstytutywne tworzy nową sytuację prawną lub nowy podmiot prawa, który bez aktu uznania nie istniałby; uznanie deklaratywne ma miejsce wówczas, kiedy uznanie nie tworzy nowej sytuacji prawnej lub nowego podmiotu międzynarodowego; w Polsce przyjmuje się, iż istnieją obydwa typy uznania;

• formuła uznania: uznanie wyraźne ma miejsce wówczas, kiedy jedno państwo uznaje nowe państwo, nowy rząd itp.; uznanie milczące polega na określonym postępowaniu państwa uznającego, z którego wynika domniemania, że państwo uznało taką lub inną organizację, np. poprzez nawiązanie z nowym państwem stosunków konsularnych;

• uznanie de iure i de facto: uznanie de iure jest pełne i ostateczne, jest udzielane wtedy, kiedy uznawana organizacja (państwo) spełnia wszystkie warunki niezbędne do jej uznania; uznanie de facto jest niepełne, prowizoryczne oraz w każdej chwili może być cofnięte;

• uznanie państwa: jednostronny akt, za pomocą którego państwo lub państwa oświadczają lub milcząco przyjmują, że istniejąca organizację terytorialną uznają za państwo ze wszystkimi tego konsekwencjami; nie oznacza ono jednak konieczności nawiązania stosunków dyplomatycznych; uznanie państwa ma charakter deklaratywny, nie tworzy nowego podmiotu prawa międzynarodowego

ponieważ istnienia państwa nie zależy od uznania go;

• uznanie rządu: jednostronny akt państwa, w którym oświadcza ono lub milcząco przyjmuje, iż nowy rząd jest organem właściwym do reprezentowania swojego państwa w stosunkach międzynarodowych i że uznający chce utrzymywać stosunki z tym rządem; przy uznaniu rządu bierze się pod uwagę kryterium efektywności - fakt, że dany rząd sprawuje rzeczywistą władzę na terytorium państwa i jest w stanie reprezentować je wobec innych państw; ma ono charakter deklaratywny, ma bardzo duże znaczenie polityczne i prawne;

2. obywatelstwo w prawie międzynarodowym publicznym i europejskim

• obywatelstwo: szczególny węzeł prawny pomiędzy państwem a jednostką; wynika z niego obowiązek lojalności i wierności w stosunku do państwa oraz jurysdykcja, czyli zwierzchnictwo osobowe państwa nad własnymi obywatelami bez względu na to gdzie się znajdują;

• każde państwo samodzielnie określa, kto jest jego obywatelem; w roku 1997 Rada Europy przyjęła Konwencję o obywatelstwie, której stroną jest Polska; obywatelstwo wg konwencji to związek prawny pomiędzy osobą fizyczną a państwem, nie określający przynależności etnicznej jednostki;

• nabycie obywatelstwa: urodzenie, nadanie, zamążpójście, adopcja, opcja oraz repatriacja;

• urodzenie: podlega ono dwóm zasadom - albo zasadzie prawa krwi albo zasadzie prawa ziemi; pierwsza stanowi o tym, że jednostka przez urodzenie nabywa obywatelstwo państwa, którego obywatelami są jej rodzice (dawne państwa bloku wschodniego i większość państw europejskich); druga stanowi o tym, że jednostka niezależnie od obywatelstwa rodziców nabywa obywatelstwo państwa na terytorium którego urodziła się, łącznie z narodzinami w samolocie lub statku (państwa imigracyjne oraz niektóre państwa Ameryki Południowej); w Polsce dziecko nabywa przez urodzenie obywatelstwo polskie, jeżeli obydwoje rodzice są obywatelami polskimi albo jedno z rodziców jest obywatelem polskim, a drugie jest nieznane bądź nieokreślone jest jego obywatelstwo lub jest bezpaństwowcem;

• naturalizacja: w Polsce cudzoziemcowi można nadać na jego wniosek obywatelstwo, jeżeli zamieszkuje w Polsce co najmniej 5 lat, a w szczególnie uzasadnionych wypadkach nawet bez zachowania tego warunku;

• zamążpójście: zgodnie z konwencją z 20.02.1957 roku ani zawarcie, ani rozwiązanie małżeństwa pomiędzy obywatelami dwóch państw nie wpływa samo przez się na obywatelstwo żony; w Polsce cudzoziemiec, który co najmniej przez 3 lata pozostaje w związku małżeńskim, może złożyć oświadczenie o chęci przyjęcia obywatelstwa polskiego;

• utrata obywatelstwa: następuje m.in. poprzez zamążpójście, opcję, pozbawienia wolności lub zwolnienie z obywatelstwa; w Polsce obywatel traci obywatelstwo na swój wniosek po uzyskaniu zgody Prezydenta RP na zrzeczenie się go;

• wielokrotne obywatelstwo: powoduje ono wiele problemów i konfliktów, dot. np. służby wojskowej; sposobem eliminacji tego problemu jest przyznanie osobom posiadającym wielokrotne obywatelstwo prawa opcji - prawa wyboru jednego z nich oraz zrzeczenia się drugiego; w Polsce obywatel polski, zgodnie z polskim ustawodawstwem, nie może być jednocześnie uznany za obywatela innego państwa; oznacza to, że osoba posiadająca obywatelstwo polskie, która jednocześnie w myśl obcego prawa posiadałaby także lub wyłącznie obywatelstwo tego państwa, w Polsce będzie traktowana tylko jako obywatel polski;

• bezpaństwowcy: apatrydzi nie posiadają obywatelstwa żadnego państwa; podlegają prawu państwa pobytu, ale nie korzystają z jego opieki dyplomatycznej, mogą być wydaleni, nie mają praw politycznych itp. ich sytuację prawną normuje Konwencja Nowojorska z 1954 roku; Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ONZ z 1948 roku stanowi w art. XIV, że każdy człowiek posiada prawo do posiadania obywatelstwa;

• obywatelstwo europejskie: każda osoba będąca obywatelem jednego z państw członkowskich UE jest także obywatelem Unii; obywatelstwo unijne zostało ustanowione na mocy Traktatu z Maastricht w 1992 roku; kwestię tę ujęto w Części Drugiej (art.17-22) traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską; obywatelstwo UE uzupełnia, ale nie zastępuje obywatelstwa państwa członkowskiego, ma więc charakter subsydiarny; obywatele UE mogą korzystać z praw udzielonych im na mocy traktatu i muszą wypełniać obowiązki przez ten traktat nałożone; znaczenie obywatelstwa Unii polega na tym, że obywatele Unii mają na mocy prawa wspólnotowego rzeczywiste prawa; podstawowe prawa przyznane obywatelom na mocy Części Drugiej traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską to:

• prawo do swobodnego poruszania się oraz pobytu na obszarze państw członkowskich,

• czynne i bierne prawo wyborcze w wyborach do Parlamentu Europejskiego i w wyborach lokalnych w państwie zamieszkania,

• prawo do opieki dyplomatycznej i konsularnej,

• prawo petycji do Parlamentu Europejskiego,

• prawo do zwrócenia się do Rzecznika Praw Obywatelskich UE

3. stosunki międzynarodowe i obrót międzynarodowy

• są to stosunki społeczne (międzyludzkie), które przekraczają granice jednego państwa; uczestnikami mogą być same państwa, inne organizacje nie podlegające władzy żadnego państwa lub osoby fizyczne i prawne, które wchodzą w kontakty z osobami fizycznymi i prawnymi z innych państw;

• dwie kategorie uczestników stosunków: państwa i organizacje nie podlegające żadnej władzy państwowej (ONZ, Stolica Apostolska), a także osoby fizyczne, osoby prawne, organizacje itp. powołane zgodnie z prawem danego państwa lub działają za jego zgodą i podlegają jego władzy i prawu;

• stosunki międzynarodowe dzielą się na publiczne (urzędowe) i prywatne; te pierwsze regulowane są przez prawo międzynarodowe publiczne;

• obrót międzynarodowy: całokształt stosunków utrzymywanych przez podmioty prawa międzynarodowego;

4. społeczność międzynarodowa

• społeczność międzynarodowa: jest to ogół państw utrzymujących ze sobą równoprawne stosunki, regulowane przez prawo międzynarodowe; według prawa międzynarodowego społeczność ta opiera się na zasadzie równości wszystkich państw, niezależnie od wielkości terytorium, liczby ludności czy siły militarnej; wynika z tego, że żadne państwo nie może narzucić drugiemu jakichkolwiek zobowiązań, natomiast każde z państw może dobrowolnie przyjąć na siebie określone obowiązki wynikające z umów, nawet takie, które ograniczają jego suwerenność;

• w znaczeniu węższym to ogół państw suwerennych, utrzymujących stosunki wzajemne, które to stosunki regulowane są przez prawo międzynarodowe;

• w znaczeniu szerszym to społeczność międzynarodowa w znaczeniu węższym oraz niesuwerenne podmioty, czyli wszyscy uczestnicy stosunków międzynarodowych, którzy wyposażeni są w zdolność do działań w płaszczyźnie międzynarodowej, których prawa i obowiązki są określone przez prawo międzynarodowe;

• cechuje się, wg Lecha Antonowicza, 3 elementami:

• małą liczbą uczestników;

• równouprawnieniem i suwerennością

• niewielkim stopniem zorganizowania

5. ekstradycja i Europejski Nakaz Aresztowania

• ekstradycja: wydanie władzom obcego państwa osoby ściganej przez te władze za popełnione przestępstwo;

• podstawą do współpracy państw w zakresie zwalczania przestępczości są umowy ekstradycyjne, które po raz pierwszy pojawiły się w XVIII wieku; umowy ekstradycyjne dotyczą przestępstw pospolitych, natomiast nie wydaje się na ich podstawie przestępców politycznych; ocena charakteru przestępstwa zależy od uznania danego państwa;

• klauzula zamachowa to wyjątek od zasady zakazu ekstradycji przestępców politycznych - osoby, które z powodów politycznych dopuściły się zabójstw osób pełniących kierownicze stanowiska państwowe i polityczne podlegają ekstradycji;

• obowiązuje zakaz ekstradycji osób podejrzanych o popełnienie, bez użycia przemocy, przestępstw z przyczyn politycznych, zakaz ekstradycji obywatela Polski (art. 55 ust.1 - wydanie obywatela polskiego innemu państwu lub międzynarodowemu organowi sądowemu jest dopuszczalne, o ile możliwość taka wynika z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowej lub ustawy stanowiącej wykonanie aktu prawa stanowionego przez organizację międzynarodową, której Rzeczpospolita Polska jest członkiem. Konstytucji), zakaz ekstradycji osoby, która korzysta w Polsce z azylu;

• odmowa: m.in. przestępstwo zostało popełnione na terytorium Polski albo na polskim statku lub samolocie, a także wtedy kiedy nie ma zapewnionej zasady wzajemności;

• ekstradycja przestępców wojennych: Deklaracja Moskiewska z 30.10.1943 roku

• Europejski Nakaz Aresztowania: w UE funkcjonuje od dnia 1.01.2004 roku, w Polsce od dnia 1.05.2004 roku; jest to decyzja sądowa wydana przez państwo członkowskie w celu aresztowania i przekazania przez inne państwo członkowskie osoby, której dotyczy wniosek w celu przeprowadzenia postępowania karnego, wykonania kary pozbawienia wolności lub środka zabezpieczającego; w zakresie ENA wyróżnia się dwie subinstytucje - wydanie ENA oraz wykonanie ENA; organami uprawnionymi do wydania ENA są organy sądowe, które podejmują także decyzje o wydaniu poszukiwanego (w Polsce są to sądy okręgowe); w odróżnieniu od ekstradycji, w przypadku ENA rezygnuje się z wymogu podwójnej karalności, co oznacza, iż nie trzeba badać, czy kraj, który ma wydać również penalizuje czyn, za popełnienie którego pewien kraj stara się o przejęcie osoby; zgodnie z orzecznictwem TK obywatel polski, który dopuścił się przestępstwa poza granicami Polski nie może być wydany państwu, na terenie którego dopuścił się przestępstwa;

6. azyl w prawie międzynarodowym

• azyl polityczny: udzielenie schronienia (prawa wjazdu oraz osiedlenia się) cudzoziemcowi ściganemu w ojczyźnie lub w państwie trzecim za popełnienie przestępstwa politycznego lub innego ze względów politycznych; w Polsce jest regulowany przez art. 56 Konstytucji; udzielenie azylu jest kompetencją własną państwa;

• azyl nie przysługuje sprawcom przestępstw przeciwko ludzkości, zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko pokojowi, przestępstw pospolitych oraz dezerterom z armii;

• uchodźca: osoba, która wskutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniami z powodu swej rasy, religii, narodowości i przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem i nie może (lub nie chce) z powodu tych ograniczeń korzystać z ochrony tego państwa; art. 55 ust. 2 Konstytucji;

• azyl dyplomatyczny: nie jest instytucją powszechnego prawa międzynarodowego; może być udzielany w pomieszczeniach misji dyplomatycznych, na pokładzie okrętu wojennego, samolotu wojskowego, w bazach wojennych; jest to prawo państwa i od jego oceny zależy ostateczne jego udzielenie; powinien być udzielany w sytuacjach nie cierpiących zwłoki (tłum, nad którym władze nie mają kontroli ściga jednostkę itp.); jego przyznanie oznacza wyjęcie jednostki spod jurysdykcji państwa pobytu;

7. podmioty prawa międzynarodowego

• państwo: suwerenna organizacja terytorialna; państwo musi dysponować trzema elementami: terytorium, ludnością oraz suwerenną władzą; zgodnie z Konwencją o prawach i obowiązkach państw państwo musi cechować się także zdolnością do utrzymywania stosunków z innymi państwami;

• państwo odróżnia się od innych organizacji terytorialnych suwerennością władzy państwowej;

• suwerenność państwowa: niezależność władzy państwowej od jakiejkolwiek innej władzy; władza państwowa jest władzą najwyższą, która nie podlega żadnej innej władzy zewnętrznej i jest jednocześnie pierwotna, tzn. że swoich uprawnień nie czerpie od żadnej innej władzy; takie państwo może zatem stosunki z innymi państwami regulować zgodnie z własnymi potrzebami i interesami; suwerenność oznacza także pełnię oraz wyłączność władzy sprawowanej przez państwo na jego terytorium; suwerenność nie ma charakteru absolutnego, tzn. granicą wykonywania władzy suwerennej jest poszanowanie suwerenności innych państw; państwo może być formalnie suwerenne, lecz w rzeczywistości jest ono uzależnione od jakiegoś innego państwa; przykładem tej sytuacji jest neokolonializm;

• prawa zasadnicze państw: wiążą się one z suwerennością, są nimi te prawa, które przysługują państwu od czasu jego powstania przez cały okres jego istnienia; wykształciły się w drodze zwyczajowej i określają pozycję każdego państwa na arenie międzynarodowej; przysługują wyłącznie państwom; są nimi:

• prawo do istnienia,

• prawo do niezawisłości,

• prawo do równości,

• prawo do obrotu (utrzymywania stosunków międzynarodowych),

• prawo do czci

• prawa nabyte: wynikają z umów międzynarodowych; każde państwo może mieć odmienne prawa nabyte, zależne od ich aktualnego stanu jego stosunków międzynarodowych

8. system ochrony ofiar wojny - konwencje genewskie

• chorzy i ranni: ich sytuacja prawna jest uregulowana przez I Konwencję Genewską z 12.08.1949 roku; może być ona stosowana przy współudziale oraz pod kontrolą mocarstw opiekujących się interesami stron konfliktu (tzw. mocarstw opiekuńczych), których działalność nie stoi na przeszkodzie MKCK lub innej organizacji humanitarnej; w szczególności:

• chorzy i ranni powinni być traktowani humanitarnie i leczeni przez tę stronę konfliktu, pod których są władzą

• obowiązuje zakaz dobijania lub świadomego pozostawiania bez pomocy lekarskiej;

• po bitwie obie strony powinny podjąć działania celem wyszukania oraz zebrania rannych oraz chorych;

• chronione są stałe zakłady służby zdrowia, szpitale, ruchome formacje sanitarne, które nie mogą być atakowane oraz używane do działań o charakterze ofensywnym;

• ochronie podlegają też transporty rannych i sprzętu sanitarnego;

• personel sanitarny, który znalazł się pod władzą przeciwnej strony, może być zatrzymany tylko wtedy, gdy ranni wymagają pomocy lekarskiej;

• znaki czerwonego krzyża oraz czerwonego półksiężyca muszą być umieszczone na białym tle; nie wolno ich nadużywać;

• jeńcy: jeńcem jest członek sił zbrojnych państwa wojującego, który znalazł się we władzy nieprzyjaciela; prawa dotyczące jeńców mieszczą się w Regulaminie Haskim z 1907 roku, uzupełnianym przez III Konwencję Genewską z 12.08.1949 roku; w szczególności:

• powinni być oni traktowani humanitarnie;

• osoba, która dostała się do niewoli znajduje się pod władzą państwa, a nie pod władzą oddziału biorącego go do niewoli;

• znajdują się pod ochroną prawa międzynarodowego od chwili dostania się pod władzę nieprzyjaciela do czasu uwolnienia i repatriacji, która powinna nastąpić po zakończeniu działań wojennych;

• odpowiedzialność za jeńców spoczywa na państwie oraz jednostce zatrzymującej;

• muszą być internowani w miejscach poza strefą działań wojennych, muszą być umieszczeni w odpowiednich pomieszczeniach, odpowiednio żywienia oraz dysponować umundurowaniem;

• nie ma zakazu ucieczek jenieckich, schwytany jeniec może być ukarany wyłącznie dyscyplinarnie; można stosować wszystkie sposoby zapobiegania ucieczkom, łącznie z zabiciem w czasie ucieczki, przy czym użycie broni musi być ostateczne i poprzedzone uprzedzeniem;

• podlegają prawu, regulaminom, rozkazom państwa zatrzymującego, za naruszenie których mogą odpowiadać (też karnie), ale z zachowaniem zasad prawa międzynarodowego;

• obowiązuje zakaz zmuszania do pracy, ale jeńcy mogą być w niej zatrudnieni jako robotnicy (nie może być ona niebezpieczna ani szkodliwa), podoficerowi mogą być zatrudnieni do pracy nadzorczej, a oficerowi tylko wtedy, gdy samo poproszą;

• mają prawo do poszanowania swego honoru i czci, co oznacza traktowania na zasadzie równości;

• ludność cywilna: ochronę gwarantuje jej IV Konwencja Genewska dotycząca ochrony osób cywilnych w czasie wojny;

• ochronie podlega cała ludność cywilna na zasadzie równości;

• szczególnej ochronie podlegają ranni, chorzy, ciężarne kobiety i dzieci;

• osoba chroniona nie może działać na szkodę interesów państwa, pod władzą którego znajduje się;

• sposoby ochrony:: strefy bezpieczeństwa, strefy zneutralizowane, ewakuacja stref oblężonych (otoczonych), ochrona szpitali cywilnych i wolność przewozu pomocy dla ludności;

9. prawo morza

• Konwencja praw morza z 19.12.1982 roku;

• obszary morskie, choć z fizycznego punktu widzenia tworzą całość, to z punktu widzenia prawa dzielą się na kilka stref, które mają odmienną sytuację prawną; morze terytorialne oraz wody wewnętrzne stanowią terytorium państwa nadbrzeżnego, a dalej znajdują się obszary nie podlegające suwerenności terytorialnej żadnego państwa;

• klasyfikacja obszarów morskich opiera się o kryterium kompetencji państwa nadbrzeżnego, które zmniejszają się wraz ze zwiększaniem się odległości od brzegu;

• morskie wody wewnętrzne: należą do nich porty i zatoki; stanowią one część terytorium państwa nadbrzeżnego, które sprawuje nad nimi suwerenną władzę;

• wody archipelagowe: suwerenność państwa nadbrzeżnego ulega ograniczeniu w zakresie żeglugi morskiej oraz powietrznej;

• morze terytorialne: obejmuje pas wód rozciągających się od lądu lub granicy zewnętrznej wód wewnętrznych lub archipelagowych; jest to część terytorium państwa nadbrzeżnego, lecz jego władza jest ograniczona przez prawo nieszkodliwego przepływu, przysługującego statkom wszystkich państw; czasem wody terytorialne wraz z wodami wewnętrznymi nazywane są wodami terytorialnymi, gdyż stanowią część terytorium państwa nadbrzeżnego;

• strefa przyległa: nie stanowi terytorium państwa nadbrzeżnego, lecz jest częścią morza pełnego, na której państwo niekiedy zastrzega sobie określone uprawnienia; jeżeli państwo zastrzega sobie wyłączność rybołówstwa, to jest to strefa wyłącznego rybołówstwa;

• szelf kontynentalny: państwo może ustanowić pewne uprawnienia do dna morskiego i podziemia płytkich obszarów przylądowych w postaci prawa poszukiwania i eksploatacji zasobów naturalnych szelfu;

• strefy ekonomiczne: państwo posiada w nich prawo poszukiwania oraz eksploatacji wszelkich zasobów (zarówno żywych, jak i mineralnych) wód morskich oraz dna morskiego i jego podziemia; uprawnienia w strefie ekonomicznej to suma strefy wyłącznego rybołówstwa i szelfu kontynentalnego;

• morze pełne: jest to obszar nie podlegający żadnej władzy państwa i wszystkie państwa mogą z niego korzystać na zasadzie równości

10. Organizacja Narodów Zjednoczonych

• podstawa prawna: Karta Narodów Zjednoczonych, która została podpisana 26.06.1945 roku, a weszła w życie 25.10.1945 roku;

• cele: głównym celem ONZ jest zapewnienie trwałego pokoju poprzez stosowanie skutecznych środków zbiorowych w celu zapobieżenia zagrożeniom pokoju i ich usuwanie, tłumienie aktów agresji, rozwiązywanie sporów na drodze pokojowej; drugim celem ONZ jest rozwijanie przyjaznych stosunków między państwami, w oparciu o poszanowanie zasad: równouprawnienia oraz samostanowienia narodów; trzecim celem jest popieranie współpracy międzynarodowej w dziedzinie gospodarczej, społecznej, kulturalnej, humanitarnej oraz poszanowania praw człowieka; ONZ ma też harmonizować działalność międzynarodową w celu realizacji tych zadań;

• zasady działania:

• zasada suwerennej równości - wszystkie państwa są suwerenne oraz równe;

• zasada nieinterwencji - żadne państwo nie może interweniować w sprawy wewnętrzne drugiego państwa; ONZ też nie może ingerować w sprawy, które ze swojej istoty należą do kompetencji państwa członkowskiego;

• zasada wykonywania zobowiązań międzynarodowych - pacta sund servanda, państwo musi wykonywać w dobrej wierze zobowiązania przyjęte zgodnie z Kartą;

• zasada pokojowego załatwiania sporów - członkowie ONZ zobowiązani są załatwiać swoje spory sposobami pokojowymi w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia międzynarodowego pokoju oraz bezpieczeństwa;

• zasada wyrzeczenia się siły - członkowie ONZ zobowiązani są do powstrzymania się w swoich stosunkach międzynarodowych od groźby lub użycia siły przeciwko integralności terytorialnej lub niepodległości jakiegokolwiek państwa;

• zasada bezpieczeństwa zbiorowego - wszyscy członkowie są zobowiązani udzielić ONZ pomoc w każdej akcji, podjętej zgodnie z Kartą, oraz na zaniechaniu udzielania pomocy państwu, wobec którego ONZ podjął jakąkolwiek akcję;

• nabycie członkowstwa: nowych członków przyjmuje Zgromadzenie Ogólne na zlecenie Rady Bezpieczeństwa większością 2/3 głosów - przyjęcie państwa do ONZ wymaga zgodnych uchwał ZO i RB; żadne państwo nie może stać się członkiem ONZ wbrew woli jakiegokolwiek państwa członkowskiego; państwo starające się o wstąpienie do ONZ musi:

• państwem miłującym pokój,

• przyjąć zobowiązania wynikające z Karty,

• być zdolne i zdecydowane wykonywać te zobowiązania, przy czym

kwalifikacje te ocenia ONZ;

• utrata członkowstwa: wystąpienie i wykluczenie, które następuje z powodu uporczywego łamania zasad Karty, w drodze uchwały Zgromadzenia Ogólnego większością 2/3 głosów, na zalecenie Rady Bezpieczeństwa; ponadto:

• żadne państwo nie może być wykluczone z ONZ wbrew woli któregokolwiek z państw członkowskich;

• nie można wykluczyć żadnego państwa-członka Rady Bezpieczeństwa;

11. rzeki międzynarodowe

• rzeka międzynarodowa: rzeka, która spełnia określone warunki geograficzne i na mocy której, mocą umowy międzynarodowej, została ustanowiona wolność żeglugi dla statków handlowych wszystkich państw; rzeka musi spełniać następujące właściwości geograficzne:

• przepływać kolejno przez terytorium co najmniej dwóch państw lub stanowić między nimi granicę;

• musi być spławna lub żeglowna;

• musi być połączona z morzem bezpośrednio lub pośrednio

• dla uznania rzeki za międzynarodową decydujący jest fakt zawarcia umowy określającej terytorialny i rzeczowy zakres umiędzynarodowienia, a nie jej cechy geograficzne;

• umiędzynarodowienie rzeki nie pozbawia państwa zwierzchnictwa terytorialnego, gdyż może ono m.in.:

• wydawać przepisy regulujących żeglugę, kontrolę nad żeglugą oraz uprawnienia w zakresie utrzymania żeglowności rzeki;

• zastrzec dla swoich własnych statków kabotaż, czyli żeglugę oraz przewóz osób i towarów między portami tego samego państwa);

• system poboru opłaty nie powinien dyskryminować nikogo, a opłaty pobierane powinny być albo z tytułu usług albo powinny być przeznaczone na utrzymanie żeglowności rzeki lub jej ulepszenie;

• komisje rzeczne: są często powoływane w umowach dotyczących europejskich rzek; ich zadaniem jest czuwania nad przestrzeganiem umowy, choć czasem mają szersze kompetencje, aż do rzeczywistego zarządu międzynarodową drogą wodną;

• Dunaj: jego sytuację prawną reguluje Konwencja Belgradzka z 1948 roku, która ustanawia wolność żeglugi na Dunaju dla obywateli, ładunków oraz flag wszystkich państw, a także zasadę równości co do opłat i warunków żeglugi; utworzono także Komisję Dunaju, skupiającą wszystkie państwa naddunajskie, z siedzibą w Gałaczu, której zadaniem jest m.in.

• czuwanie nad wykonywaniem konwencji;

• opracowywanie ogólnych planów wielkich robót technicznych leżących w interesie żeglugi;

• wykonywanie robót, których przeprowadzanie przekracza możliwości jednego państwa naddunajskiego;

• udzielanie państwom naddunajskim opinii i zaleceń co do wykonywania robót wspólnych;

• ustalanie jednolitego systemu urządzeń dla drogi żeglownej;

• ujednolicenie przepisów o nadzorze rzecznym;

• zbieranie danych statystycznych;

• wydawanie publikacji informacyjnych;

• Ren: wolność żeglugi w została potwierdzona już akcie końcowym Kongresu Wiedeńskiego w 1815 roku, ale wprowadzona w życie została (z resztą tylko dla państw nadbrzeżnych) konwencją z Moguncji z 1831 roku oraz utworzeniem Komisji Centralnej Żeglugi na Renie, jako wspólnego organu państw nadbrzeżnych; nową konwencję podpisano w Mannheim w 1868 roku, którą potwierdzono Traktatem Wersalskim, który przyznał wolność żeglugi dla państw nadbrzeżnych i wprowadziła ich przedstawicieli do Komisja Centralna; w 1936 roku Niemcy wypowiedzieli postanowienia Traktatu Wersalskiego, ale po II wojnie światowej przywrócono stan prawny sprzed 1936 roku; w 1954 roku przyjęto nowy regulamin żeglugi; w 1963 roku zrewidowano konwencję mannheimską (nadal główne źródło prawne), a w roku 1979 dołączono protokoły dodatkowe; chwili obecnej obowiązuje nowy regulamin; w 1976 roku podpisano dwie umowy w sprawie ochrony Renu przed zanieczyszczeniami chemicznymi;

12. organizacje międzynarodowe

• pojęcie: jest to forma współpracy państw, ustalona w wielostronnej umowie międzynarodowej, obejmującą względnie stałą liczbę uczestników, której podstawową cechą jest istnienie stałych organów o określonych kompetencjach i uprawnieniach, działających dla realizacji wspólnych celów; są one tworzone przez państwa i działają na podstawie umów międzynarodowych;

• organizacje międzynarodowe są formą współpracy państw, która jest stała i zinstytucjonalizowana;

• umowa międzynarodowa stanowi statut organizacji;

• funkcjonują stałe organy, które zapewniają ciągłość oraz instytucjonalizację współpracy;

• organizacje pozarządowe: ich członkami są związki, instytucje, osoby prawne oraz fizyczne z różnych państw, które mają wspólne interesy lub zainteresowania; organizacja pozarządowa jest stałą i zinstytucjonalizowaną formą tych kontaktów; nie działają one na podstawie umów międzynarodowych, lecz na podstawie porozumień nieformalnych lub porozumień o charakterze wewnątrzprawnym, co według Rady Gospodarczo-Społecznej NZ jest podstawową cechą organizacji pozarządowych;

• Rada Gospodarczo-Społeczna NZ może nawiązywać odpowiednie stosunki z org. pozarządowymi, które zajmują się sprawami wchodzącymi w zakres jej właściwości;

• niektóre org. pozarządowe mogą otrzymać status konsultacyjny, czyli np. uczestniczyć w obradach Rady w charakterze obserwatorów;

• organizacje o celach ogólnych: są to organizacje, które rozwijają działalność we wszystkich ważniejszych dziedzinach stosunków międzynarodowych; są to organizacje, które posiadają kompetencje ogólne, np. ONZ, Unia Afrykańska;

• organizacje wyspecjalizowane ONZ: art. 57 Karty Narodów Zjednoczonych stanowi, że różnego rodzaju org. wyspecjalizowane, utworzone na podstawie umów zawartych między rządami i posiadające z mocy swoich statutów rozległe kompetencje międzynarodowe w różnych dziedzinach stosunków, są związane z ONZ; aby organizacja mogła zostać uznana za wyspecjalizowaną musi spełnić kilka warunków:

• musi być międzynarodowa;

• musi być powszechna, czyli otwarta dla wszystkich państw;

• musi posiadać szerokie kompetencje, choćby w jednej dziedzinie określonej w art. 57 Karty NZ;

• musi być związana z ONZ formalną umową, którą w imieniu ONZ zawiera Rada Gospodarczo-Społeczna, a zatwierdza Zgromadzenie Ogólne;

z organizacjami wyspecjalizowanymi współpracuje Rada Gospodarczo-Społeczna, która może udzielać im zaleceń; ONZ może także zawierać z organizacjami wyspecjalizowanymi układy, które dotyczą takich postanowień jak:

• potwierdzenie uprawnień koordynacyjnych ONZ dotyczących działalności organizacji wyspecjalizowanych;

• obowiązek sprawozdań dla ONZ z ich działalności;

• obowiązek współpracy z ONZ i udzielania jej pomocy;

• prawo wzajemnego uczestnictwa w obradach;

• wymiana informacji i dokumentów;

• prawo tych organizacji do zwracania się o opinie doradcze do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości

w chwili obecnej istnieje 16 organizacji wyspecjalizowanych ONZ;

• Unia Europejska: 7 lutego 1992 roku w Maastricht państwa członkowskie Wspólnoty Europejskiej przyjęły Traktat o UE, w świetle którego Unia jest tworzona w oparciu o Wspólnoty Europejskie, uzupełnione nowymi kierunkami działania i formami współpracy; jej podstawowym zadaniem jest organizacja w sposób spójny i solidarny stosunków pomiędzy państwami członkowskimi i ich narodami;

• cele UE: zgodnie z traktatem z Maastricht są to:

• promowanie ekonomicznego i społecznego postępu poprzez zacieśnianie współpracy gospodarczej i likwidowanie barier w obrocie handlowym między państwami członkowskimi,

• wzmacnianie obrazu Unii jako jednego ciała politycznego mówiącego jednym głosem na arenie międzynarodowej poprzez prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej,

• dążenie do stworzenia obywatelstwa europejskiego i poczucia przynależności do jednej wspólnoty u zwykłych obywateli poprzez zapewnienie jednakowych norm prawnych i pełnej swobody przepływu ludzi w obrębie Unii,

• rozwijanie obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwego traktowania, którym ma być UE poprzez wprowadzanie wspólnych norm prawnych, socjalnych i stałą poprawę poziomu życia państw uboższych.

• struktura UE: na strukturę ONZ składają się trzy filary:

• I filar to sprawy objęte zakresem przedmiotowym Wspólnot Europejskich; w jego skład wchodzą dwie Wspólnoty Europejskie, stanowiące podstawę Unii - są to odrębne organizacje międzynarodowe, choć na podstawie odrębnych umów organizacje te mają wspólne instytucje; zaliczamy do nich Wspólnotę Europejską, której zasadniczym celem jest stworzenie wspólnego rynku poprzez realizację czterech swobód: przepływu towarów, przepływu usług, przepływu kapitału i prowadzenie wspólnych polityk, oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, zajmująca się kontrolą i koordynacją cywilnej energii jądrowej;

• II filar to Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa, której podstawowymi celami są 1) ochrona wspólnych wartości, podstawowych interesów i niezależności UE, 2) umacnianie bezpieczeństwa UE i jej członków, 3) zachowanie pokoju zgodnie z Kartą NZ i Aktem Końcowym KBWE, 4) popieranie współpracy międzynarodowej, 5) rozwijanie demokracji i rządów prawa;

• III filar obejmuje Współpracę Policyjną i Sądową w Sprawach Karnych; państwa członkowskie podejmują w tym zakresie współpracę w sprawach 1) polityki imigracyjnej i azylowej, walką z nielegalną imigracją, 2) współpracy sądów w sprawach karnych i cywilnych, walką z narkomania i oszustwami o zasięgu międzynarodowym, 3) współpracą policji w celach prewencyjnych oraz walką z terroryzmem

• organizacja UE: opiera się na systemie instytucji, spośród których fundament stanowią Rada Unii Europejskiej, będąca głównym organ decyzyjnym Wspólnot Europejskich, Parlament Europejski - jednoizbowy parlament reprezentujący obywateli państw należących do Unii Europejskiej, Komisja Europejska, która jest rodzajem rządu Unii Europejskiej, Komitet Ekonomiczno-Społeczny - organ doradczy UE, Komitet Regionów jako organ doradczy i opiniodawczy, Trybunał Sprawiedliwości, który jest jednym z organów głównych Wspólnot Europejskich, pełniący funkcję sądu międzynarodowego, konstytucyjnego oraz administracyjnego;

• Rada Unii Europejskiej: jest to organ UE, tworzą ją szefowie państw lub rządów państw członkowskich oraz przewodniczący Komisji Europejskiej; przewodniczącym Rady jest przedstawiciel państwa sprawującego w danym momencie przewodnictwo Unii, zmienia się więc co pół roku; Konstytucja dla Europy podpisana 29 października 2004 roku przewiduje, że przewodniczący Rady ma być wybierany przez wszystkie państwa członkowskie na 2,5 roku; rada Europejska zbiera się co najmniej 2razy w roku, na krótkich, zwykle dwudniowych spotkaniach; spotkania Rady kończą się ogłoszeniem wspólnego komunikatu przyjętego w drodze konsensusu; Rada jest też zobowiązana do przedstawienia Parlamentowi Europejskiemu szczegółowego raportu z jej obrad; decyzje podejmowane przez Radę nie mają mocy prawnie wiążącej, jednak skład tego organu przesądza o przekładaniu się tych decyzji na konkretne akty prawne uchwalane przez odpowiednie organy; szczegółowe kompetencje Rady obejmują głownie kwestie związane z II filarem UE;

• Rada Europy: międzyrządowa organizacja skupiająca prawie wszystkie państwa Europy (46 państw), zajmująca się głównie ochroną praw człowieka, ochroną demokracji i współpracą państw członkowskich w dziedzinie kultury; powstała 5 maja 1949 roku po podpisaniu przez 10 państw Traktatu Londyńskiego; siedzibą jest Strasburg; jej zakres zainteresowań dotyczy sfery ochrony praw człowieka oraz zapewnienia skutecznego funkcjonowania systemu takiej ochrony opartego na Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności wraz z 11 protokołami; zawiera ona katalog podstawowych praw, gł. obywatelskich i politycznych oraz system ich ochrony, oparty na indywidualnej skardze do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka; Rada Europy przyjęła też ponad 190 umów międzynarodowych;

13. klasy i rangi przedstawicieli dyplomatycznych

• kategorie członków misji: Konwencja Wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych wszystkie osoby zatrudnione w misji dyplomatycznej nazywa członkami misji; osobą najważniejszą jest jej szef, pozostałe osoby tworzą personel misji, który dzieli się na: 1) personel dyplomatyczny, 2) personel administracyjny i techniczny oraz 3) personel służby misji; szef misji stoi na jej czele i kieruje jej praca, jest on także akredytowany w państwie przyjmującym; misja dyplomatyczna jest wykonywana przez organ kolegialny;

• klasy szefów misji: art. 14 Konwencji Wiedeńskiej wymienia następujące klasy:

• ambasadorów i nuncjuszów, akredytowanych przy głowie państwa,

• posłów, ministrów, internuncjuszów, akredytowanych przy głowie państwa,

• charges d'affairs, akredytowanych przy ministrze spraw zagranicznych; w tej kategorii szefów misji wyróżnia się charges d'affairs en pied, który są wyznaczeni na stałych szefów misji (są oni powoływani przez ministra spraw zagranicznych państwa wysyłającego), oraz charges d'affairs ad interim, którzy kierują placówką chwilowo, np. w razie choroby szefa misji; charges d'affairs ad interim jest najstarszy rangą członek personelu dyplomatycznego, zazwyczaj jest on powoływany przez stałego szefa misji, chociaż może być również powołany bezpośrednio przez ministra spraw zagranicznych; jego powołanie notyfikuje się ministrowi spraw zagranicznych państwa przyjmującego

• pierwszeństwo: w ramach tej samej klasy pierwszeństwo ustala się w oparciu o starszeństwo w pełnieniu misji, czyli datę urzędowego zawiadomienia o przybyciu do państwa przyjmującego; zgodnie z art. 16 ust.1 Konwencji Wiedeńskiej szefowie misji korzystają z pierwszeństwa w obrębie swojej klasy zgodnie z kolejnością dat i godzin objęcia funkcji; objęciem funkcji może być złożenie listów uwierzytelniających lub notyfikacja o przybyciu i złożenie kopii listów uwierzytelniających w MSZ;

• personel misji: spośród personelu misji najbardziej uprzywilejowaną pozycję prawną w państwie przyjmującym ma personel dyplomatyczny, ponieważ jego członkowie korzystają z immunitetu dyplomatycznego; członkowie personelu administracyjnego i technicznego są podobnie traktowani; personel służby korzysta tylko z ograniczonych przywilejów dyplomatycznych; personel dyplomatycznych stanowią: radca-minister, radca, I radca, I sekretarz, II sekretarz, III sekretarz, attache;

14. umowa w prawie międzynarodowym publicznym

• umowa: jest to wspólne i zgodne oświadczenie podmiotów prawa międzynarodowego, które tworzy prawo, a więc obowiązki i uprawnienia; zazwyczaj występuje ona w formie jednego dokumentu, chociaż może być ujęta w dwóch lub większej liczbie związanych ze sobą dokumentów; są one zarówno aktami państw, jak i organizacji międzynarodowych; warunkiem koniecznym jest posiadanie przez takie oświadczenie charakteru prawotwórczego; zgodnie z art. 1 Konwencji Wiedeńskiej o prawie traktatów musi być ona także regulowana przez prawo międzynarodowe;

• zawarcie: procedura zawarcia umowy międzynarodowej dzieli się na następujące etapy:

• rokowania - polegają one na uzgodnieniu treści umowy i ostatecznym zredagowaniu jej treści; strony prowadzą je zazwyczaj poprzez swoich upełnomocnionych przedstawicieli; mogą przebiegać w formie pisemnej lub ustnej; problemem mogą być rokowania w przypadku umów wielostronnych o obszernej treści;

• parafowanie - pełnomocnicy stron, którzy prowadzili rokowania, umieszczają pod przygotowanym tekstem swoje inicjały, czyli parafy; parafowanie oznacza, ze tekst został przygotowany do podpisania;

• podpisanie - każda umowa musi być podpisana przez upoważnionych do tego pełnomocników; wyjątkiem od tej zasady są konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy oraz noty werbalne, które od razu podlegają ratyfikacji;

• ratyfikacja - jest to zatwierdzenie umowy międzynarodowej przez kompetentny do tego organ państwowy, określony przez prawo wewnętrzne; oznacza ona ostateczną zgodę na związanie się umową;

• wymianę lub złożenie dokumentów ratyfikacyjnych - ratyfikacja jest aktem wewnętrznym i zazwyczaj nie wywołuje skutków w sferze prawa międzynarodowego; takie skutki wywołuje dopiero wymiana lub złożenie dokumentów; wymiana ma miejsce przy zawieraniu umów dwustronnych, jest ona dokonywana przez przedstawicieli stron umowy; jeżeli umowa jest podpisywana w państwie A, to dokumenty ratyfikacyjne wymieniane są w państwie B; złożenie ma miejsce wówczas, kiedy jest duża liczba stron; są one składane u depozytariusza;

• rejestrację - art. 102 Karty NZ nakłada na strony obowiązek rejestrowania umów zawartych po wejściu w życie Karty; jeśli nie zostanie ona zarejestrowana, to nie można powoływania się nią przed organami ONZ;

• publikację wewnętrzną - umowy powinny być publikowane w wydawnictwach i dziennikarz urzędowych; nie ma to znaczenia dla prawa międzynarodowego, ale dla prawa wewnętrznego;

• ratyfikacja w Polsce: wyróżnia się ratyfikację oraz zatwierdzenie; organem kompetentnym do ratyfikowania umów międzynarodowych jest Prezydent RP, ale umowy podlegające ratyfikacji zawiera Rada Ministrów; wyróżnia się trzy typy ratyfikacji i dwa typy zatwierdzenia:

• tzw. dużą ratyfikację (art. 89 ust. 1 Konstytucji) wymagającą uprzedniej zgody wyrażonej przez Sejm i Senat w formie ustawy, jeżeli odnosi się do: 1) pokoju, sojuszy, układów polit. lub wojskowych, 2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w ustawie zasadniczej, 3) członkostwa RP w org. międzynarodowej, 4) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym, 5) spraw uregulowanych w ustawie;

• ratyfikację w trybie art. 90 Konstytucji: jeżeli na podstawie takiej umowy Polska może przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencję organów władzy państwowej w niektórych sprawach, to ustawa wyrażająca zgodę na ratyfikację musi być uchwalony przez Sejm większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz przez Senat większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów; zgoda może być także wyrażona w referendum ogólnokrajowym;

• tzw. mała ratyfikację (art. 89 ust. 2 Konstytucji) - Prezes Rady Ministrów powiadamia Sejm o zamiarze przedłożenia Prezydentowi umowy do ratyfikacji;

• zatwierdzenie dokonywane w trybie złożonym - państwo składa dwa oświadczenia woli; umowa najpierw jest podpisywana, a następnie zatwierdzona przez Radę Ministrów; powoduje to, że Rada Ministrów udziela zgody na jej podpisanie, a następnie zgody na związanie się nią;

• zatwierdzenie dokonywane w trybie prostym - państwo składa jedno oświadczenie woli; zgoda na związanie się umową jest udzielania jednocześnie z chwilą wydania zgody na jej podpisanie;

15. prawo międzynarodowe publiczne a prawo międzynarodowe prywatne

• prawo międzynarodowe publiczne: zespół norm regulujących stosunki wzajemne między państwami, państwami a innymi podmiotami prawa międzynarodowego publicznego; wyraża ono interes całej społeczności międzynarodowej; termin ten do literatury wprowadził Jeremy Bentham w 1870 roku; od tego czasu posługiwano się dwiema nazwami: prawo międzynarodowe i prawo narodów; tworzone jest na głównie na arenie międzynarodowej w drodze umów; źródła wymienione są w art. 38 Statutu MTS;

• prawo międzynarodowe prywatne: wyraża interes jednostek, reguluje stosunki o charakterze cywilnoprawnym, w którym występuje tzw. element obcy, może to być np. obywatelstwo osoby fizycznej, siedziba osoby prawnej; pozwala ono rozstrzygnąć kwestię, jakiego państwa prawo należy zastosować w konkretnej sytuacji; państwo, które dokonuje oceny nazywa się państwem sądu; w przypadku dominacji tej gałęzi prawa ma miejsce przewaga źródeł krajowych nad legislacją międzynarodową; obejmuje ono dwa typy norm:

• kolizyjne - wskazują system prawny mający zastosowanie dla danej sprawy, jest to tzw. regulacja pośrednia;

• merytoryczne - określają sytuację prawną podmiotów, a więc ich prawa i obowiązki, a także skutki naruszenia tych praw i obowiązków; jest to tzw. regulacja bezpośrednia;

od prawa międzynarodowego prywatnego odróżnia się międzynarodowe postępowanie cywilne oraz prawa cudzoziemców;

• Polska: prawo międzynarodowe prywatne w Polsce regulowane jest przez ustawę z grudnia 1965 roku; obejmuje ona stosunki należące do dziedziny prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy; przepisów tej ustawy nie stosuje się jeżeli umowa międzynarodowa, której Polska jest stroną postanawia inaczej (art.1 ustawy);

16. opieka dyplomatyczna i opieka konsularna państwa nad obywatelami

• jednym z najważniejszych zadań, które spoczywają na konsulu jest sprawowanie opieki nad obywatelami swojego państwa, którzy znajdują się na terytorium państwa przyjmującego; wynika to m.in. z funkcji, które pełni; jedna z jego grup funkcji wynika z przepisów prawa administracyjnego państwa wysyłającego; muszą być one także potwierdzone w umowie konsularnej; można wyróżnić tu m.in. wydawanie paszportów, wiz i innych dokumentów podróży, przyjmowanie oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński, sporządzanie aktów urodzenia i zgonów, a także przyjmowanie oświadczeń w sprawie wyboru, odzyskania bądź utraty obywatelstwa, czy prowadzenie ewidencji wojskowej;

• druga grupa funkcji konsula ma charakter uprawnień o charakterze sądowym, można zaliczyć tu m.in. porozumiewanie się z własnymi obywatelami, którzy zostali aresztowani, przesłuchiwanie własnych obywateli na wniosek władz państwa wysyłającego, doręczanie pism procesowych, wykonywanie uprawnienia w od­niesieniu do spraw notarialnych i spadkowych oraz sprawowanie opieki i kurateli;

• trzecia grupa funkcji dotyczy żeglugi powietrznej i morskiej, polegają one m.in. na prawie nadzoru i inspekcji w stosunku do własnych statków i samolotów, udzielanie im pomocy, przesłuchiwanie kapitana i członków załogi statków, badanie i poświadczanie dokumentów pokładowych, stosowanie środków dyscyplinarnych, rozstrzyganie sporów kapitan-członek załogi, udzielanie pomocy lekarskiej oraz wszelkiej innej w razie uszkodzenia statku lub samolotu;

• opieka dyplomatyczna: polega ona na tym, że państwo może występować na forum międzynarodowym w imieniu swoich obywateli w stosunku do innych państw oraz przed sądami międzynarodowymi i komisjami arbitrażowymi; szef przedstawicielstwa dyplomatycznego i członkowie personelu dyplomatycznego mają za zadanie ochronę w państwie przyjmującym interesów swego państwa oraz jego obywateli w granicach dozwolonych przez prawo międzynarodowe; wynika to z tego, iż misja dyplomatyczna wykonuje nadzór nad działalnością konsulatów, a sama też może zajmować się pełnieniem funkcji konsularnych;

17. prawo międzynarodowe publiczne a prawo wewnętrzne państwa

• monizm: prawo międzynarodowe i prawo wewnętrzne tworzą jeden system prawny, przy czym prawo krajowe jest hierarchicznie podporządkowane prawu międzynarodowemu; w jego obrębie wyróżnić można dwa nurty: kelsenowską szkoła prymatu prawa międzynarodowego, która charakteryzowała się tym, że traktowała prawo wewnętrzne jako pochodną prawa międzynarodowego, wydaną na podstawie jego delegacji, a także nurt, charakteryzujący się tym, iż prawo międzynarodowe traktowano jako prawo zewnętrzne państwa (prymat prawa wewnętrznego);

• istnieje obowiązek dostosowania prawa wewnętrznego do prawa międzynarodowego, gdyż inne rozwiązanie oznaczało by, że prawo międzynarodowe to fikcja; państwo nie może powołać się na prawo wewnętrzne jako powód nie wywiązania się z zobowiązania; nie ma tu sprzeczności z suwerennością, gdyż państwo samo decyduje o tym, jakie zobowiązania przyjąć;

• sposoby harmonizacji prawa wewnętrznego i międzynarodowego:

• bezpośrednie stosowanie,

• transformacja w prawo wewnętrzne poprzez ratyfikację,

• generalna inkorporacja,

• dualizm: prawo międzynarodowe i prawo wewnętrzne stanowią dwa zupełnie odmienne systemy prawne, więc nie można stosować prawa międzynarodowego wewnątrz państwa; należy je przetransformować w prawo wewnętrzne;

• Polska: ratyfikowana umowa międzynarodowa po ogłoszeniu staje się częścią porządku prawnego, jest ona też bezpośrednio stosowana chyba, że musi być wydana ustawa; jeżeli umowy nie da się pogodzić z ustawą, to ma ona pierwszeństwo nad ustawą; ponadto, prawo stanowione przez organizację, której Polska jest członkiem ma pierwszeństwo nad ustawą w przypadku kolizji z nią (art. 91 Konstytucji);

18. międzynarodowa ochrona praw człowieka na poziomie ONZ i RE

• ONZ: ochrona na poziomie ONZ wynika m.in. z Karty NZ, która zawiera zakaz jakiejkolwiek dyskryminacji stosowanej w stosunku do własnych lub obcych obywateli, znajdujących się pod władzą danego państwa; mówi ona także o popieraniu i zachęcaniu do poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich bez względu na różnice rasy, płci, języka lub wyznania; celem uzupełnienia jej postanowień Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło w dniu 10 grudnia 1948 roku Powszechną Deklarację Praw Człowieka, która nie ma formalnie charakteru obowiązującego, lecz charakter zalecenia; zawiera ona wykaz podstawowych praw i wolności człowieka, takich jak:

• elementarne prawa - wolność oraz równość wszystkich ludzi bez jakichkolwiek dyskryminacji, prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa swej osoby, prawo do równej ochrony prawnej i sądowej, zakaz niewolnictwa, zawiera poręczenie prawa do życia,

• prawa i wolności polityczne i obywatelskie - prawo do obywatelstwa, prawo azylu, wolność poruszania się, prawo do własności, wolność myśli, sumienia, zgromadzeń, powszechne prawa wyborcze,

• prawa społeczne i gospodarcze - prawo do pracy, równej płacy, do tworzenia związków zawodowych, do wypoczynku, płatnych urlopów, zabezpieczenia, nauki i uczestnictwa w życiu kulturalnym społeczeństwa

• Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka: zostały one uchwalone przez ZO w dniu 16 grudnia 1966 roku; składają się one z dwóch części - Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, Kulturalnych, a także Protokołu Fakultatywnego do tego pierwszego; mają one charakter wiążący dla stron, ponieważ są umowami międzynarodowymi; pomiędzy tymi dokumentami istnieje wyraźna różnica, ponieważ w MPPOiP strony zobowiązują się do natychmiastowego zastosowania się do praw objętych tym Paktem, natomiast w MPPGSiK strony oświadczają, że będą się starały podjąć wszelkie kroki w celu osiągnięcia stanu określonego w tym Pakcie;

• MPPOiP zawiera m.in. 1) prawo do życia każdej istoty ludzkiej, 2) zakaz niewolnictwa, poddaństwa oraz zakaz pracy niewolniczej oraz przymusowej, 3) prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, 4) swobodę poruszania się na terytorium państwa i wolność wyboru miejsca zamieszkania oraz 5) prawo do wolności myśli, sumienia i religii oraz prawo do nieskrępowanych przekonań;

• MPPGSiK zawiera m.in. 1) prawo każdego człowieka do pracy, czyli możności zapewnienia utrzymania dzięki pracy swobodnie wybranej lub przyjętej, 2) prawo do korzystania ze sprawiedliwych i nieszkodliwych warunków pracy oraz do słusznego wynagrodzenia, 3) prawo do zabezpieczenia społecznego, włączając w to ubezpieczenia społeczne, 4) prawo do nauki, przy czym wykształcenie podstawowe będzie obowiązkowe i bezpłatne, a średnie i wyższe powszechnie osiągalne i jednakowo dostępne;

• Rada Europy: jednym z głównych obszarów jej zainteresowań jest ochrona i rozwój praw człowieka; Rada traktuje ich przestrzeganie jako niezbędny warunek demokracji; od 1950 roku obowiązuje Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, który obejmuje zasadniczy katalog praw, który w ciągu następnych lat wzbogacono 11 protokołami dodatkowymi; kontrola realizacji konwencji sprawowana jest przez Europejską Komisję Praw Człowieka i Europejski Trybunał Praw Człowieka; drugim regionalnym traktatem jest Europejska Karta Socjalna przyjęta w Turynie w 1961 roku wraz z Protokołem Dodatkowymi z 1988 roku i Zmieniającym z 1991 roku;

19. cechy i funkcje prawa międzynarodowego publicznego

• cechy prawa międzynarodowego:

• tworzenie prawa międzynarodowego - prawo międzynarodowe jest tworzone przez państwa, które są jego podmiotami; podstawą obowiązywania normy jest zgoda (wyraźna lub dorozumiana) danego państwa, niezależnie od tego, w jakiej formie została wyrażona; jest ono także niesformalizowane oraz zdecentralizowane; sposobem jego tworzenia jest zawarcie umowy lub stosowanie danej praktyki; wiąże tylko te państwa, które wyraziły zgodę na to; jest to więc prawo partykularne;

• przymus w prawie międzynarodowym - brak scentralizowanego oraz zorganizowanego aparat przymusu; dotychczas stosowany środek przymusu, jakim była wojna, została potępiona; widoczne są jednak próby stworzenia międzynarodowego aparatu przymusu; w chwili obecnej ONZ ma prawo stosowania przymusu (sankcji) na podstawie decyzji Rady Bezpieczeństwa tylko w celu obrony lub przywrócenia pokoju, ale nie w każdym przypadku naruszenia prawa międzynarodowego;

• brak obowiązkowego sądownictwa międzynarodowego - w chwili obecnej stałym sądem międzynarodowym jest Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze; sądownictwo międzynarodowe różni się od sądownictwa krajowego tym, iż nie jest wyposażone w kompetencję wewnętrzną; aby mogła ona zaistnieć państwa muszą wyrazić zgodę na to, aby wszystkie (lub część) sporów poddać pod jurysdykcję sądów międzynarodowych lub arbitrażu; jeśli ją wyrażą, to wyrok jest bezwzględnie obowiązujący;

• skuteczność i moc wiążąca - choć prawo międzynarodowe cechuje się słabą organizacją przymusu i brakiem sądownictwa, to jednak państwa stosują jego normy; prawo międzynarodowe jest prawem, ponieważ wszystkie państwa uznają jego istnienie i moc prawną;

• funkcje prawa międzynarodowego: inaczej przedmiot prawa międzynarodowego; jest to rola w stosunkach międzynarodowych, czyli zadania, których realizację ma zapewnić; jednym z nich jest regulowanie stosunków zewnętrznych państw, które polega m.in. na:

• określaniu sytuacji państwa w stosunku do innych państw,

• ustalaniu ogólnych zasad postępowania,

• regulowaniu konkretnych stosunków między państwami,

• ustalaniu formy wzajemnych stosunków (np. prawo konsularne),

• regulowaniu zasięgu terytorialnego państw,

• ustalaniu reguły postępowania na obszarach niepodlegających niczyjej władzy;

drugą funkcją prawa międzynarodowego polega na oddziaływaniu na stosunki wewnętrzne państw; w związku z postępem technicznym, internacjonalizacją oraz globalizacją pojawia się coraz szerszy zasięg koniecznej regulacji; prawo międzynarodowe zajmuje się różnymi dziedzinami życia społecznego, które wymagają międzynarodowej koordynacji lub unifikacji; zalicza się tu m.in. kwestie związane z ochroną praw człowieka;

20. terytorium w prawie międzynarodowym

• terytorium: jest to przestrzeń, w której działają ludzie; w rozwoju historycznym obszary te ulegały stałemu rozszerzaniu, co powodowało pojawianie się wielu kwestii; można podzielić je na 3 kategorie: 1) podlegające suwerennej władzy państwowej, 2) niepodlegające jej oraz 3) podlegające władzy wyłącznej, ale niemające charakteru suwerennego;

• nabycie: może być pierwotne - państwo nabywa terytorium, które do tego czasu nie znajdowało się pod władzą żadnego państwa oraz pochodne - państwo nabywa terytorium, które do tego czasu należało do innego państwa;

• nabycie pierwotne: może być to zawłaszczenie ziemi niczyjej lub przyrost:

• zawłaszczenie miało znaczenie w okresie ekspansji kolonialnej państw europejskich od XV do XIX wieku; za ziemię niczyją uważano obszary niezawłaszczone przez państwa europejskie lub państwa cywilizowane; w XIX wieku sformułowano koncepcję efektywnej okupacji, zgodnie z którą tylko rzeczywiste rozciągnięcie władzy na ziemię niczyją daje tytuł prawny; ostatecznie, kwestię tą została uregulowana przez dwie zasady: zasada rzeczywistości - faktyczne objęcie obszaru w posiadanie, traktowanie go jako części swojego terytorium oraz wykonywanie suwerennej władzy, i zasada jawności - obowiązek notyfikowania innym państwom o dokonanym zawłaszczeniu;

• przyrost może nastąpić w sposób naturalny, wskutek działalności sił przyrody lub sztuczny, w rezultacie pracy człowieka;

• nabycie pochodne: może być cesja, cesja wzajemna, cesja odpłatna lub plebiscyt:

• cesja polega na odstąpieniu przez jedno państwo swego terytorium drugiemu państwu; jej podstawą jest umowa międzynarodowa, w której cedent zrzeka się określonego obszaru, tracąc jednocześnie wszystkie prawa i tytuły do niego, na rzecz cesjonariusza, który nabywa go; treścią cesji jest przekazanie suwerenności terytorialnej;

• cesja wzajemna polega na tym, że państwo A ceduje na rzecz państwa B, a państwo B ceduje w zamian inny obszar na rzecz państwa A; jeżeli te obszary są jednakowe pod względem powierzchni i wartości (znaczenia), to taka umowa jest równoprawna;

• cesja odpłatna polega na tym, ze państwo A ceduje na rzecz państwa B określone terytorium, w zamian za co państwo B wypłaca państwu A ustaloną sumę pieniężną; nie jest to umowa kupna-sprzedaży, ponieważ jest ona podstawą przeniesienia zwierzchnictwa terytorialnego, a nie własności;

• plebiscyt polega na tym, że o przynależności państwowej jakiegoś terytorium decyduje głosowanie ludności zamieszkałej na nim; w chwili obecnej jest on wymogiem skuteczności cesji;

• zastaw lub dzierżawa, np. wydzierżawienie prze Rosję od Japonii Port Arthur w 1898 roku;

• przysądzenie ma miejsce zazwyczaj na mocy umowy międzynarodowej lub przez poddanie sporu terytorialnego rozstrzygnięciu sądu lub trybunału arbitrażowego;

• zasiedzenie dotyczy terytorium poddanego suwerenności innego państwa; warunkiem jest odpowiedni upływ czasu oraz brak protestu ze strony państwa - poprzedniego suwerena;

21. przywileje i immunitety dyplomatyczne

• prawo międzynarodowe publiczne nie rozgranicza pojęć immunitetu i przywileju dyplomatycznego, choć można przyjąć, że zakres znaczeniowy przywileju jest szerszy, ponieważ każdy immunitet jest przywilejem, natomiast nie każdy przywilej jest immunitetem; immunitety i przywileje są uzasadnione tym, aby członkowie misji dyplomatycznych mogli wykonywać swoje zadania bez przeszkód, z poczuciem pełnego bezpieczeństwa osobistego i niezależności działania; mogą one mieć charakter osobowy - przysługiwać poszczególnym osobom, albo dotyczyć placówki dyplomatycznej;

• zakres przedmiotowy immunitetów osobowych:

• nietykalność osobista - organy państwa przyjmującego nie mogą wobec przedstawiciela dyplomatycznego stosować przymusu w jakiejkolwiek formie, naruszać jego bezpieczeństwa lub swobody osobistej oraz nie mogą podejmować czegokolwiek, co naruszałoby jego godność lub stanowiłoby obrazę; ponadto, państwo przyjmujące jest zobowiązane zapewnić mu należytą ochronę osobistą, tak aby nikt nie mógł naruszyć jego nietykalności;

• immunitet jurysdykcyjny - dotyczy on spraw karnych, cywilnych oraz administracyjnych; 1) najpełniejszym jest immunitet dotyczący spraw karnych, ponieważ nie ma od niego wyjątków; jeżeli sąd stwierdzi, że sprawa dotyczy osoby korzystającej z takiego immunitetu, to z urzędu musi stwierdzić swoją niewłaściwość i umorzyć postępowanie; dotyczy to każdego etapu postępowania, także przygotowawczego; 2) immunitet w sprawach cywilnych generalnie dotyczy wszystkich spraw, w której przedstawiciel dyplomatyczny mógłby być stroną z powodu działalności urzędowej lub prywatnej; istnieją od niego jednak trzy wyjątki; 3) immunitet w sprawach administracyjnych obejmuje wszystkie rodzaje postępowania administracyjnego, w tym też karno-administracyjne; oznacza on niepodleganie jurysdykcji policyjnej;

• szczególnymi przykładami immunitetów są immunitety podatkowy - przedstawiciel jest zwolniony od wszystkich opłat i podatków, zarówno państwowych jak i lokalnych, oraz celny - zwolnienia z opłat celnych od przedmiotów przeznaczonych do codziennego użytku;

• osobisty bagaż przedstawiciela dyplomatycznego co do zasady jest zwolniony od rewizji;

• przedstawiciel dyplomatyczny nie jest zobowiązany do składania zeznań w charakterze świadka;

• zakres podmiotowy immunitetów osobowych: z pełnych immunitetów korzystają szefowie misji i członkowie personelu dyplomatycznego, dyplomatycznego także członkowie ich rodzin pozostający z nimi we wspólnocie domowej, o ile nie są obywatelami państwa przyjmującego; członkowie personelu technicznego i administracyjnego oraz ich rodziny (jeśli nie są obywatelami państwa przyjmującego lub nie mają tam stałego miejsca zamieszkania) korzystają z immunitetu i przywilejów dyplomatycznych, przy czym immunitet od jurysdykcji w sprawach cywilnych oraz administracyjny dotyczy czynności mieszczących się w zakresie ich obowiązków służbowych; ponadto, ich immunitet celny jest węższy;

• zakres czasowy immunitetów osobowych: ochrona wynikająca z nich przysługuje od chwili wjazdu na terytorium państwa przyjmującego w celu objęcia stanowiska albo, jeśli znajduje się na terytorium tego państwa, od chwili notyfikacji nominacji władzom państwa przyjmującego; wygasają zaś w przypadku opuszczenia terytorium państwa, jeśli funkcja dobiegła końca, zerwano stosunki dyplomatyczne lub wybuchł konflikt zbrojny; jeżeli korzystający z immunitetów zostanie uznana za persona non grata lub osobę niepożądaną i w wyznaczonym terminie nie opuści terytorium państwa przyjmującego, państwo przyjmujące może cofnąć te immunitety;

• zakres terytorialny immunitetów osobowych: przysługują na całym terytorium państwa przyjmującego;

• immunitet przysługujący placówce: jego najważniejszymi cechami są:

• nienaruszalność pomieszczenia placówki,

• bezwzględna nietykalność archiwów i dokumentów

• zwolnienie od wszelkich opłat i podatków państwowych, regionalnych lub komunalnych w odniesieniu do pomieszczeń misji - zarówno własnych jak i dzierżawionych (nie dotyczy to opłat za gaz, światło, telefon itp.)

• swoboda niekontrolowanego porozumiewania się w celach urzędowych z własnym rządem oraz innymi misjami i konsulatami swego państwa (wraz z kurierami dyplomatycznymi, korespondencją kodowaną czy szyfrowaną), przy czym używanie i instalacja radiowa stacji nadawczej przez misje wymaga zgody państwa przyjmującego,

• misja dyplomatyczna oraz jej szef mają prawo używania flagi oraz godła swego państwa na pomieszczeniach misji oraz jego środkach transportu;

22. immunitet dyplomatyczny a konsularny

• zakres immunitetów oraz przywilejów konsulów nosi wyraźny charakter funkcjonalny, w większym stopniu niż przy przedstawicielach dyplomatycznych; sytuacja prawna konsulów i ich immunitety ustalane są w dwustronnych lub wielostronnych umowach konsularnych oraz w ustawodawstwie wewnętrznym poszczególnych państw, zwłaszcza w specjalnych statutach konsularnych, a także w różnych innych aktach normatywnych; ponadto, w tej dziedzinie działa subsydiarnie międzynarodowe prawo zwyczajowe; państwa, określające we wzajemnym porozumieniu sytuację prawną konsulów, sięgają często do klauzuli największego uprzywilejowania w połączeniu z zasadą wzajemności materialnej;

• do głównych cech immunitetu konsularnego należy m.in.

• nietykalność archiwów i dokumentów konsularnych, bez której działalność konsula byłaby nie do pomyślenia,

• nietykalność pomieszczenia konsulatu (według niektórych konwencji również mieszkanie kierownika urzędu konsularnego),

• swoboda porozumiewania się konsulów z własnymi władzami, z władzami państwa pobytu, z innymi konsulami i z własnymi obywatelami (nienaruszalność korespondencji urzędowej, również szyfrowanej, poczty kurierskiej) ,

• nie podleganie (wraz z rodzinami) przepisom państwa przyjmującego o zezwoleniach na pobyt, rejestracji i meldunkach cudzoziemców;

• jest on nieco węższy od immunitetu dyplomatycznego; podstawowe różnice polegają m.in. na tym, iż:

• immunitet nienaruszalności korespondencji nie rozciąga się na prywatne dokumenty i korespondencję konsula,

• nietykalność osobista oraz immunitet jurysdykcyjny są ograniczone, ponieważ funkcjonariusz konsularny może być aresztowany i umieszczony w areszcie śledczym tylko w przypadku popełnienia ciężkiej zbrodni,

• członkowie placówki konsularnej mogą być wzywani przez sądy miejscowe w charakterze świadka,

• immunitet celny konsulów jest częściowo ograniczony

23. kodyfikacja prawa międzynarodowego

• kodyfikacja: jest to się usystematyzowanie obowiązujących norm prawa międzynarodowego publicznego w oparciu o jednolite zasady, z wyeliminowaniem ewentualnych sprzeczności, oraz sformułowanie nowych postępowych norm odpowiadających ogromnym zmianom, które dokonały się we współczesnym świecie oraz w obecnej świadomości prawnej państw, tworzących społeczność międzynarodową.

• może mieć ona charakter oficjalny, gdy dokonują jej państwa w drodze porozumienia, lub nieoficjalny, gdy dokonują jej poszczególne osoby, bądź stowarzyszenia naukowe itp.; może mieć ona także charakter całkowity - gdy opracowuje się jeden kodeks, obejmujący całość prawa międzynarodowego, lub częściowy - gdy kodyfikacji podlegają wyłącznie określone działy prawa międzynarodowego;

• Komisja Prawa Międzynarodowego: jest to specjalny organ pomocniczy ONZ, który powstał w 1947 roku, zajmuje się kodyfikacją prawa międzynarodowego w skali międzynarodowej oraz jego stopniowym rozwojem; składa się z 34 członków wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne, których kadencja trwa 5 lat; możliwa jest ich reelekcja; komisja zbiera się co roku na sesje;

• komisja zajmuje się przede wszystkim opracowywaniem projektów tekstów dotyczących różnych zagadnień prawa międzynarodowego wybranych przez samą Komisję lub o studiowanie, których zwracają się do niej Zgromadzenie Ogólne (na zlecenie VI Komitetu), inne gł. organy ONZ, organizacje wyspecjalizowane lub organy utworzone na podstawie umów międzyrządowych, których celem jest popieranie rozwoju i kodyfikacji prawa międzynarodowego,

• raporty przedstawiające wyniki prac Komisji są corocznie rozpatrywane i oceniane przez VI Komitet Zgromadzenia Ogólnego;

• kiedy Komisja zakończy prace nad danym zagadnieniem przekazuje projekt uregulowania do ZO, które podejmuje decyzję co do dalszych kroków związanych z tym projektem; najczęściej jest to decyzja zwołania konferencji międzynarodowej dla przyjęcia opartej na projekcie Komisji umowy międzynarodowej lub uchwalenie projektowanej umowy przez samo Zgromadzenie;

24. ludność państwa

• ludność: to ogół osób przebywających na terytorium danego państwa; tworzą ją zarówno obywatele danego państwa, jak i cudzoziemcy; osoby będące obywatelami związane są z danym państwem szczególnym węzłem prawnym, jakim jest obywatelstwo; cudzoziemcy przebywają na obszarze takiego państwa z reguły czasowo, z wyłączeniem posiadających domicyl, a więc miejsce stałego zamieszkania; cudzoziemcy mogą być albo obywatelami innych państw albo bezpaństwowcami, czyli apartydami; domniemywa się, że państwo dysponuje swobodą działania w stosunku do wszystkich osób przebywających na jego terytorium - oznacza to, że regulowanie kwestii związanych z sytuacją prawną osób fizycznych należy do kompetencji własnej państwa; prawo międzynarodowe wyłącza spod tej władzy część osób dzięki immunitetom, które dotyczą głównie dyplomatów; ponadto, prawo międzynarodowe może zobowiązywać do wprowadzenia pewnych zmian w zakresie traktowania mniejszości narodowościowych;

• ochrona mniejszości narodowych: poprzez mniejszość należy rozumieć pewną część ludności, która różni się od pozostałej części ludności danego państwa religią, językiem, pochodzeniem czy rasą; po raz pierwszy ochronę mniejszości gwarantował Traktat Berliński z 1878 roku, w którym to Turcja, po przegraniu wojny z Rosją, została zobowiązana do zapewnienia swobody wykonywania praktyk religijnych i niedyskryminowania mniejszości religijnych; po I wojnie światowej państwa Ententy oraz Liga Narodów nałożyła na nowopowstałe państw obowiązek ochrony mniejszości (wyodrębnionych ze względu na religię, rasę oraz język); taki obowiązek nie spoczywał na państwach przegranych, a także na państwach Ententy - zobowiązania te miały więc charakter jednostronny;

• Polska: ustawa z dnia 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym stanowi m.in. o

• możliwości używania języka mniejszości jako pomocniczego przed organami gminy,

• możliwości używania obok urzędowych nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych oraz nazw ulic dodatkowych tradycyjnych nazw w języku mniejszości,

• nałożeniu na organy władzy publicznej obowiązku podejmowania odpowiednich środków w celu wspierania działalności zmierzającej do ochrony, zachowania i rozwoju tożsamości kulturowej mniejszości;

• możliwości przyznawania mniejszościom dotacji celowych oraz podmiotowych,

• powołaniu Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych, będącą organem opiniodawczo-doradczym Prezesa Rady Ministrów,

ponadto:

• ustawa o systemie oświaty z dni 7 października 1991 roku stanowi o tym, iż szkoły i placówki publiczne mają obowiązek umożliwienia uczniom podtrzymywania poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczególności nauki języka oraz własnej historii i kultury;

• ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku o ochronie danych osobowych zabrania, z wyłączeniem określonych sytuacji, przetwarzania danych ujawniających pochodzenie etniczne;

• art. 257 KK zapewnia prawnokarną ochronę mniejszości narodowościowych

25. odpowiedzialność państwa

• odpowiedzialność państwa za czyny niedozwolone opiera się przede wszystkim na prawie zwyczajowym, choć niektóre zagadnienia zostały uregulowane w umowach międzynarodowych; państwo, które utrzymuje stosunki z innymi, jest zobowiązane naprawić niesłusznie wyrządzoną szkodę;

• delikt może polegać na działaniu niezgodnym z prawem albo na zaniechaniu; może on szkodzić zarówno państwu, organizacji międzynarodowej jak i jednostce - obywatelowi innego państwa; w tym ostatnim przypadku obywatel może dochodzić zadośćuczynienia na drodze sądowej, lecz jeśli zostanie ona pozbawiona tego prawa, to wówczas państwo - sprawca deliktu może ponosić odpowiedzialność międzynarodową;

• państwo ponosi odpowiedzialność za własne postępowanie; może ono działać wyłącznie poprzez swoje organy, co oznacza, że skutki zachowania tych organów przypisuje się państwu; odpowiedzialność ponosi się także za bezprawny w świetle prawa międzynarodowego wyrok sądowy, bezprawną bezczynność organów sądowych i działalność organów administracji państwowej; państwo odpowiada także za działalność swych sił zbrojnych, za wydane akty normatywne, które są sprzeczne z prawem międzynarodowym lub za nie wydanie aktów normatywnych wymaganych przez prawo międzynarodowe;

• cześć doktryny dzieli odpowiedzialność na bezpośrednią oraz pośrednią; odp. bezpośrednia ponoszona jest za swoje własne działania (czyli podległych sobie organów w ramach ich kompetencji); odpowiedzialność pośrednią ponosi się za działalność podległych organów przekraczających swoje kompetencje oraz za działania osób prywatnych;

• realizacja: może nastąpić w wyniku dwustronnych ustaleń w drodze dyplomatycznej, w efekcie postępowania arbitrażowego lub sądowego albo nawet poprzez zastosowanie środka odwetowego i sankcji; realizacja odpowiedzialności państwa nie następuje w drodze odpowiedzialności karnej albo cywilnej;

• formy realizacji:

• przywrócenie stanu poprzedniego - restytucja,

• wynagrodzenie szkody - reperacja; ma miejsce wtedy, gdy restytucja jest niemożliwa; polega zazwyczaj na wypłacie odszkodowania pieniężnego;

• zadośćuczynienie za szkodę o charakterze niematerialnym, np. wyrażenie ubolewania;

26. normy ius cogens w prawie międzynarodowym

• o normach ius cogens stanowią art. 53 i 64 Konwencji Wiedeńskiej o prawach traktatów;

• normą ius cogens, czyli bezwzględnie wiążącą normą powszechnego prawa międzynarodowego, jest norma przyjęta i uznana przez międzynarodową wspólnotę państw jako całość, za taką normę, od której uchylenie się jest niedopuszczalne i która może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę powszechnego prawa międzynarodowego, posiadającą taki sam charakter; jest ona więc wyrazem interesów całej społeczności;

• katalog norm ius cogens jest szeroki, obejmuje on m.in. zasadę nieinterwencji, prawo do samostanowienia, niektóre normy humanitarne - zakaz ludobójstwa i podobne;

• zasada nieinterwencji: oznacza ona zakaz wkraczania państw i organizacji międzynarodowych w sprawy należące do wyłącznej kompetencji innych państw; ukształtowała się ona w XIX i XX wieku, jej wyrazem była doktryna Calvo-Drago, która została sformułowana w związku z interwencją państw europejskich w Wenezueli; w chwili obecnej jest ona wyrażona w art. 2 ust. 7 Karty NZ;

• zakaz ludobójstwa: 9 grudnia 1948 roku Zgromadzenie Ogólne NZ przyjęło Konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa; zakaz ten obowiązuje państwa bez względu na to, czy są stronami tej konwencji;

27. funkcjonariusz międzynarodowy

• definicja: osoba fizyczna mianowana lub wybierana przez organy organizacji międzynarodowych o wysokich kwalifikacjach zawodowych, nieskazitelnej opinii i charakterze, działający na podstawie umowy międzynarodowej, zazwyczaj jest to umowa założycielska; działa on na rzecz i w imieniu takiej organizacji; funkcjonariusz międzynarodowy nie jest urzędnikiem rządowym i nie może być utożsamiany z przedstawicielem misji dyplomatycznej;

• jest powołany przez organizacje międzynarodowe do wykonywania określonych funkcji w interesie tej organizacji w sposób stały i wyłączny; jest zatrudniony przez organizację do pracy wyłącznie w jej organach (jest opłacany z jej budżetu); funkcjonariusze międzynarodowi zobowiązani są do pełnej lojalności wobec organizacji oraz bezstronności w wykonywaniu swej pracy.

• funkcjonariusze międzynarodowi stanowią personel administracyjny organizacji międzynarodowych; miejscem ich pracy są zazwyczaj organy administracyjne organizacji, głównie sekretariaty; skład personelu administracyjnego wygląda następująco: sekretarze generalni, ich zastępcy, podsekretarze, dyrektorzy biur i departamentów sekretariatu, personel zawodowy (czyli pracownicy merytoryczni), personel usługowy oraz pracownicy fizyczni; zwierzchnikiem personelu administracyjnego oraz najwyższym rangą funkcjonariuszem jest sekretarz generalny, dyrektor generalny, prezes lub noszący inną nazwę szef administracji;

• używany jest on dla oznaczenia grupy pracowników ONZ, Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości i organizacji wyspecjalizowanych ONZ określonych przez Sekretarza Generalnego ONZ, na podstawie art. 5 Konwencji o przywilejach i immunitetach Narodów Zjednoczonych z dnia 13 lutego 1946 roku;

28. depozytariusz umowy międzynarodowej

• w przypadku umów wielostronnych, które charakteryzują się relatywnie dużą liczbą stron, dokumenty ratyfikacyjne niezbędne w chwili zawierania umów międzynarodowych składane są depozytariuszowi; jest nim najczęściej państwo, na którego terytorium umowa została podpisana;

• informuje on strony umowy międzynarodowej o wszystkich dokumentach, notyfikacjach i zawiadomieniach dotyczących umowy; w ostatnich czasach powstała praktyka wyznaczania w niektórych umowach kilku depozytariuszy, która miała umożliwić wszystkim państwom przystąpienie do tych umów; funkcja depozytariusza powierzana bywa również organizacjom międzynarodowym;

• Polska była depozytariuszem Układu Warszawskiego;

29. źródła prawa międzynarodowego - art. 38 Statutu MTS

• zgodnie z art. 38 MTS, Trybunał rozpatrując zgłoszone mu sprawy, stosuje umowy międzynarodowe, zwyczaje międzynarodowe, ogólne zasady prawa uznane przez cywilizowane narody oraz wyroki sądowe;

• umowa międzynarodowa: jest to wspólne oświadczenie podmiotów prawa międzynarodowego, które tworzy prawo, a więc uprawnienia i obowiązki obu stron; może być ujęta w formie jednego lub kilku dokumentów;

• zwyczaj: jest to zgodne postępowanie państw, tworzące prawo; praktyka państw musi być prawotwórcza, czyli państwa muszą być przekonane, że ich postępowanie jest konieczne i wymagane przez prawo; ponadto praktyka musi być zgodna, a także państwa muszą być przeświadczone, że ich praktyka tworzy prawo;

• ogólne zasady prawa: to zasady wspólne dla wszystkich systemów prawnych, czyli zarówno prawa wewnętrznego, jak i międzynarodowego; zasady te muszą być także powszechnie uznawane, tak przez systemy prawne, jak i praktykę; zalicza się do nich m.in. zasady pochodzące z prawa rzymskiego, np. nemo plus iuris transferre potest quam ipse habet - nikt nie może przekazać więcej prawa niż sam posiada;

30. przestrzeń powietrzna

• sytuacja prawna: została uregulowana dopiero po I wojnie światowej; stało się tak wskutek roszczeń państw neutralnych o nienaruszanie ich przestrzeni powietrznej przez państwa walczące; po pewnym czasie przyjęto zasadę, że każde państwo sprawuje suwerenność w swej przestrzeni powietrznej, co oznacza że jest ona nienaruszalna, była ona zawarta w art. 1 Konwencji Paryskiej z dnia 13 października 1919 roku;

• w chwili obecnej podstawowym źródłem regulacji jest Konwencja Chicagowska z 1944 roku;

• norma ta nie jest tylko normą umowną, ale jest także normą zwyczajowa; znalazło to odbicie w ustawodawstwach poszczególnych państw, które nie zezwalają na korzystanie z przestrzeni powietrznej, bez swej wyraźnej zgody;

• statek powietrzny w trakcie lotu podlega prawu tego państwa, do którego należy przestrzeń powietrzna;

• przestrzeń nad morzem pełnym, strefą wyłącznego rybołówstwa, strefą ekonomiczną i szelfem kontynentalnym nie podlega suwerenności żadnego państwa;

• przestrzeń nad morzem terytorialnym i wodami wewnętrznymi podlega suwerenności danego państwa, przy czym nie jest ograniczona ona przez prawo nieszkodliwego przelotu;

31. prawo kosmiczne

• prawo kosmiczne: reguluje kwestie związane z określeniem sytuacji prawnej przestrzeni kosmicznej, zapobieżeniem rozszerzenia na nią wyścigu zbrojeń oraz z ustaleniem zasad współpracy międzynarodowej w zakresie badań i jej wykorzystania;

• sytuacja prawna: jest ona regulowana przez układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej z dnia 22 stycznia 1967 roku; przewiduje on m.in.

• przestrzeń kosmiczna (łącznie z Księżycem i innymi planetami) jest wolna dla badań i użytkowania przez wszystkie państwa, bez jakiejkolwiek dyskryminacji, na zasadzie równości i zgodnie z prawem międzynarod.

• przestrzeń nie podlega zawłaszczeniu przez jakiekolwiek państwo;

• państwa ponoszą odpowiedzialność za swoje działania w przestrzeni kosmicznej;

• państwa zachowują jurysdykcję i władzę nad obiektami wysłanymi w kosmos;

• zakaz wprowadzania na orbitę okołoziemską obiektów przenoszących broń jądrową lub inną broń masowego rażenia;

• planety mogą być użytkowane wyłącznie w celach pokojowych

ponadto, Układ Moskiewski z 5 sierpnia 1963 roku zakazuje dokonywania prób z bronią atomową w przestrzeni kosmicznej;

• granica: przyjmuje się, że przestrzeń pozapowietrzna (kosmiczna) rozciąga się od wysokości 90 - 100 km od powierzchni Ziemi;

• satelity: obiekt wypuszczony w przestrzeń kosmiczną posiada przynależność państwa, w którym został zarejestrowany - główne znaczenie ma tu wpis do krajowego rejestru; obiekt musi być także zarejestrowany w Sekretariacie ONZ; państwo ponosi też odpowiedzialność za szkody wyrządzone na powierzchni Ziemi lub statkowi powietrznemu w czasie lotu;

32. odpowiedzialność jednostki w prawie międzynarodowym

• odpowiedzialność jednostek za działania, które doprowadziły do złamania prawa międzynarodowego zaczęto egzekwować dopiero po zakończeniu drugiej wojnie światowej - przyczyniła się do tego polityka państw koalicji antyhitlerowskiej; przed rokiem 1945 zagadnienie te wiele razy omawiano, próbowano nawet tworzyć odpowiednie regulacje prawne, ale nie dawało to rezultatów;

• I wojna światowa: traktat wersalski oskarżał Wilhelma II, cesarza II Rzeszy, o prowadzenie działań naruszających moralność międzynarodową oraz umowy międzynarodowe; dopuszczał też możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności karnej przed sądami państw Ententy osób, które dopuściły się czynów łamiących prawo lub zwyczaje wojenne; cesarz Wilhelm II zbiegł na terytorium Holandii, nie był sądzony, ponieważ władze odmówiły jego ekstradycji; pozostałych zbrodniarzy sądził Sąd Rzeszy w Lipsku, który był dla zbrodniarzy nadzwyczaj łagodny;

• II wojna światowa: podstawą do ścigania zbrodniarzy hitlerowskich była Deklaracja Moskiewska z dnia 30 listopada 1943 roku, w której USA, Wielka Brytania i ZSRR w imieniu 32 państw walczących postanowiły, że członkowie NSDAP, Wermachtu oraz formacji SS, którzy są odpowiedzialni za zbrodnie lub brali w nich udział, zostaną przekazani państwom, w którym popełnili przestępstwa celem osądzenia zgodnie z prawem tych krajów; deklaracja zapowiadała też osądzenie i ukaranie na podstawie prawa międzynarodowego tzw. głównych zbrodniarzy wojennych, którzy popełnili przestępstwo, niedające się zlokalizować na terytorium jednego państwa; układ poczdamski potwierdził tę zasadę i zobligował sygnatariuszy do ogłoszenia do dnia 1 września 1945 roku pierwszej listy oskarżonych;

• Trybunał Norymberski: 8 sierpnia 1945 roku przedstawiciele 4 głównych państw koalicji antyhitlerowskiej podpisali układ londyński dotyczący ścigania i karania głównych przestępców wojennych; na jego podstawie powstał Międzynarodowy Trybunał Wojskowy, którego właściwość określał statut dołączony do układu; przed Trybunałem sądzone były osoby z powodu ich czynów indywidualnych, z powodu ich działalności w charakterze członków grup przestępczych albo z obu powodów; przed Trybunałem ponoszono odpowiedzialność za trzy rodzaje zbrodni:

• przeciwko pokojowi,

• przeciwko ludzkości,

• wojennych;

procesy głównych zbrodniarzy wojennych odbyły się pomiędzy 20 listopada 1945 roku a 1 październikiem 1946 roku; 24 przywódców zostało postawionych w stan oskarżenia na pierwszej sesji Trybunału, która miała miejsce w Berlinie 18 października 1945 roku; 12 oskarżonych skazano na karę śmierci, 3 na karę dożywotniego pozbawienia wolności, 2 na karę 20 lat pozbawienia wolności, 1 na karę 15 lat pozbawienia wolności, 1 na karę 10 lat pozbawienia wolności a 3 uniewinniono;

• Trybunał Tokijski: powstał 19 stycznia 1946 roku jako Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu; państwami-założycielami były: Australia, Chiny, Francja, Holandia, Kanada, Nowa Zelandia, USA, Wielka Brytania oraz ZSRR, później do porozumienia dołączyły Indie i Filipiny; przed Trybunałem o od 29 kwietnia 1946 roku do 12 listopada 1948 roku trwał proces 25 politycznych i wojskowych przywódców Japonii oskarżonych o popełnienie zbrodni przeciwko pokojowi, przeciwko ludzkości oraz wojennych; 7 oskarżonych skazano na karę śmierci, a 16 na karę dożywotniego pozbawienia wolności; wyroki śmierci wykonano 22 grudnia 1948 roku;

• prawo norymberskie: jest to prawo zastosowane wobec głównych zbrodniarzy hitlerowskich; opiera się ono na siedmiu zasadach norymberskich, które nie były nowymi normami, lecz potwierdzeniem istniejących już ogólnych zasad prawnych; przyczyniły się one również do rozwoju prawa wojny w kwestii odpowiedzialności za jego nieprzestrzeganie;

• każdy, kto dopuszcza się zbrodni międzynarodowej, ponosi za to odpowiedzialność i karę,

• jeżeli prawo krajowe nie penalizuje zbrodni międzynarodowych, to okoliczność ta nie zwalnia od poniesienia odpowiedzialności osoby, która takiej zbrodni się dopuściła,

• jeżeli zbrodnię międzynarodową popełniła osoba działająca jako głowa państwa lub funkcjonariusz publiczny, to okoliczność ta nie zwalnia jej od odpowiedzialności międzynarodowej i nie zmniejsza wymiaru kary,

• działanie na rozkaz nie zwalnia od odpowiedzialności w płaszczyźnie międzynarodowej, lecz może wpłynąć na złagodzenie kary, jeżeli wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości,

• oskarżonemu o popełnienie zbrodni międzynarodowej przysługuje prawo do bezstronnego i rzetelnego procesu,

• zbrodniami międzynarodowymi są: zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie przeciwko ludzkości i zbrodnie wojenne,

• zbrodnię międzynarodową stanowi także uczestnictwo w dokonaniu ww. zbrodni,

• była Jugosławia: na mocy rezolucji 827 Rady Bezpieczeństwa ONZ z dnia 25 maja 1993 roku powstał Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii, który sądzi zbrodnie wojenne popełnione na terytorium b. Jugosławii od dnia 1 stycznia 1991 roku; jego siedzibą jest Haga w Holandii; Trybunał sądzi sprawców 4 kategorii czynów:

• naruszenia konwencji genewskich o ochronie ofiar wojny z 1949,

• naruszenia praw i obyczajów wojennych,

• ludobójstwa,

• zbrodni przeciwko ludzkości;

składa się z 16 stałych sędziów oraz maksymalnie 9 sędziów dla oznaczonej sprawy (ad litem), wybranych przez Zgromadzenie Ogólne ONZ, z listy przedstawionej przez Radę Bezpieczeństwa; organem I instancji jest Izba Procesowa, która składa się z 3 sędziów i max. 6 sędziów ad litem; organem II instancji jest Izba Apelacyjna składająca się z 7 sędziów; każdą apelację rozpatruje 5 sędziów; kadencja trwa 4 lata, z prawem ponownego wyboru; głównym prokuratorem Trybunału jest obecnie Szwajcarka Carla del Ponte; wśród dokumentów, na których Trybunał szczególnie często opiera swe oskarżenia, należy wymienić:

• konwencję o karaniu zbrodni ludobójstwa z 1948 roku,

• IV konwencję haską o zasadach wojny lądowej z 1907 roku,

• statut Międzynarodowego Trybunału Wojskowego z 1945 roku,

• konwencje genewskie o ochronie ofiar wojny z 1949 roku;

33. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości

• zaczął swoją działalność w roku 1946 na podstawie art. 7 ust. 1 Karty NZ jako jeden z głównych organów ONZ; pełni dwie funkcje: wydaje opinie doradcze oraz sądzi;

• opinie wydaje się na żądanie Zgromadzenia Ogólnego i Rady Bezpieczeństwa są one upoważnione do zwracania się o nie we wszystkich sprawach prawnych oraz, na podstawie upoważnienia Zgromadzenia, na żądanie Rady Społeczno-Gospodarczej, Rady Powierniczej i organizacji wyspecjalizowanych, ale tylko w tych sprawach prawnych, które wynikają z ich działalności; państwa nie mogą żądać wydania przez MTS opinii; nie ma ona charakteru wiążącego;

• organizacja: Trybunał składa się z 15 niezależnych sędziów, wybieranych bez względu na przynależność państwową z tym, że nie może w nim zasiadać 2 obywateli tego samego państwa; są oni wybierani są przez Zgromadzenie Ogólne i Radę Bezpieczeństwa na 9-letnią kadencję i mogą ubiegać się reelekcję; kandydatów wyznaczają tzw. grupy narodowe w Stałym trybunale Arbitrażowym; ZO i RB dokonują wyboru niezależnie od siebie - sędzią zostaje kandydat, który w obydwu organach uzyskał bezwzględną większość głosów, przy czym w Radzie nie ma wymogu jednomyślności 5 członków stałych; w czasie sprawowania funkcji sędziowie nie mogą pełnić innych obowiązków; aby zapewniona została ciągłość prac Trybunału co 3 lata wymianie podlega 1/3 składu MTS; obok sędziów stałych występują także sędziowie narodowi (ad hoc);

• polscy sędziowie: w latach 1946-1967 był nim prof. Bohdan Winiarski, w latach 1967-1993 prof. Manfred Lachs; sędzią ad hoc był Krzysztof Skubiszewski

34. pojęcie agresji i prawa do samoobrony w prawie międzynarodowym

• w definicji agresji wyróżnia się dwa elementy: 1) agresji może dokonać tylko państwo przeciwko państwu oraz 2) określenie agresora, czyli państwa, które jako pierwsze popełni jednego z następujących czynów:

• wypowie wojnę innemu państwu,

• dokona najazdu przy pomocy swoich sił zbrojnych na terytorium innego państwa, nawet bez wypowiedzenia wojny

• zaatakuje przy pomocy swoich sił lądowych, morskich lub powietrznych terytorium, okręty lub nawet samoloty innego państwa, nawet bez wypowiedzenia wojny,

• zastosuje blokadę morską wybrzeża lub portów innego państwa,

• udzieli poparcia uzbrojonym bandom, które po zorganizowaniu się na jego terytorium, dokonują napadu na terytorium innego państwa, lub odmówi - pomimo żądania państwa napadniętego - poczynienia na swym terytorium wszelkich będących w jego mocy zarządzeń w celu pozbawienia tych band wszelkiej pomocy lub opieki;

• agresja: użycie siły zbrojnej przez państwo przeciw suwerenności terytorialnej lub niezawisłości politycznej innego państwa lub w jakikolwiek inny sposób niezgodny z Kartą NZ; przykładami aktów agresji są:

• okupacja militarna,

• aneksja terytorium,

• bombardowanie lub użycie jakiejkolwiek broni,

• blokada portów lub wybrzeży,

• zaatakowanie sił zbrojnych,

• użycie sił zbrojnych drugiego państwa zgodnie z zawartym z nim porozumieniem w sposób sprzeczny z warunkami porozumienia (przedłużenie ich pobytu po wygaśnięciu porozumienia) udostępnienie swego terytorium jako bazy dla dokonania aktów agresji,

• wysyłanie zbrojnych band nieregularnych sił czy najemników, dokonujących aktów zbrojnych przeciw innemu państwu;

• prawo do samoobrony: w wypadku napaści zbrojnej to jedyny wyjątek użycia siły w stosunkach międzynarodowych; państwo zaatakowane może uciec się do środków przemocy jedynie w celu odparcia faktycznie dokonanej agresji zbrojnej nie zaś tylko zamierzonej, przygotowywanej skierowanej przeciwko niemu (samoobrona indywidualna) lub przeciwko innemu państwu, któremu winno ono w takim wypadku pośpieszyć z pomocą (samoobrona zbiorowa); realizacja prawa do samoobrony nie może wyprzedzić napaści zbrojnej, czyli nie może być akcją prewencyjną, lecz tylko zbrojną odpowiedzią na napaść zbrojną; środki samoobrony mają charakter tymczasowy, zanim Rada Bezpieczeństwa nie podejmie środków przemocy w celu zakończenia działań wojennych;

35. sankcje w prawie międzynarodowym

• jedyną organizacją międzynarodową dysponującą prawem stosowania sankcji jest ONZ, który może zastosować nawet indywidualne lub zbiorowe użycie siły celem odparcia zbrojnego ataku; na podstawie decyzji Rady Bezpieczeństwa istnieje możliwość zastosowania sankcji wobec państwa, które dopuściło się zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju lub nawet agresji;

• sankcje natury psychologicznej: polegają na stwierdzeniu naruszenia prawa międzynarodowego przez społeczność międzynarodową i napiętnowaniu takiego państwa przez np. wydanie odpowiedniej rezolucji;

• sankcje natury odwetowej: mogą być stosowane indywidualnie państwo pokrzywdzone albo zbiorowo przez kilka państw; dzielą się na

• retorsje - działalność odwetowa, jaką jedno z państw podejmuje w odpowiedzi na sprzeczne z jej interesami lub nieprzyjazne działanie drugiego państwa, takimi samymi środkami; nie są one naruszeniem prawa międzynarodowego;

• represalia - odwet, jaki jedno z państw podejmuje w odpowiedzi na bezprawną działalność drugiego państwa, takimi samymi środkami; są one obiektywnie bezprawne, lecz usprawiedliwione bezprawnością działania drugiego państwa; wymagane jest przestrzeganie zasady stosunkowości, polegająca na tym, że akcja podejmowana w odpowiedzi na bezprawne działania musi polegać na dokonywaniu takich samych lub podobnych czynów, które wywołały konieczność zastosowania represaliów

• embargo - zatrzymanie przedmiotów należących do obcego państwa, głównie zatrzymanie w swoich portach statków należących do obcego państwa;

• sankcje zorganizowane: są stosowane nie przez pokrzywdzonego, ale właściwy organ międzynarodowy; mogą mieć one charakter organizacyjny, gospodarczy, polityczny, a nawet wojskowy;

36. status prawny morza pełnego

• początki: zasada wolności mórz sięga wieku XVII; w epoce feudalizmu Portugalczycy i Hiszpanie podzielili między siebie Atlantyk, a potem Pacyfik, co spotkało się z sprzeciwem Wielkiej Brytanii i Holandii, która najbardziej konsekwentnie broniła wolności - dużą rolę odegrał tu Grocjusz; w XVIII wieku zasada wolności mórz ostatecznie wygrała;

• zasada wolności mórz: oznacza, że morze nie podlega suwerenności żadnego państwa, a korzystanie z niego pozostaje wolne dla każdego państwa i jego obywateli; ograniczeniem jest nieprzeszkadzanie innym państwom w korzystaniu z tych samych praw;

• Konwencja Praw Morza: wymienia następujące wolności morza pełnego:

• wolność żeglugi,

• wolność przelotu,

• wolność układania kabli podmorskich i rurociągów,

• wolność budowania sztucznych wysp i innych instalacji,

• wolność rybołówstwa,

• wolność badań naukowych;

• wolność żeglugi: oznacza prawo swobodnego przepływu przez morze pełne oraz wyłączne podleganie jurysdykcji państwa bandery, sprawowanej przez okręty wojenne oraz statki straży granicznej; od zasady kompetencji państwa bandery istnieją jednak dwa wyjątki:

• prawo powszechnej represji piractwa - piractwo (rozbójnictwo morskie) uważane jest za zbrodnię prawa narodów, dlatego każe państwo może zatrzymać statek piracki, zatrzymać piratów i ukarać ich zgodnie z własnym ustawodawstwem; oznacza to wyłączenie zasady jurysdykcji państwa bandery; definicja piractwa zawarta jest w art. 101 Konwencji prawa morza;

• prawo pościgu - pościg musi być gorący → musi rozpocząć, gdy okręt lub statek znajdował się na wodach wewnętrznych, morzu terytorialnym albo strefie przybrzeżnej (jeśli nastąpiło naruszenie praw) państwa zarządzającego pościg; pościg rozpoczyna się po nadaniu sygnału optycznego lub dźwiękowego; pościg musi być nieprzerwany → za przerwę w pościgu uważa się wpłynięcie na własne morze terytorialne lub morze terytorialne państwa sąsiadującego; ponowne wpłynięcie na morze pełne wyklucza możliwość pościgu; pościg morze być prowadzony wyłącznie przez okręt wojenny lub samolot wojenny;

• wolność eksploatacji bogactw morskich: statki i obywatele każdego państwa mogą wykorzystywać wszelkie bogactwo morskie; wskutek ich nadmiernej eksploatacji państwa wprowadziły szereg ograniczeń, m.in ustanowiły dwustumilowe strefy przybrzeżne, w których zasada wolności rybołówstwa nieobowiązuje;

• wolność układania kabli pomorskich i rurociągów: wolność ta jest uzupełniona ochroną oraz zakazem niszczenia; po raz pierwszy została wyrażona w Konwencji Paryskiej z 1884 roku, następnie w Konwencji Genewskiej z 1958 roku oraz Konwencji praw morza z 1982 roku; do podstawowych obowiązków związanych z kablami oraz rurociągami należą:

• obowiązek zachowania należytej uwagi przy ich zakładaniu

• zakaz utrudniania ich naprawy;

• nakaz uznania w prawie wewnętrznym za czyn karalny umyślne lub spowodowane niedbalstwem zerwanie lub uszkodzenie podmorskiego kabla telegraficznego, rurociągu, kabla wysokiego napięcia (art. 288 § 3 KK)

• wolność przelotu nad morzem pełnym: dotyczy ona samolotów wszystkich państw, które podlegają wtedy jurysdykcji swojego państwa (zwierzchnictwo samolotowe)

37. zasada pacta sund servanda

• zwana jest niekiedy zasadą świętości umowy; polega ona nadym, iż jeśli zgodę wyrażono we właściwej formie i umowa została zawarta, wówczas strony umowy zobowiązane są wykonywać w dobrej wierze jej postanowienia; żadne państwo nie może być zmuszone do związania się umową, lecz jeśli stało się jej stroną - to zobowiązane jest do jej przestrzegania;

• w konkretnej sytuacji doraźne interesy jakiegoś państwa mogą przemawiać za zerwaniem niewygodnej umowy międzynarodowej, ale długofalowe interesy wszystkich państw przemawiają za stałością i pewnością obrotu międzynarodowego, czyli za przestrzeganiem tej zasady;

• obowiązek przestrzegania i wykonywania w dobrej wierze umów międzynarodowych wynika z obowiązującej normy zwyczajowej, znalazł potwierdzenie w wielu umowach i aktach międzynarodowych;

• zasada pacta sunt servanda jest jedną z podstawowych zasad postępowania członków ONZ, zawartych w Karcie NZ (art. 2 ust. 2); ma ona zastosowanie do wszystkich ważnie zawartych i będących w mocy umów międzynarodowych;

38. norma traktatowa a norma zwyczajowa w prawie międzynarodowym

• norma traktatowa: zajmuje pierwsze miejsce w systemie źródeł prawa międzynarodowego; jest to norma prawa traktatów, które obejmuje normy prawne określające tryb zawierania, warunki ważności, skuteczności i wygasania umów międzynarodowych;

• norma zwyczajowa: jest ona wynikiem stałej powtarzającej się jednolitej praktyki wszystkich lub niemal wszystkich państw; jest to wówczas norma powszechnego prawa zwyczajowego; istnieją także partykularne normy prawa zwyczajowego, które wytworzyły się w stosunkach między państwami jednego regionu geograficznego; norma zwyczajowa kształtuje się dziś w dużym stopniu pod wpływem uchwał organizacji międzynarodowych, które mają charakter zaleceń; norma ta budzi powszechne przekonanie państw, że chodzi o normę prawa, która obowiązuje; norma zwyczajowa jest stosowana wówczas, gdy brak jest normy traktatowej;

• moc wiążąca: norm traktatowych i zwyczajowych jest identyczna; są wypadki, że norma traktatowa uchyla normę zwyczajową, lecz zdarza się też, choć niezbyt często, ze ta ostatnia uchyla pierwszą; istnieje szereg norm prawa międzynarodowego, które dla jednych państw są normami traktatowymi, dla innych zaś - zwyczajowymi, np. zakaz stosowania siły stanowi dla członków ONZ normę traktatową, a dla państw, nie będących członkami tej organizacji - normę zwyczajową, chyba że normę tę włączono już do innych wiążących je umów;

39. prawo natury i pozytywizm w prawie międzynarodowym

• przyjęty przez Grocjusza podział na prawo natury i pozytywne prawo narodów dał początek rozwojowi dwóch szkół w nauce prawa międzynarodowego: naturalistycznej i pozytywistycznej; naturaliści to m.in. Samuel Puffendorf, Chrystian Wolf;

• Puffendorf dzielił prawo natury na prawo natury jednostek oraz prawo natury państw jako jedyne prawo narodów; jego zdaniem nie istniało prawo pozytywne narodów, zależne od woli państw; praktykę państw uważał tylko za odbicie naturalnego porządku, istniejącego obiektywnie, niezależnie od woli ludzkiej;

• Wolf wysunął teoretyczne pojęcie „największego państwa” jako społeczności obejmującej państwa i narzucającej im pewne wspólne reguły postępowania;

• pozytywiści nie odrzucali istnienia prawa naturalnego, ale obok niego uznawali istnienie norm zwyczajowych, a nawet traktatowych, wywodzących się z woli państw; głównymi przedstawicielami tego nurtu byli Richard Zouche, Cornelius van Bynkershoek, Georg Friedrich von Martens;

• Zouche nie odrzucał istnienia prawa naturalnego; uważał, że prawo międzynarodowe to prawo, które zostało przyjęte w zwyczajach przez większość narodów, albo w umowach między poszczególnymi narodami; swoje prace koncentrował głównie na normach wynikających z praktyki państw; nie używał nazwy „prawo narodów”, lecz określał je jako prawo międzynarodowe;

• van Bynkershoek opierał się przede wszystkim na praktyce państw, a w szczególności na traktatach; sformułował zasadę, że władza państwowa nad morzem przybrzeżnym kończy się tam, gdzie kończy się moc broni, jest to tzw. zasada zasięgu strzału armatniego;

• von Martens nie negował w teorii istnienia prawa naturalnego, ale cały swój system prawa międzynarodowego oparł na historycznej analizie zwyczaju i umów międzynarodowych.

40. główne etapy rozwoju społeczności międzynarodowej

• w starożytności pojawiały się jedynie refleksje filozofów na temat stosunków międzynarodowych i wojny; w następnej epoce - średniowieczu problemy prawa międzynarodowego i stosunków międzynarodowych omawiane były przez teologów, prawników, rektorów jako część rozważań teologicznych, etycznych i prawniczych (problem dopuszczalności wojny, kwestia wojny sprawiedliwej i niesprawiedliwej, sposób prowadzenia wojny i wykonywania umów)

• nauka prawa międzynarodowego powstała w wiekach XVI i XVII wraz z wykształceniem się pojęciem suwerenności; koncentrowała się ona wówczas głównie o prawie wojny i o prawie poselskim; wykształciły się też nauka o prawie narodów i o społeczności międzynarodowej, zasada dobrej wiary, zasad wolności mórz, pojęcie pokojowego załatwiania sporów, definicja posła oraz prawo dyplomatyczne; rozpowszechniła się także instytucja konsula; szkoła hiszpańska dodatkowo łączyła rozważania na temat prawa międzynarodowego z kwestiami teologicznymi;

• za twórcę nauki prawa międzynarodowego uważa się Hugo Grocjusza, który napisał pierwszy kompletny podręcznik prawa międzynarodowego - „Trzy księgi o prawie wojny i pokoju”; był zwolennikiem prawa natury;

• wiek XVII i XVIII to czas pozytywistów i naturalistów;

• prawo międzynarodowego w okresie kapitalizmu (1789 - 1870) to okres rozkwitu pozytywizmu, krytyki prawa naturalnego i wojny sprawiedliwej; prawo międzynarodowe zostaje ściśle oddzielone od teologii, moralności, filozofii i polityki, a także oczyszczone z zapożyczeń prawa cywilnego i rzymskiego; traktowano prawo międzynarodowe jako „europejskie” lub jako prawo „cywilizowanych narodów”; okres rozwoju umownego prawa międzynarodowego;

• prawo międzynarodowe okresu imperializmu (1870 - 1917): po roku 1870 doszło do ostatecznego podziału świata wskutek prowadzonej przez państwa kapitalistyczne ekspansji kolonialnej; sprzeczności pomiędzy głównymi państwami doprowadziły do wybuchu konfliktu; w tym okresie zaczęły powstawać organizacje międzynarodowe, odbywały się również konferencje międzynarodowe; po pokonaniu w roku 1877 Turcji przez Rosję zawarty został traktat pokojowy, który gwarantował niedyskryminację mniejszości religijnych, był to jeden z pierwszych zapisów o ochronie mniejszości; w 1899 roku miała miejsce I haska konferencja pokojowa;

• nauka prawa międzynarodowego w okresie współistnienia dwóch przeciwstawnych bloków dzieli się na naukę burżuazyjną i socjalistyczną; poza tym ciągle rozwijał się kierunek pozytywistycznego: szkoła anglosaska (opieranie się na wyrokach sądów, wewnętrznych aktach normatywnych, opiniach urzędowych i doradców prawnych) oraz kontynentalna;

• normatywizm - nauka burżuazyjna, która bada „czyste prawo” bez pozaprawnych elementów moralnych, politycznych, etycznych, czy filozoficznych; prawo międzynarodowe posiada prymat nad prawem wewnętrznym (monizm); akcentowała zasadę pacta sunt servanda;

• solidaryzm - nauka burżuazyjna, głosząca, że rzeczywistymi podmiotami prawa międzynarodowego są jednostki, a prawo nie jest wyrazem woli państw, lecz wynika z konieczności społecznej;

• neonaturalizm - nauka burżuazyjna, według której podstawą oraz społeczną treścią prawa międzynarodowego jest idea sprawiedliwości; oznacza to powrót koncepcji naturalistycznych;

• nauka prawa międzynarodowego w ZSRR była oparta na metodzie marksistowsko-leninowskiej; charakteryzowała się tym, ze wskazywała na klasowy charakter burżuazyjnego prawa międzynarodowego i występowała w obronie tzw. postępowych zasad; ZSRR silnie akcentował zagadnienia obrony pokoju i pokojowego współistnienia, zasada suwerenności i równości państw, prawo narodów do samostanowienia, potępienie kolonializmu, apartheidu i syjonizmu; podobnie było w krajach bloku wschodniego - prawo międzynarodowe również bazowało na dogmatyce Marksa i Lenina, wyjątkiem była Polska;

41. zakazane środki w prawie międzynarodowym

• atakowanie lub bombardowanie niebronionych portów, miast, miasteczek, miejscowości, wsi, domów mieszkalnych i budynków oraz budowli,

• używanie środków masowej zagłady, ponieważ godzą one w ludność cywilną, która jest pod ochroną prawa wojennego;

• groźby terroru i jego stosowanie wobec ludności cywilnej, by złamać odporność przeciwnika;

• realizowanie polityki rasowej, czego przykładem są masowe akty ludobójstwa w czasie II wojny światowej;

• zdradzieckie zabijanie, ranienie oraz składania oświadczenia, że nikomu nie daruje się win;

• w miarę możności atakowanie świątyń, gmachów służących celom nauki, sztuki i dobroczynności, pomników historycznych, pod warunkiem, że nie służą one celom wojennym,

• używanie trucizn oraz broni mogącej zadać zbyteczne cierpienia,

• używanie pocisków wybuchających lub zawierających substancje piorunujące, zapalne itp. wagi mniejszej niż 400 gramów,

• używanie w czasie konfliktu broni atomowej, biologicznej i chemicznej,

• bezprawne użycie flagi parlamentariusza, jak również odznak wojskowych i mundurów wojskowych strony przeciwnej,

• niszczenie lub zabieranie własności nieprzyjaciela (oprócz wypadków, kiedy wymaga tego konieczność wojenna)

• grabieże

42. Hugo Grocjusza i jego dzieła

• jest autorem dzieła pod tytułem „Trzy księgi o prawie wojny i pokoju”, które wywarło ogromny wpływ na dalszy rozwój nauki o prawie międzynarodowym; jest także twórcą rozprawy „Wolność morza” wydanej w roku 1609, która okazała się częścią większego dzieła „O prawie łupu”;

• rozważania w jego drugim dziele dotyczą kwestii praktycznych - Portugalczycy i Hiszpanie z racji panowania nad rozległymi terytoriami kolonialnymi ograniczali możliwości Holendrów w handlu, głównie z Indiami; postawił w związku z tym postawił trzy tezy:

• odkrycie nowego lądu nie daje jeszcze prawa do panowania nad nim,

• nikt nie może mieć monopolu na żeglugę po morzach,

• nikt nie ma prawa ograniczać innym państwom handlu z Indiami;

tezy te uzasadniał prawem natury - prawo stanowione jest wyborem historii, zależnym od przemian politycznych i historycznych, samo więc ulega zmianom, natomiast prawo natury wypływa z trwałej natury ludzkiej, dlatego jest niezmienne i może być badane jedynie drogą filozoficzną;

• dzięki Grocjuszowi doszło do wydzielenia nauki prawa międzynarodowego z nauk teologicznych i powiązania mocy obowiązującej prawa narodów z naturą rzeczy i rozumem ludzkim;

• za źródło prawa międzynarodowego uznał zwyczaj i praktykę, wypływające z prawa natury oraz umowy; prawo międzynarodowe powinno się jego zdaniem opierać na zasadach racjonalizmu i humanizmu;

• wyróżnił ponadto cztery zasady, na których miało wspierać się prawodawstwo w każdej dziedzinie, zarówno normy prawa międzynarodowego, jak i wewnętrznego; stanowiły one niezmienną i konieczną ramę każdego systemu prawa:

• powinność dotrzymywania umów,

• zakaz naruszania cudzej własności,

• obowiązek naprawienia zawinionej szkody,

• potrzebę karania przestępstw.

43. zasada dobrej wiary w prawie międzynarodowym

• bona fides: stanowi jedną z podstawowych reguł dotyczących zawierania umów międzynarodowych; jest ona logicznym następstwem zasady pacta sund servanda; wyrażają ją art. 27 Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów;

• państwo nie może powoływać się na swoje prawo wewnętrzne w celu usprawiedliwienia niewykonywania traktatu; zasada ta formułuje więc wymóg dostosowania krajowego ustawodawstwa do przyjętych zobowiązań międzynarodowych; jeśli państwo nie doprowadzi do zgodności swojego prawa wewnętrznego z tymi zobowiązaniami, wynikającymi z umów międzynarodowych to nie ma prawa potem wobec innych kontrahentów twierdzić, że nie wykonanie tej umowy wynika z niezgodności z jego prawem wewnętrznym;

44. Konwencje Genewskie z 1949 roku

• Konwencje Genewskie zostały zawarte w dniu 12 sierpnia 1949 roku, stanowią one jedno z głównych źródeł prawa wojennego; zostały one opracowane celem ochrony ofiar wojny; obejmuje ona cztery konwencje:

• I - o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach w polu będących,

• II - o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków w wojnie morskiej,

• III - o traktowaniu jeńców wojennych,

• IV - o ochronie dóbr cywilnych podczas wojny;

• chorzy i ranni: chorzy i ranni powinni być traktowani w sposób humanitarny oraz leczeni przez tę stronę konfliktu, we władzy której się znajdują; zabronione są wszelki zamachy na ich życie, a w szczególności ich dobijanie lub świadome pozostawienie bez opieki lekarskiej; ochronie podlegają stałe zakłady służby zdrowia, szpitale i ruchome formacje sanitarne; prawo do ochrony upada, jeżeli wbrew zadaniom humanitarnym, zakładów lub formacji takich używa się do działań na szkodę nieprzyjaciela; z ochrony korzystają także transporty chorych i rannych oraz sprzętu sanitarnego; państwa mogą tworzyć na swym terytorium lub na obszarach okupowanych sanitarne strefy lub miejscowości, w celu ochrony chorych i rannych przed skutkami wojny; personel sanitarny, który dostał się we władzę nieprzyjaciela, może być zatrzymany tylko wówczas, gdy tego wymaga potrzeba opieki lekarskiej nad jeńcami wojennymi; emblematem i znakiem odróżniającym wojskowe służby sanitarne jest znak czerwonego krzyża na białym polu, albo czerwony półksiężyc, czy też czerwony lew i słońce - na białym polu;

• jeńcy wojenni: jeńcem wojennym jest członek sił zbrojnych państwa wojującego, który znalazł się we władzy nieprzyjaciela; powinni być traktowani w sposób humanitarny; ten, kto dostaje się do niewoli, znajduje się we władzy obcego państwa, nie zaś jednostki lub oddziału biorącego go do niewoli; osoby te pozostają pod ochroną prawa międzynarodowego od chwili pojmania do chwili ich uwolnienia i ostatecznej repatriacji; państwo zatrzymujące może jeńca internować w obozach, miastach lub innych miejscowościach, jest zobowiązane zapewnić jeńcom odpowiednie pomieszczenia, wyżywienie i umundurowanie; prawo nie zakazuje ucieczki jeńca wojennego, który może być za nią karany jedynie dyscyplinarnie; państwo zatrzymujące może jednak w ostateczności użyć broni wobec uciekającego jeńca; w czasie niewoli jeńcy podlegają prawu, regulaminom i zasadom obowiązującym w państwie zatrzymującym i muszą tych norm przestrzegać; mogą być zatrudniani jako robotnicy, wyżsi ranga jako nadzorcy, ale nie można ich do pracy zmuszać; jeńcy muszą być traktowani honorowo i z czcią, na zasadzie równości;

• ochrona ludności cywilnej: ochronie ogólnej podlega cała ludność cywilna na zasadzie równości, szczególna ochrona należy się rannym, chorym, kobietom ciężarnym i dzieciom; osoba chroniona nie może działać na szkodę interesów państwa, pod którego władzą się znajduje; sposoby ochrony ludności cywilnej to tworzenie stref bezpieczeństwa i stref zneutralizowanych (zapewniają schronienie chorym, rannym, kalekom, starcom, dzieciom poniżej 15 lat, kobietom ciężarnym i matkom dzieci poniżej lat 7), ewakuacja stref oblężonych lub otoczonych, ochrona szpitali cywilnych i wolność przewozu pomocy dla ludności;

• traktowanie osób chronionych: osoby chronione maja prawo do poszanowania ich godności, honoru, praw rodziny, przekonań i praktyk religijnych, zwyczajów i obyczajów; kobiety są chronione przed wszelkim uwłaczaniem ich czci, gwałtem, zmuszaniem do nierządu; zabrania się stosowania przymusu (zwłaszcza w celu uzyskania informacji), środków mogących wywołać cierpienia fizyczne lub wyniszczenie osób chronionych, nadmiernych kar oraz wszelkich środków zastraszania i terroru; rabunek, branie zakładników też są zabronione

45. terroryzm międzynarodowy

• definicja: dotychczas stworzone definicje terroryzmu są bardzo złożone oraz skomplikowane, nie oddają także wszystkich aspektów tego zjawiska; można przyjąć, że jest to używanie siły lub przemocy przeciwko osobom (grupom osób) lub własności z pogwałceniem prawa, które ma na celu zastraszenie i w ten sposób wymuszenie realizacji określonych celów politycznych itp.

• Unia Europejska: w świetle ustawodawstwa terroryzm obejmuje wszelkie celowe działania popełnione przez pojedyncze osoby lub organizacje przeciwko jednemu lub kilku państwom, ich instytucjom lub ludności w celu zastraszenia oraz poważnego osłabienia lub zniszczenia struktury politycznej, gospodarczej i społecznej kraju;

• źródło terroryzmu: przede wszystkim jest niezadowolenie społeczne połączone z przekonaniem, że jest to najlepsza, a często jedyna drogą do poprawienia sytuacji; można wymienić tu m.in. zależność ekonomiczną, walkę o wyzwolenie narodowe, fanatyzm religijny itp.;

• przeciwdziałanie: walkę z terroryzmem można podzielić na dwa rodzaje: pierwszy to walka doraźna, a więc walka z terrorystami i organizacjami terrorystycznymi; jest to sposób mało skuteczny, ponieważ wszystkich terrorystów nie da się zwalczyć, a w każdej chwili do organizacji mogą przecież dołączyć nowi ochotnicy; drugim sposobem, znacznie skuteczniejszym, jest likwidacja przyczyn poprzez oprawianie sytuacji ekonomicznej ludzi w obszarach, gdzie terroryzm jest największy, zaspakajanie ich innych potrzeb, np. poprzez zapewnienie wolności światopoglądu, łączone z edukacją, która tworzy dojrzałe społeczeństwo będące w stanie zmieniać swoją sytuację za pomocą innych środków niż terror, społeczeństwo nie poddające się łatwo manipulacjom prowadzącym do stosowania przemocy;

• organizacje terrorystyczne w Europie: do najbardziej znanych organizacji należały m.in.:

• RAF - Rote Armee Fraktion (Frakcja Armii Czerwonej), działająca w RFN w latach 1970 - 1998 w RFN; do jej najbardziej znanych zamachów należy m.in. zabójstwo Prokuratora Generalnego RFN, Siegfrieda Bubacka, w 1977 roku, oraz porwanie i zamordowanie prezydenta Niemieckiego Związku Pracodawców, Hansa-Martina Schleyera, w 1977 roku;

• Brigate Rosse (Czerwone Brygady), działające we Włoszech w latach 1970 - 1989; do jej najbardziej znanych zamachów należy m.in. porwanie i zamordowanie b. premiera Włoch, Aldo Moro, w 1978 roku oraz porwanie zastępcy dowódcy południowej grupy wojsk NATO w Europie, generała Jamesa Doziera, w 1981 roku;

• IRA - Irish Republican Army (Irlandzka Armia Republikańska), działająca w Irlandii Północnej w latach 1916 - 1998; do jej najbardziej znanych zamachów należy m.in. krwawy piątek w 1972 roku (eksplodowanie 22 bomb w Belfaście), zamach w Birmingham na dwa puby w 1974 roku, zamach na brytyjskie koszary w 1976, zabójstwo lorda Mountbattena w 1979 roku, eksplozja bomby w siedzibie Partii Konserwatywnej w 1984 roku, zamach w Omagh w 1998;

• ETA - Euskadi Ta Askatasuna (Kraj Basków i Wolność), działa w Hiszpanii od 1959 roku; do jej najbardziej znanych zamachów należy m.in. zabójstwo szefa policji prowincji Gipuzkoa w 1968 roku, zabójstwo premiera Hiszpanii, admirała Luisa Carrero Blanco, w 1973 roku, zamach na centra handlowe w Barcelonie i Saragossie w 1987 roku, eksplodowanie bomby na szczycie UE w Sewilli w 2002 roku, podłożenie bomby na lotnisku pod Madrytem w 2006 roku

46. niewolnictwo i jego formy we współczesnym świecie

• niewolnictwo: w chwili obecnej oznacza ono przede wszystkim handel żywym towarem, a w szczególności kobietami i dziećmi, zmuszanie do prostytucji, zmuszanie do niewolniczej pracy, wykorzystywanie seksualne, nielegalne adopcje oraz handel organami; jest ono związane z przestępczością zorganizowaną, która czerpie z tego zysku;

• regulacje międzynarodowe: największe znaczenie ma Konwencja o zwalczaniu handlu ludźmi, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ oraz Protokół Dodatkowy do Konwencji przeciwko przestępczości zorganizowanej;

• handel ludźmi: oznacza werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osób, z zastosowaniem gróźb lub użyciem siły, lub też z wykorzystaniem innej formy przymusu, uprowadzenia, oszustwa, wprowadzenia w błąd, nadużycia władzy lub wykorzystania słabości, wręczenia lub przyjęcia płatności lub korzyści dla uzyskania zgody osoby mającej kontrolę nad inną osobą, w celu wykorzystania; zgoda ofiary nie ma żadnego znaczenia, jeśli posłużono się jedną z wyżej wymienionych metod; jeżeli ofiarą takiego przestępstwa jest dziecko, to jest ono kwalifikowane jako handel żywym towarem, bez względu na to, czy popełniono je poprzez zastosowanie ww. sposobów, czy też nie;

• handel w celach seksualnych: chodzi tu o przymuszanie do prostytucji, a także do pornografii; ofiary to przede wszystkim kobiety i dzieci; Handel w takich celach obejmuje nabór osób, ich przetrzymywanie, przewożenie lub zmuszanie do aktów nierządu, z użyciem siły, na drodze oszustwa lub pod przymusem, albo gdy osoby nakłaniane do udziału w tym procederze nie ukończyły 18 roku życia;

• handel w celu wykorzystania siły roboczej: procederu tego nie należy mylić z migracją zarobkową ani z nielegalną pracą; z handlem ludźmi mamy w tej sferze do czynienia często wtedy, gdy pracownicy zagraniczni są wykorzystywani do pracy z obejściem przepisów prawa pracy; przykładem może tu być zmuszanie do pracy w charakterze pomocy domowej, która to praca nie podlega przepisom prawa pracy i gdzie często panują zależności bliskie niewolnictwu; kobiety są także często dodatkowo wykorzystywane seksualnie; analiza przypadków wyzysku w tym obszarze wskazuje na następujące działania: brak wynagrodzeń, głodzenie jako kara za nieposłuszeństwo, znęcanie się psychiczne, brak czasu wolnego, izolacja, obrażenia ciała, wykorzystywanie seksualne;

• handel organami: ten stosunkowo nowy proceder powstał w wyniku rosnącego zapotrzebowania na organy ludzkie w krajach uprzemysłowionych; "dawcy" organów pochodzą zazwyczaj z krajów Trzeciego Świata, a tak zdobyte organy są oferowane w krajach uprzemysłowionych na czarnym rynku; ponieważ jest to proceder stosunkowo nowy, brak dotychczas wyraźnego rozgraniczenia między legalnym i nielegalnym handlem organami; brak też precyzyjnych danych mówiących o zakresie zjawiska;

• w Polsce: przestępstwo handlu ludźmi zostało stypizowane w art. 253 kodeksu karnego

47. międzynarodowa ochrona środowiska

• w ramach międzynarodowej ochrony środowiska powstały różnego rodzaju instytucje międzynarodowe, zaczęło się także kształtować prawo w tym zakresie, podjęto różne formy działalności ekonomicznej, społecznej oraz politycznej. Do rozwiązań instytucjonalnych należy zaliczyć Program Środowiskowy NZ (UNEP), który upowszechnia nowoczesne technologie ochrony środowiska, inicjuje regionalne konferencje na ten temat, organizuje międzynarodowy system informacji o stanie środowiska; funkcjonuje od roku 1972 roku; w jego ramach wyróżnia się 5 programów: zdrowie a środowisko, ekosystemy lądowe, środowisko a rozwój, oceany oraz klęski naturalne;

• w tym zakresie należy zaznaczyć, iż zawarto szereg konwencji dotyczących ochrony środowiska, np. Konwencję o zapobieganiu zanieczyszczania mórz przez zatapianie odpadów (1972 rok);

• dużą rolę odgrywa działalność organizacji i stowarzyszeń, a także organizacji regionalnych, np. Rady Nordyckiej, która jest twórcą nordyckiej konwencji o ochronie środowiska), oraz Unii Europejskiej - w ustawodawstwie powszechne jest obciążanie karami finansowymi za naruszanie zasady ochrony środowiska

• wśród międzynarodowych organizacji i stowarzyszeń społecznych prym wiedzie Greenpeace, który prowadzi czynne akcje na rzecz ochrony środowiska, np. przeciwko francuskim próbom atomowym na Atolu Mururoa (w 1985 roku statek Greenpeace został zatopiony przez francuski okręt wojenny); Europa Nostra - Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń do spraw Ochrony w Europie Dobytku Kulturalnego, a także Naturalny Światowy Fundusz na rzecz Przyrody (WWF)

• pojawiają się nawet partie ekologiczne, czyli partie Zielonych

48. szczególna pozycja obszarów podbiegunowych

• Arktyka: są to głównie obszary wokół bieguna północnego, czyli zamarznięte oraz pokryte lodami pływającymi morza i nieliczne wyspy; niektóre państwa w stosunku do niej stosują teorię sektorów, która polega na tym, iż państwo, którego terytorium przylega do obszarów arktycznych, rości sobie prawo do wszystkich obszarów lądowych, zarówno odkrytych, jak i tych, które zostaną odkryte w przyszłości w sektorze; wierzchołkiem sektora jest biegun; po raz pierwszy teorię tę wysunęła Kanada w 1925 roku, następnie ZSRR (1926 rok), ale USA nie akceptują jej;

• Antarktyka: jest to obszar wokół bieguna południowego, którego granicę stanowi równoleżnik 60 stopni szerokości geograficznej południowej; obejmuje on głównie ląd stały pokryty lodem, uznany za szóstą część świata; jej sytuacja jest regulowana przez Traktat Waszyngtoński z 1 grudnia 1959 roku; do jego głównych postanowień należą m.in.:

• może być ona wykorzystywana wyłącznie dla celów pokojowych;

• zakaz dokonywania prób z jakąkolwiek bronią;

• zakaz tworzenia instalacji o charakterze wojskowym;

• wolność badań naukowych na całym jej obszarze; personel stacji naukowych podlega wyłącznie jurysdykcji swojego państwa, jest to więc jurysdykcja personalna;

• zamrożenie dotychczasowych roszczeń oraz zakaz wysuwania nowych;

• przedstawiciele 12 państw (a od 1977 roku 13 - do grona stron dołączyła Polska) mają odbywać spotkania konsultacyjne celem formułowania zaleceń dotyczących środków sprzyjających zasadom i celom Traktatu

• Umowa Madrycka: w 1991 roku została podpisana umowa, która na obszarze Antarktyki wprowadziła zakaz prowadzenia przez 50 lat eksploatacji górniczej i naftowej; celem umowy jest przekształcenie Antarktyki w ogólnoświatowy rezerwat naturalny oraz zakaz prowadzenia działalności gospodarczej grożącej zakłóceniem naturalnej równowagi;

49. piractwo morskie

• piractwo morskie: zgodnie z Konwencją praw morza z 1982 roku definiuje piractwo morskie jako każdy bezprawny akt gwałtu, zatrzymania statku lub jakikolwiek akt grabieży, popełniony dla celów osobistych przez załogę lub pasażerów prywatnego statku lub samolotu i skierowany:

• na morzu pełnym przeciwko innemu statkowi lub samolotowi albo przeciwko osobom lub mieniu na pokładzie statku lub samolotu;

• przeciwko statkowi, samolotowi, osobom lub mieniu w miejscu niepodlegającym władzy żadnego państwa;

• każde państwo może statek piracki zatrzymać, zatrzymać piratów i ukarać ich zgodnie ze stosownymi przepisami własnego ustawodawstwa; jest to tzw. prawo powszechnej represji piractwa

50. skutki niewykonania umowy międzynarodowej

• art. 61 Konwencji Wiedeńskiej o prawie traktatów stanowi o tym, iż niemożność wykonania umowy stanowi wyjątkową okoliczność, która umożliwia jednostronnie wycofać się z umowy lub uznać ją za wygasłą; niemożność musi wypływać z trwałego zniknięcia lub zniszczenia przedmiotu niezbędnego do wykonania umowy; zasad dobrej wiary wymaga jednak, aby niemożność wykonania umowy nie była skutkiem tego, ze strona sama doprowadziła się do takiej sytuacji, działając niezgodnie z umową lub ze swoimi zobowiązaniami międzynarodowymi; niemożność musi mieć charakter trwały;

51. pojęcie wojny i konfliktu zbrojnego

• pojęcia te nie są tożsame, ponieważ zakres znaczeniowy pojęcia „konflikt zbrojny” jest szerszy od pojęcia „wojna”; wojna w sensie prawnym oznacza zerwanie między stronami obrotu (stosunków) pokojowego i przejście do stosunków wojennych, które charakteryzują się walką zbrojną oraz wrogimi aktami skierowanymi przeciwko drugiemu państwu; walka zbrojna zazwyczaj kończy się na podstawie aktu jednostronnego uznającego zakończenie wojny (kapitulacja) lub na mocy traktatu pokojowego;

• konflikt zbrojny dotyczy takiej sytuacji, w której jest walka zbrojna między państwami nawet wówczas, kiedy wojna nie została wypowiedziana, jak również takich konfliktów zbrojnych, w których uczestniczące strony nie są uznane za podmioty prawa międzynarodowego - czyli są stronami wojującymi;

• do podstawowych zasad prowadzenia wojny zalicza się następujące zasady:

• strony wojujące nie mają nieograniczonego wyboru środków szkodzenia przeciwnikowi, ponieważ są związane odpowiednimi normami prawa międzynarodowego; wynika to m.in. z klauzuli Martensa;

• zasadniczym celem wojny jest pokonanie przeciwnika i narzucenie mu swojej woli; stosowane przeciwko nieprzyjacielowi środki powinny ograniczać się wyłącznie do tego celu;

• istnieje wyraźne rozgraniczenie pomiędzy siłami zbrojnymi a ludnością cywilną, między obiektami cywilnymi a obiektami wojskowymi; działania wojenne nie mogą być prowadzone przeciwko ludności cywilnej;

• wojna jest stosunkiem pomiędzy państwami, a nie pomiędzy ludnością tych państw;

52. ochrona dóbr kultury w czasie konfliktu zbrojnego]

• szczegółowo kwestie ochrony dóbr kultury reguluje konwencja haska z dnia 14 maja 1954 roku; ustala m.in., że państwa podpisujące konwencję mają obowiązek utworzyć w ramach swoich sił zbrojnych jednostkę zajmującą się ochroną dóbr kulturalnych i włączyć jej postanowienia do prawa krajowego; sygnatariusze konwencji powinni także unikać wywozu dóbr kulturalnych z krajów i terytoriów okupowanych;

• dobra kultury: dobra ruchome lub nieruchome, które mają wielką wagę dla dziedzictwa kulturalnego narodu, np. zabytki architektury, sztuki lub historii, stanowiska archeologiczne, zespoły budowlane mające znaczenie historyczne lub artystyczne, dzieła sztuki, rękopisy, książki i inne przedmioty o znaczeniu artystycznym, historycznym lub archeologicznym, a także zbiory naukowe i poważne zbiory książek, archiwaliów lub reprodukcji wyżej wymienionych dóbr kultury;

• status obiektów chronionych przez konwencję, oprócz dóbr kultury, mają m.in.: schrony, w których przechowywane są dobra kulturalne oraz wszelkie nieruchomości mające status zabytku z wyjątkiem obiektów wykorzystywanych do celów wojskowych oraz tych, które znajdują się w bezpośrednim sąsiedztwie ośrodków przemysłowych i wojskowych;

• dobra lub schrony je zawierające powinny znajdować się w dostatecznej odległości od ważnych obiektów przemysłowych oraz od wszelkiego typu ważnych obiektów wojskowych, w tym także linii komunikacyjnych, portów i radiowych stacji nadawczych; ponadto, nie mogą być użytkowane do celów wojskowych; dobra kultury położone w pobliżu ważnych obiektów wojskowych mogą zostać objęte ochroną specjalną, jeżeli strona konwencji zobowiąże się do zaniechania użytkowania danego obiektu, a zwłaszcza - w przypadku portu morskiego, węzła komunikacyjnego lub portu lotniczego - wyłączy go z wszelkiego ruchu komunikacyjnego;

• rejestrację takich obiektów prowadzi UNESCO, jest to Międzynarodowy Rejestr Dóbr Kultury Objętych Ochroną Specjalną; nieruchomości uznane za zabytkowe są specjalnie oznakowane - tarczą skierowaną ostrzem w dół, przedzieloną po przekątnych na dwa pola białe i dwa pola niebieskie;

• konwencję uzupełnił Regulamin Wykonawczy, który wprowadził Międzynarodowe Listy Osobistości nadających się do sprawowania funkcji Komisarza Generalnego do Spraw Dóbr Kulturalnych, spośród których w przypadku konfliktu za obopólną zgodą stron zostanie wybrany komisarz, mający prawo wobec tych stron do podjęcia wszystkich przewidzianych przez konwencję kroków, jakie uzna za pożyteczne dla wykonania konwencji;

• zobowiązania wynikające z tej konwencji mogą być uchylone tylko wtedy, kiedy wymaga tego konieczność wojskowa;

---