Etymologia słowa partia ( Łac, - pars- część; partire - dzielić)

W Przeszłości słowo partia miało różny sens i znaczenia.

W Europie słowo partia oznaczało np. oddział wojskowy, czyli nie miało związku z polityką.

W literaturze rzymskiej partia była zgrupowaniem polityków wokół określonego przywódcy.

Partie polityczne należy wiązać z pewnymi zjawiskami politycznymi otwierającymi drogę do demokracji. Wiążą się z konstytucyjnym porządkiem w państwie i stabilizacją rywalizacyjnych wyborów.

Jaka jest przyczyna tak wielu różnych definicji partii politycznej?

Partie polityczne są złożonym zjawiskiem. Różnią się wielkością, programem, ideologią, rolą jaką pełnią w rządzeniu państwem.

Organizacja będąca partią polityczną nie musi w swojej nazwie zawierać słowa partia, może zawierać słowa takie jak: akcja, sojusz, liga, komitet itp.

Wniosek nie nazwa świadczy o tym czy dana organizacja jest partią polityczną. Przesądzają to natomiast pewne cechy pozwalające odróżnić je od innych organizacji.

Istnieją dwie tendencje w tworzeniu definicji partii politycznej:

1. tworzenie szerokich definicji

Partie polityczne to wszystkie organizacje polityczne, które same siebie nazywają partiami.

2. tworzenie zawężających definicji

Partia polityczna to specyficzna grupa organizacji politycznej spełniająca szczególne funkcje, mająca szczególne cele i sposoby działania.

Cechy na podstawie których definiuje się partie polityczne

1. można definiować partie polityczne na podstawie jednej cechy, nie koniecznie tej samej.

„ Partia polityczna to zespół ludzi krzewiących idee, pojmowanych jako wspólnotę o określonej strukturze zewnętrznej”

Duverger

„ Partia polityczna to stowarzyszenie oparte na dobrowolnej rekrutacji, którego celem jest zapewnienie swoim przywódcom szansy na zdobycie władzy w ramach systemu politycznego, a aktywnym członkom możliwość zrealizowania dzięki temu rzeczowych bądź idealnych celów lub osobistych korzyści, albo jednych i drugich”.

Max Webber

( Webber odrzuca program partii, pomija kontakt partii ze społeczeństwem. Na pierwszy plan wysuwa korzyści, traktuje partię polityczną jako organizację mającą ułatwić karierę polityczną)

„ Partia polityczna to każda mająca oficjalną nazwę grupa polityczna, która wysuwa kandydatów i jest w stanie zapewnić im urzędy publiczne w rezultacie wyborów, zarówno w pełni demokratycznych jak i nie demokratycznych”

Sartori

2. można definiować partie polityczne na podstawie grupy cech np. na podstawie programu partii, strukturze organizacyjnej, na podstawie funkcji spełnianych przez partię polityczną. Możemy wyróżnić różne orientacje w oparciu o które definiujemy partie polityczne:

Orientacja funkcjonalna nawiązuje do funkcji jakie partie polityczne wypełniają lub powinny wypełniać (w ramach systemu politycznego). Obejmuje relacje partii z bliższym (inne partie) i dalszym (elektorat) otoczeniem. Orientacja funkcjonalna traktuje partię polityczną jako organizację której racją istnienia jest tworzenie całego układu ogniw łańcucha powiązań, które biegną od wyborcy poprzez kandydatów i proces wyborczy do urzędników publicznych.

W śród tej grupy definicji są też definicje akcentujące funkcje społeczne - ważne jest to, że partie są pośrednikami idei i maksymalizują edukację wyborcy.

orientacja strukturalna partia polityczna jako strukturalna jedność organizacji i układów ujawniających się w niej ról. Jest zorganizowaną strukturą aktywności .

„ Partia jest wspólnotą o szczególnej strukturze”

Duverger

Partia polityczna to przede wszystkim organizacja biurokratyczna i autokratyczna w ramach której dominuje hierarchiczny układ kreujący wąską elitę partyjną i podporządkowanych jej członków. (Najważniejszym celem partii politycznej, jest przetrwanie organizacyjne).

teoria racjonalnego wyboru Partia polityczna to zespół który dąży do sprawowania kontroli nad aparatem rządowym poprzez zdobycie stanowisk z regularnie organizowanych wyborów.

„ Partia polityczna jest to zorganizowana grupa ludzi wywodząca się z jednej klasy lub warstwy społecznej, z dwu lub więcej klas czy warstw społecznych bądź z całego społeczeństwa. Są to osoby zrzeszone dobrowolnie, posiadające wspólny program i zmierzające do realizacji tego programu poprzez zdobycie i utrzymanie władzy państwowej”

Zgodnie z teorią racjonalnego wyboru gdyby postawić pytanie co jest dla partii politycznej najważniejsze, odpowiedzią byłoby zdobycie trzech celów:

• zdobycie głosów wyborczych

• przechwycenie stanowisk politycznych

• realizacja określonej koncepcji programowej

Partie polityczne dysponują różnymi zasobami i większość partii stara się osiągnąć te trzy cele jednocześnie. Istnieją jednak partie, które tak nie postępują.

W zależności od sytuacji w jakiej znajdują się partie polityczne cechuje je zróżnicowany poziom aspiracji w zakresie realizacji tych trzech celów.

• są partie polityczne zainteresowane jedynie absolutną większością głosów

• są partie polityczne, którym starczy otrzymanie większego odsetka głosów niż i rywale

• są partie polityczne zainteresowane jedynie przekroczeniem poziomu głosów umożliwiającego wejście im do parlamentu.

Podobnie zróżnicowane są aspiracje niektórych partii politycznych w stosunku do stanowisk publicznych.

• są partie polityczne biorące wyłącznie pod uwagę sformułowanie czysto jedno gabinetowego rządu (GB)

• są partie polityczne, które dopuszczają możliwość udziału w gabinetach koalicyjnych zastrzegając sobie jednak dominującą rolę w tych gabinetach. (Takie partie nazywa się partiami inicjującymi np. CDU i SPD - partie niemieckie).

• W gabinecie mogą się znaleźć partie polityczne, które są nazywane partiami dopełniającymi. ( Są to partie polityczne obejmujące mały odsetek miejsc parlamentarnych. Uzupełniają tylko skład koalicyjny gabinetu, by zagwarantować większość w parlamencie dla koalicji.

• Są partie polityczne, które są reprezentowane w parlamencie, ale w wyniku zbiorowej decyzji liderów pozostałych ugrupowań, partie te uzyskują status partii izolowanej i nie są brane pod uwagę przy tworzeniu jakiejkolwiek koalicji.

• Są partie polityczne w ogóle nie biorące pod uwagę możliwości swojego uczestnictwa w procesie sprawowania władzy - tzw. partie protestu. Zdają sobie one sprawę z tego, że nie są w stanie dostać mandatów. Uważają, że organizacja zwana partią polityczną jest dobrym narzędziem do walki o zwrócenie uwagi elektoratu na bardzo ważne kwestie polityczne.

Zróżnicowanie aspiracji programowych partii politycznych

• Są partie polityczne dążące do bezwarunkowej- pełnej realizacji swojego programu. ( Nie dopuszczają kompromisów, chcą zrealizować pełen program).

• Są partie polityczne uważające za satysfakcjonujące przekształcenie ich niektórych celów programowych w oficjalną politykę państwa.

• Są partie polityczne które są zadowolone jeśli polityka rządzących nie będzie oznaczała sprzeczności z ich programem politycznym.

Poziom aspiracji politycznych zmienia się, wraz z ewolucją otoczenia społecznego, przemianami instytucyjnymi systemu politycznego i z przemianami w międzynarodowym systemie politycznym.

Definicje prawnicze partii politycznych są to definicje na ogół zawarte w ustawach

Powstanie partii politycznych

genetyczny model powstania partii politycznych wg. Duvergera

Duverger pierwsze partie polityczne podzielił na:

1. partie wewnętrznie tworzone (partie parlamentarne) - były to partie ukształtowane przez ustabilizowane elity parlamentarne. Pojawiły się więc w ramach parlamentu i po wprowadzeniu powszechnego prawa wyborczego zostały zmuszone do wyjścia poza strukturę parlamentu. Gdy wyszły poza strukturę parlamentu musiały stworzyć swoje organizacje terytorialne (by zdobyć nowych wyborców).

2. partie zewnętrznie tworzone - to partie sformułowane przez grupy społeczne i stowarzyszenia nie posiadające statusu politycznego (głównie pierwsze partie socjalistyczne i partie wyznaniowe- głównie chadeckie, często o rodowodzie katolickim). Najpierw stały się formą polityczną organizacji grupy społecznej albo polityczną formą organizacji wyznawców określonej religii. Początkowo te partie socjalistyczne i te partie wyznaniowe unikały areny parlamentarnej. Miały początkowo charakter antysystemowy dążąc do podważenia tego co można określić jako fundamentalne zasady wspólnoty politycznej. Potem to się zmieniło w taki sposób, że partie te zaakceptowały liberalne zasady porządku politycznego, weszły na arenę wyborczo- parlamentarną i w ten sposób weszły do przetargów politycznych.

Podejście genetyczne Duvergera nie uwzględnia znacznych różnic organizacyjnych które pojawiły się między partiami.

Jeśli więc idzie o organizacyjny rozwój partii politycznej może się charakteryzować dwoma rzeczami, może być to:

1. terytorialna penetracja - ma miejsce wtedy gdy centrum (kierownictwo partii) kontroluje, stymuluje lub kieruje rozwojem stowarzyszeń lokalnych

2. terytorialne rozproszenie - oznacza, że lokalne elity tworzą względnie autonomiczne stowarzyszenia i dopiero później te lokalne stowarzyszenia zostaną zintegrowane w ramy narodowej organizacji.

3. kombinacja tych dwóch

Krytyka genetycznego modelu Duvergera:

• Podział Duvergera na partie parlamentarne i na partie zewnętrznie tworzone nie pokrywa się z podziałem dotyczącym organizycyjnego rozwoju partii. Partie liberalne i partie konserwatywne były z reguły partiami wewnętrznie tworzonymi (parlamentarnymi), ale rozwijały się w procesie terytorialnej penetracji. Wiele liberalnych partii rozwijało się przez proces rozproszenia. Najczęściej mamy do czynienia z układem mieszanym.

• Fakt istnienia lub braku zewnętrznej organizacji sponsorującej partii politycznej. Ta zewnętrzna organizacja była środkiem rekrutowania do elity kierowniczej partii i legitymowała tą partię polityczną. Jeśli z tej organizacji rekrutowani są aktywiści to bez wątpienia ma ona duży wpływ na to co dzieje się w tej partii.

• Przesłanka wiążąca się charyzmą - partia potrzebuje charyzmatycznych przywódców.

Funkcje partii politycznych

Funkcje partii politycznych są to zadania które partia polityczna ma do spełnienia i wypełnia w systemie politycznym danego państwa. Chodzi o takie zadania, w których wypełnieniu nie jest w stanie zastąpić żadna inna organizacja. Istnieją funkcje założone i wykonywane w praktyce, nie zawsze są one sobie równe. Partie polityczne podlegają ewolucji.

• Ujęcia funkcji partii politycznych pozwalające odróżnić partie polityczne od innych organizacji:

NIEMIECKIE:

• określenie celów przez określenie programu politycznego

• artykułowanie i agregowanie interesów społecznych polega na ujawnieniu i hierarchizowaniu często sprzecznych potrzeb i interesów społecznych.

• Mobilizowanie i socjalizowanie społeczeństwa w ramach istniejącego systemu politycznego mobilizowanie i socjalizowanie społeczeństwa - kształtowanie opinii publicznej odbywające się przez rozpowszechnienie poglądów na sprawy będące podmiotem publicznego zainteresowania.

• Rekrutowanie elity i tworzenie rządu.

Neumann:

• organizowanie chaotycznych żądań społecznych (podstawowe zadanie partii politycznych) są pośrednikami idei poprzez stałe eksponowanie i wyjaśnianie doktryn partyjnych.

• Łączy w sobie zadanie formułowania doktryn politycznych i społeczną integrację w sferze życia politycznego.

• Wychowanie ludzi w duchu odpowiedzialności politycznej (partie prezentują nie tylko swoją wizję - odnoszą się również do wizji przeciwników).

• Ogniwo łączące rząd z opinią publiczną - utrzymywanie otwartych kanałów tej komunikacji.

• Selekcja kandydatów - element mechanizmu wyłaniającego elitę rządzącą państwem.

SOKOLEWSKI MAREK:

Partie polityczne pełnią trzy funkcje:

1. Funkcja wyborcza- jej największe nasilenie następuje w okresie kampanii wyborczej i wyborów.

1. tworzenie programu politycznego każda partia powinna mieć program globalny i długotrwały.

Techniki budowy platformy wyborczej (pierwszym programem wyborczym był manifest z 1934 roku partii konserwatywnej). Wyróżnia się dwie procedury:

• platformę wyborczą formułuje wysunięty przez partię polityczną kandydat na to stanowisko.

• Powierzenie redakcji programu wyborczego władzom partyjnym

2. selekcja kandydatów: jest to wyłonienie z szeregów partii politycznej kandydatów do wyborów. Wyróżniamy cztery sposoby selekcji:

• żywiołowy lub nieuregulowany ani statut partii ani żaden inny dokument nie reguluje tej kwestii. Selekcja dokonuje się poprzez nieformalne porozumienie pomiędzy różnymi grupami wpływowych działaczy partii.

• Nominacje przez organy lokalne partii jest przejawem dużego demokratyzmu w partiach. Do nominacji uprawniona jest ta instancja partyjna, która odpowiada danemu okręgowi wyborczemu.

• Nominacje przez organy centralne mniej demokratyczny sposób. Wyraz tego co w partii określamy jako centralizm.

• Wybory wyłonienie kandydatów poprzez wybory. Bardzo demokratyczny ale rzadko spotykany sposób.

W praktyce politycznej występuje mieszanina tych typów.

Koalicje:

• koalicja wyborcza porozumienie dwóch lub więcej aktorów którzy zdecydowali kooperować ze sobą, w celu maksymalizacji własnych zysków. Tworząc koalicję wyborczą trzeba brać pod uwagę układ sił w rządzie itp. Partie w koalicji ryzykują utratę tożsamości.

Koalicje ze względu na wielkość

• wielkich partii- blok złożony z wielu podmiotów politycznych- małych partii

• pośrednie - małe i duże partie

Ze względu na uzyskany rezultat wyborczy koalicje dzielimy na trzy rodzaje:

• koalicje addytywne gdy jej poparcie jest dokładnie równe sumie poparcia tworzących ją partii.

• Koalicje subaddytywne o łącznym poparciu niższym od sumy poparcia z poprzednich wyborów partii które je tworzą

• Koalicje superaddytywne łączne poparcie wyższe niż dla poszczególnych części składowych.

2. Funkcja rządzenia - wiąże się z rządzeniem. Partia polityczna rządzi, gdy w wyniku otrzymania odpowiedniej liczby głosów i mandatów obejmuje władzę, w drodze obsadzenia swoimi członkami miejsc w państwie. W koalicji tymi miejscami trzeba się podzielić.

Partie polityczne które przegrały wybory są partiami opozycyjnymi. Nie rządzą one bezpośrednio, ale uczestniczą w funkcji rządzenia - starają się kontrolować rząd (są w obec niego opozycją).

3. Kształtowanie opinii i postaw politycznych

Badania nad partiami politycznymi

Max Webber, Duverger, Neumann - każdy z nich stworzył typologię partii politycznych

Dlaczego jest tak wiele różnych typologii? Kryteria są często trudne do sformułowania, te same terminy używane są w różnych znaczeniach.

TYPOLOGIA I KLASYFIKACJA:

typologia - określa cechy najbardziej zasadnicze czy charakterystyczne dla partii politycznej danego rodzaju czy epoki, bez ambicji ujęcia w takim podziale wszystkich partii politycznych i wszystkich między nimi różnic.

klasyfikacja - ma stworzyć kompletny wielowymiarowy podział w którym znaolazłyby swoje miejsce wszystkie możliwe partie polityczne, każda ze swoimi szczególnymi właściwościami.

Relacha między typologią i klasyfikacją:

• nie wykluczają się wzajemnie

• typologie stanowią syntezy klasyfikacji podjęte z określonego punktu widzenia.

• Typologie partii politycznych

1. Partie polityczne patronażu - to wszystkie te, które są nastawione na zdobycie władzy dla przywódcy tej partii politycznej i na obsadzenie stanowisk sztabu administracyjnego przez swój własny sztab.

2. Partie polityczne interesu (klasowe lub stanowe) - to partie polityczne które są świadomie zorganizowane przede wszystkim na interesy stanów lub klas.

3. Światopoglądowe - nastawione na abstrakcyjne zasady

• Typologie wg. Maxa Webbera - odnosi się do historii rozwoju partii politycznych

1. partie honoracjorów - oparte na luźnych i nietrwałych więzach, kierowane przez nie zawodowych przywódców. Były nimi wszytkie partie 18 i 19 wieku.

2. Partie masowe - oparte na ściślejszej organizacji i własnym stałym aparacie biurokratycznym. ( Wiąże się z pojawieniem demokracji, nazywano je dziećmi demokracji, masowego prawa wyborczego)

• Typologie wg. Neumanna

1. partie reprezentacji - to partie polityczne w których masa członków lub wyborców ogranicza się tylko do udziału w wyborach ( polityka wykonywana jest w ograniczonym zakresie i tylko przez nielicznych polityków; tzw. niedzielni politycy).

2. Partie integracyjne - to te partie polityczne które zmierzają do aktywnego włączenia mas w życie partii.

3. Partie faszystowskie - absolutystyczne, integracyjne są przy tym oparte na wzorach militarnych i zmierzają do wyeliminowania wszystkich innych partii.

• Typologie wg. Duvergera - wyróżnił dwie typologie:

• Typologia I

1. partie wyspecjalizowane ograniczone do jednej politycznej dziedziny życia człowieka.

2. Totalitarne zmierzają do ogarnięcia całej osobowości swoich członków.

• Typologia II - dzieli partie polityczne według odmiennych zasad ich struktury organizacyjnej, a zwłaszcza według cech komórki podstawowej.

1. kadrowe (amekrykańskie, europejskie) o luźnej strukturze, o charakterze komitetowym

2. masowe posiadają rozwinięta organizację, mają trzy formy:

• oparte na komórce terenowej (socjalistyczne, demokratyczne)

• oparte na komórce zakładowej ( komunistyczne)

• zmilitaryzowane ( faszystowskie)

3. zbudowane o charakterze federacji laburzystowskiej, oraz niektóre partie krajów rozwijających się.

Duverger zajmował się procesem formowania się pierwszych partii politycznych. Wyróżnił partie:

1. tworzone wewnętrznie pojawiły się w ramach parlamentu, tworzyli je posłowie będący w parlamencie.

2. Tworzone zewnętrznie (socjalistyczne i niektóre partie wyznaniowe) stały się najpierw formą politycznej organizacji grupy społecznej, albo stawały się formą wyznawców określonej religji (antysystemowe- unikały parlamentu)

• Klasyfikacja partii wg. Kryterium charakteru klasowego.

O charakterze klasowym partii decydują dwie cechy:

1. społeczny skład jej członków lub wyborców partie o przewadze robotniczej, partie o przewadze chłopskiej, partie o przewadze drobnomieszczańskiej, partie o przewadze burżuazyjno- ziemiańskiej. Są partie polityczne w których brak jest wyraźnej przewagi jednej klasy lub warstwy społecznej. Dzisiaj można partie podzielić również na klasowe i ludowe.

• klasowe- ugrupowania reprezentujące wyłącznie lub głównie interesy określonych klas społecznych (w 19 wieku partie socjalistyczne, komunistyczne i liberalne)

• ludowe- to typ partii o otwartej platformie programowej mobilizującej członków i wyborców z różnych warstw społecznych. (Dziś partie centro- prawicowe, hadeckie w RFN i socjal- demokratyczne w RFN lub Austrii)

2. Funkcje pełnione przez partie w systemie politycznym - jest to podział partii według funkcji politycznych w stosunku do istniejącego systemu społeczno - politycznego.

• partie rewolucyjne i reformistyczne (gwałtowne zmiany lub na zasadzie ewolucji)

• konserwatywne - zmierzające do zachowania zasad istniejącego systemu społecznego

• reakcyjne - partie które zmierzają do przywrócenia zeszłego ustroju. Akceptują zasady obecnego ustroju ale dążą do przeszłości. Np. monarchistyczne

Klasyfikacja partii według typów opiera się także o cechy funkcjonalne partii w obec środowiska które reprezentuje. Partia może być jednofunkcyjna (np. tylko organizuje wybory USA).

Partie wielofunkcyjne:

1. kadrowe - klasyczna partia komitetowa to partia będąca przystosowana do działania w określonym okręgu wyborczym zajmująca się jedynie organizacją wyborów.

2. Masowe - wypełniają również inne funkcje poza funkcjami wyborczymi.

Może być tak, że partie kadrowe i masowe, to partie które wiąże się np. z liczebnością. Partie różnią się między sobą strukturą (organizacją).

Partie kadrowe - nie posiadają członków, a wysoko wykfalifikowaną kadrę aktywistów.

Partie masowe- oparte na masowej strukturze organizacyjnej obliczonej na wchłonięcie i wcielenie wielu tysięcy członków.

• Podział wg. Kryteriów funkcjonalnych partii, który jest podziałem wielo członowym.

1. komitetowe wszystkie partie nie robotnicze 19 wieku. Partie komitetowe pojawiły się na arenie politycznej by realizować zadania związane z cenzusowym prawem wyborczym. Po wejściu do parlamentu tworzyły frakcję parlamentarną jako najczęściej spotykaną formę władzy w partii. Była aktywna jedynie w okresie wyborczym. Była swoistym narzędziem wyborczym- mającym zapewnić nieodzowne wsparcie przy głosowaniu. Nie znała członkostwa w normalnym rozumieniu (nie prowadzono rejestru, nie było składek członkowskich). Nie miała ścisłego kierownictwa; kierownictwem było kilku poszczególnych przywódców. Była to partia w której parlamentarzysta pełnił decydującą rolę.

2. Społeczności były to partie o celach głównie poza wyborczych. Miały różne cele. Kiedyś były to partie tylko klasy robotniczej. Uznawały działalność wychowania ideologicznego jako najważniejszy cel partii. Musiały mieć rozwinięta strukturę organizacyjną. Nastawione były na masowego wyborcę.

3. Wyborcze (nazywane maszynami wyborczymi). W partie wyborcze przekształcały się partie komitetowe. Podstawowy cel to związanie rzesz wyborców z istniejącym systemem politycznym. Organizowanie wyborów, zdobywanie głosów wyborców. Nie działały tylko w okresie kampanii wyborczej. Prowadzono szkolenia partyjnych aktywistów. Uciekały od sztywnych i wyraźnie określonych ideologii w programie partyjnym.

Gdy programy partyjne partii zaczynają się upodabniać w ów czas walka wyborcza staje się walką na osoby, a nie na programy. ( Partie amerykańskie - republikańskie i demokratyczne).

4. zmilitaryzowane (partie zakonami)

5. narodowo- wyzwoleńcze - podział:

• partie typu kongres partia która jest luźną organizacją o charakterze federacyjnym, kierowana przez centralne kierownictwo. Wywodzi się z Indii. To organizacja nacjonalistyczna swego czasu walcząca o wyzwolenie narodowy.

• Partie sensu stricto to partie posiadające ideologie, bieżący program działania, demokratyczną strukturę organizacyjną. Stawiają sobie cele wyborcze.

• Partie typu front rewolucyjny to partia która występowała w sytuacjach rewolucyjnych. Organizacja masowa zcentralizowana.

Ze względu na rodzaj członkostwa:

• bezpośrednie wyłania członków bezpośrednio (tylko indywidualne osoby)

• pośrednie początkowo tylko jeden rodzaj członkostwa

Ze względu na strukturę organizacyjną:

• partie o słabej artykulacji ugrupowania w których prawie nic z ich organizacji nie jest uregulowane w statucie. Opierają swoje działania na zwyczajach i praktyce politycznej.

• Partie o silnej artykulacji których cała organizacja wewnętrzna jest dokładnie i szczegółowo uregulowana w statucie.

Co jest motywem działania partii?

1. partie o motywacji programowej nie mają szans na zdobycie władzy politycznej. Koncentrują się na popularyzowaniu treści programowych.

2. Partie o motywacji kratycznej głównym motywem działania jest chęć zdobycia stanowisk publicznych.

• podział na partie scentralizowane i zdecentralizowane

1. partie scentralizowane to takie partie gdzie cała władza jest niepodzielnie skupiona w gestii instancji centralnej (ogólnokrajowej). Są to również takie partie gdzie procedury partyjne są ściśle zhierarchizowane i to takie partie w których organizacje terytorialne lub terenowe są pozbawione samodzielności. W partiach scentralizowanych przywódca partii ma niekwestionowaną pozycję.

Centralizacja partii oznacza skupienie władzy w rękach instancji centralnych (ogólnokrajowych). Jest to równoznaczne z tym, że organy terytorialne i terenowe tracą swoje znaczenie.

2. partie zdecentralizowane Decentralizacja partii polega na pozostawieniu w gestii instancji niższych ważnych decyzji politycznych. Istnieją jednak szczególne przypadki decentralizacji:

• struktura partii oparta na zasadach federalizmu - w ów czas partia ogólnokrajowa jest zbudowana z organizacji lokalnych o dużej samodzielności powiązanych jedynie na szczeblu najwyższym władzą składających się z delegatów poszczególnych części w odpowiednich proporcjach. Partią tak zbudowaną jest hadecja w republice federalnej Niemiec - CDU.

• Austriacka Partia Ludowa to jedna partia ale jest to partia która posiada trzy odrębne organizacje. Są to organizacje chłopskie, urzędnicze i przedsiębiorców. Tak więc w jednej partii skupieni są przedstawiciele różnych grup społecznych. W kierownictwie całej partii te trzy warstwy społeczne reprezentowane są w równym stopniu.

• Decentralizacja ideologiczna - polega na dopuszczeniu przez partie tego co nazywamy frakcyjnością, (czyli polega na dopuszczeniu przez partie różnic ideowo programowych i odpowiadających im grup wewnątrz partii.

Dlaczego partie mają negatywny stosunek do frakcji? (tolerują je )

Istnienie frakcji w partii podważa jedność partii i prowadzi do organizycyjnego rozbicia partii.

• Rzadko spotyka się przepisy organizacyjne w partiach zabezpieczające prawo do opozycji w partii.

Są jednak partie które maja takie przepisy. Np. we włoskiej hadecji jest przepis partyjny który mówi że: statut partii przewiduje we wszystkich władzach kolegialnych przynajmniej 1/3 miejsc która powinna być zastrzeżona dla mniejszości w partii.

Można powiedzieć, że jest to również szczególny rodzaj decentralizacji partii

• Szczególny przypadek zorganizowanej frakcyjności jest spotykany w niektórych partiach (sporadycznie) polega na tworzeni tajnych związków wewnątrz partii. Coś takiego występowało w polskiej Endecji. Jej przywódcy tworzyli tzw. koła (liga narodowa, potem straż).

• podział partii politycznych na konstytucyjne i antykonstytucyjne

1. konstytucyjne to partie które akceptują obowiązujące zasady gry politycznej, porządek konstytucyjny. Akceptują reguły alternacji władzy (wymiany władzy). Są to partie oparte na demokratycznych mechanizmach wyborczych

2. antykonstytucyjne (rewolucyjne) ich celem jest obalenie istniejącego porządku konstytucyjnego, partie te opowiadają się za tym by nie uciekać się od przemocy jako sposobu na zmianę władzę. Nie akceptują zasad wolnej myśli politycznej.

Do tej klasyfikacji nawiązuje inna klasyfikacja:

• podział partii na partie prosystemowe i antysystemowe

1. partie prosystemowe są to partie ulokowane albo w tzw. centrum, albo rozciągające się w przestrzeni od centro- lewicy do centro - prawicy. Charakterystyczne dla tych partii jest to że nie oferują radykalnej polityki, nie są nośnikami radykalnej ideologii, warstwa społeczna tych partii jest umiarkowana w poglądach . Do grupy partii prosystemowych można również zaliczyć te partie lewicy i te partie prawicy które ze względów wyborczych bądź koalicyjnych są otwarte na wpływy opcji centrowych.

2. Partie antysystemowe podejmują działania nastawione na podważenie czy osłabienie legitymacji systemu demokratycznego.

Pojęcie antysystemowości może być różnie rozumiane.

Giovani Sartori - zwracał uwagę że, partie antysystemowe mogą być rozumiane w wąskim tego słowa znaczeniu i szerokim.

Wąskie rozumienie antysystemowości skrajnie zakłada totalne odrzucenie systemu. To partie które dążą do podważenia legitymacji tego systemu, oczekują kryzysu legitymacji który winien doprowadzić do zastąpienia jednego systemu politycznego innym postrzeganym przez nie jako lepszy i efektywniejszy. Oznacza bardzo silną opozycje ideologiczną tych partii wobec liberalnego porządku politycznego i oznacza opowiedzenie się przez te partie za postulatem radykalnego zerwania ciągłości rozwoju społecznego. W reżimach demokratycznych będą to te partie które prezentują postulaty programowo ideologiczne mające stanowić w przekonaniu ich twórców antytezę demokratycznego procesu ewolucji systemu politycznego. Do takich partii na gruncie demokracji liberalnej swego czasu można było zaliczyć partie komunistyczne.

Partie antysystemowe rozumiane w szerszym tego słowa znaczeniu tutaj antysystemowość jest słabsza, to kwestionowanie nie tyle liberalnego porządku społecznego jako takiego lecz tylko pewnych zasad gry politycznej. Te partie często określane są mianem partii protestu, pratii antykonsensualnych czy partii promotora. Łączy te partie to, ze są to partie młode, nie duże szukające swego miejsca w ramach toczących się przetargów politycznych. Niejednokrotnie te partie polityczne oferują hasła populistyczne.

Partie protestu - stawiają sobie za cel rewizję polityki państwa w wybranym obszarze jego aktywności. Partie te nie kwestionują założeń demokratycznego systemu politycznego. Partie te wykorzystują instytucje i procedury tego systemu do ujawnienia własnego stanowiska i realizacji własnych celów politycznych.

W ramach każdego systemu politycznego istnieje tzw. szara strefa akceptacji. W szarej strefie akceptacji znajdują się partie polityczne nie akceptowane z różnych względów przez partie prosystemowe. Dla niektórych partii pozostawanie w szarej strefie może mieć charakter przejściowy, z czasem są zaakceptowane przez innych i wchłonięte w ramach przetargów politycznych (np. partie zielonych; partie dalekiej prawicy - francuski front narodowy, republikanie w Niemczech, partie postępu w Danii czy Norwegii- są to partie które domagały się rewizji polityki państwa wobec cudzoziemców, domagały się zaostrzenia prawa azylowego). Do partii protestu można zaliczyć również partie które kwestionują proces integracji europejskiej, domagają się rewizji dotychczasowej pro europejskiej polityki. Niektóre z partii protestu są tzw. partiami promotorami.

Partie promotorzy - są to partie które z góry zakładają że zdobycie przez nie większej liczby głosów i mandatów parlamentarnych jest z góry wykluczone, są to partie które uważają za swoje cel zwrócenie uwagi opinii publicznej na konkretne kwestie i problemy społeczne. Niektóre z tych partii promujących są to partie które pozostają na arenie konfrontacji wyborczej włączając w to proces i wtedy określamy te partie jako partie nabierające cech partii rywala - więc partii których liderzy sukces wyborczy traktują jako zasadniczą rację jej dalszego istnienia. Istnieje jeszcze specyficzny typ partii promującej np. tzw. partia jednego przedsięwzięcia - oferuje jedną kwestie problemową, są to partie które zostały stworzone dość często przez osoby niejednokrotnie nie mające wcześniej nic wspólnego z polityką, ale na tyle przedsiębiorcze, że udało im się przyciągnąć zwolenników. Przykładem takich partii są partie ultra prawicowe nowego typu. W partii zasadniczą wartością staje się osoba lidera.

• Podział partii Zygmunta Neumanna na partie reprezentacji i partie integracji

1. partie reprezentacji starają się reprezentować interesy poszczególnych segmentów elektoratu

2. partie integracji do rozlewu i mobilizacji określonej kategorii elektoratu

Partie małe

Swoisty fenomen małych partii pojawił się w latach 60 i 70 XX wieku. Stosunek do małych partii był taki, że są, jednak szybko znikną z areny politycznej. Te prognozy się nie sprawdziły, ponieważ te partie są do dzisiaj i odgrywają istotną rolę w polityce.

Kategorie partii małych:

• partie marginalne - to są partie które są najdalej od centrum po lewej i najdalej od centrum po prawej stronie na osi lewica - prawica. Są więc poza głównymi ośrodkami, w których toczy się rywalizacja międzypartyjna. Niektórzy twierdzą, że partie marginalne są jakby dodatkiem do dużych partii lewicowych lub prawicowych, uważają że małe partie przejawiają wyraźną skłonność programową lub ideologiczną do potężnych sąsiadów, ale starają się zachować odrębną tożsamość polityczną. Są to partie opowiadające się za dość skrajnymi rozwiązaniami programowymi, które to rozwiązania programowe odbiegają od głównego nurtu rywalizacji wyborczej. Przykładem małej partii marginalnej może być duńska partia progresywna, we Francji front narodowy; partie marginalne są jakby partiami izolowanymi w ramach systemu partyjnego. Dzisiaj jeśli idzie o partie marginalne obserwujemy spadek roli lewicowych partii marginalnych.

• partie zawiasowe - są to partie które funkcjonują w centrum układu lewica - prawica. Lokują się między dużymi partiami politycznymi; są partiami o bardzo dużym potencjale koalicyjnym (bo koalicje z nimi mogą tworzyć partie lewicowe i partie prawicowe). Rola ich jest na tyle wielka, że potrafią przesuwać się z koalicji centroprawicowych do koalicji centrolewicowych, a więc mogą stworzyć nowe koalicje, ale mogą też obalać koalicje. Duża rola partii zawiasowych w państwie, będzie wtedy, gdy będzie istniała tylko jedna partia zawiasowa, o którą będą musiały zabiegać partie lewicowe lub prawicowe by stworzyć koalicję, a jest szczególnie duża gdy duże partie nie są w stanie zdobić takiej przewagi w parlamencie, która pozwoliłaby im utworzyć samodzielne rząd. Wtedy kiedy w centrum istnieją więcej niż dwie partie zawiasowe to rola takich partii spada.

• partie oderwane - są to partie których apel wyborczy jest skierowany do odrębnej grupy społecznej. Np. do mniejszości etnicznej czy mniejszości regionalnej. Może być tak, że fakt ich oderwania powoduje, że na skutek podziału socjo - politycznego który jest dość mocny w danym państwie, partia ta może osiągnąć znaczny poziom doniosłości politycznej.

• Podział partii na partie relewantne i nie relewantne (sposób liczenia partii politycznych)

Wpływ partii dużych wyborczo bądź parlamentarnie na układ wzajemnych powiązań międzypartyjnych będzie inny niż ugrupowań małych. Ale bardzo często partia duża, która nie jest w stanie uzyskać więcej niż połowy mandatów w parlamencie, musi stworzyć koalicję, i w ów czas musi sięgać po tzw. partie dopełniające. (W koalicjach mamy partie inicjującą i partie dopełniające).

Relewancja partii politycznej - pojęcie to wprowadził Sartori - relewancja partii politycznej jest to metoda liczenia partii politycznych, czyli jest to tzw. test relewancji, który pozwala na określenie doniosłości politycznej partii w konkretnej konfiguracji systemu partyjnego.

1. Partie relewantne to partie istotne dla funkcjonowania całego systemu partyjnego. Mające potencjalną właściwość zmiany jego charakteru i wpływu na kierunki jego pozycji. Czyli innymi słowy partia relewantna to taka partia, która jest brana pod uwagę, przy tworzeniu koalicji w państwie.

Sartori stworzył dwie alternatywne zasady liczenia partii, wyznaczające próg relewancji (dwa testy relewancji)

• test 1 - to określenie potencjału koalicyjnego partii - partia zostanie uznana za nie relewantną jeżeli nigdy nie uczestniczyła lub nie była brana pod uwagę jako potencjalny partner w procesie przetargów koalicyjnych. Partia będzie uznana za relewantną bez względu na jej rozmiar jeżeli znajduje się w pozycji umożliwiającej jej wpływanie na kształt jednej z możliwych koalicji gabinetowej. (ten pierwszy test nie wystarczał bo zasada ta ma ograniczenia - dotyczyła tylko partii pro systemowych, nie obejmowała już dużych partii nie pro systemowych.

• test 2 - to potencjał użycia szantażu politycznego - zgodnie z tym testem statusu relewancji nabierały również partie anty systemowe, ale tylko w ów czas gdy ich istnienie lub zachowanie wpływa na taktyki rywalizacyjne partii pro systemowych zmieniając ich charakter.

W ujęciu Sartoriego partia jest relewantna wtedy jeśli można w stosunku do niej zastosować jeden z tych testów.

Propozycja Sartoriego pozwalała odróżnić partie odgrywające istotną rolę w systemie partyjnym, a więc partie relewantne, od tych które stanowiły jedynie tło rywalizacji politycznej.

2. Partie nie relewantne

W obecnym układzie politycznym w Polsce partią relewantną jest Polskie Stronnictwo Ludowe.

• Podział na prawicę, lewicę i na centrum (prawicowość i lewicowość partii politycznych)

Pochodzenie terminologii „prawica” i „lewica” - koniec XVIII wieku; okres poprzedzający rewolucję francuską i w czasie trwania samej rewolucji. Prawica w tamtych czasach była związana z monarchią, arystokracją i hierarchią kościelną; oznaczała orientację konserwatywną czyli dążenie do utrzymania tradycyjnych przywilejów i tradycyjnego ładu społecznego. Lewicowość w ów czas gdy ten podział się tworzył rozumiano jako inne zmiany, jako dążenie do powiększenia wolności i szans równości. Lewica reprezentowała wtedy te siły społeczne, które przeprowadziły rewolucję we Francji. W okresie oświecenia lewicowość odwoływała się do autorytetu rozumu i nauki, a prawica odwoływała się do wiary i tradycji. W pierwszej połowie XIX wieku najsilniejszym reprezentantem tak rozumianej lewicy byli liberałowie. Natomiast wartości prawicowe wtedy były chronione przez konserwatystów. W drugiej połowie XIX wieku powstały silne partie socjaldemokratyczne, co spowodowało że głównym reprezentantem lewicy stały się partie socjaldemokratyczne. Później jako konkurent z reprezentowaniem lewicy przybyły partie komunistyczne. Natomiast liberałowie zmniejszyli swój poziom relewancji i przesunęli się na skali w kierunku centrum.

W śród ugrupowań lewicowych, można wyróżnić

• lewicę rewolucyjną (radykalną)

• lewicę liberalną (ewolucyjną)

Jedna i druga lewica odwołują się do kategorii postępu, ale różnią się metodami. W zależności od tego czy powołują się do internacjonalizacji czy czerpią inspirację z nacjonalizmu lewice tak rewolucyjne jak i liberalne określane są jako narodowe lub międzynarodowe.

Również prawica w najogólniejszym znaczeniu obejmuje cały wachlarz poglądów politycznych, które sytuują się na przeciwległym biegunie politycznym niż lewica.

Początkowo w XIX wieku termin prawica wiązał się z monarchizmem, patriotyzmem, religią, rodziną, tradycją, silnymi rządami, własnością. Podobnie jak w przypadku lewicy wyróżnia się prawicę:

• prawicę patriotyczną (narodową)

• prawicę kosmopolityczną

Biorąc pod uwagę jeszcze inne kryteria, możemy prawicę podzielić na:

• prawicę historyczną (reakcyjną) - to przede wszystkim monarchiści, wyróżnia się sztywnością poglądów i właściwie brakiem działania poza kręgiem zainteresowanych. Zwolennicy tej opcji odrzucają teraźniejszość w całości a przyszłość widzą w przywróceniu przeszłości.

• prawicę ewolucyjną (umiarkowaną) - dzisiaj to głównie konserwatyści. Prawica ewolucyjna nie ufa demokracji i instytucjom, zgadza się na powolne i ewolucyjne zmiany w społeczeństwie. W konsekwencji chroni wolnego rynku i miejsca religii w życiu publicznym.

• prawicę radykalną (kontrrewolucyjną) - cechuje się dogmatyzmem połączonym z ekstremizmem działania. Odwołuje się często do nacjonalizmu, jest raczej niechętna wolnemu rynkowi.

Lewica i prawica różnią się wyraźnie w wymiarze socjo- ekonomicznym, politycznym, aksjologicznym (wartości). W wymiarze socjo- ekonomicznym lewica opowiada się za protekcjonizmem gospodarczym; opowiada się za socjalnym modelem gospodarki rynkowej opartym na elementach państwowej kontroli rynku, przy zachowaniu rozbudowanego sektora publicznego jako kierującej funkcji państwa. Prawica w wymiarze socjo - ekonomicznym opowiada się za gospodarką wolnorynkową oparta na ograniczaniu roli państwa w zakresie kontroli rynku, ma ona negatywny stosunek do programów socjalnych. Lewica opowiada się natomiast, za rozbudowaniem programów socjalnych. Jeśli idzie o wymiar polityczny to lewica opowiada się za preferowaniem demokracji parlamentarnej, za systemem parlamentarno - gabinetowym; prawica opowiada się za ograniczeniem roli państwa, za decentralizacją, za silną władzą wykonawczą, preferuje system prezydencki bądź system kanclerski. Są też, różnice między lewicą i prawica w wymiarze wartości. Lewica popiera postmaterialistyczne wartości, indywidualizm, preferuje modernistyczną koncepcję państwa, podkreśla znaczenie praw i wolności obywatelskich, ideałów wolności, równości i sprawiedliwości, opowiada się za postulatem rozdzielenia kościoła od państwa, głosi postulat uniwersalizmu (czyli popierania procesu wchodzenia w międzynarodowe struktury polityczne i gospodarcze). Natomiast w wymiarze politycznym prawica opowiada się za ograniczaniem roli państwa, za decentralizacją, za silną władzą wykonawczą, popiera tradycyjne wartości, kościół, religijną etykę, cechuje ją niechęć do wchodzenia w międzynarodowe struktury polityczne.

Centrum może być traktowane jako pewna pozycja bez partii centrowej, traktowana na zasadzie geometrycznego punktu na przestrzeni rywalizacji z którego istnieniem kojarzy się wiele zjawisk.

Centrowa pozycja może być związana z umiarkowaniem, z poszukiwaniem złotego środka, z szerokim stosowaniem negocjacji i kompromisów. Do tak pojmowanego centrum mogą dążyć niektóre partie z lewej i prawej strony. Partie które znajdują się blisko takiego centrum upodabniają się do siebie zarówno programowo jak i organizacyjnie. Maleje dystans między nimi, a szansa na stworzenie koalicji przez nie jest coraz większa.

Bycie w centrum nie zawsze musi oznaczać potencjalnych korzyści wyborczych zwłaszcza kiedy nastroje w społeczeństwie są spolaryzowane. Niekiedy zdarza się, że partia w istocie lewicowa, bądź partia w istocie prawicowa zajmuje pozycję centrową. Skoro partie z lewej i z prawej strony poruszają się ku centrum to może to paradoksalnie oznaczać zanik centrum. Odrębna przestrzeń zwana centrową kurczy się i partie te mają mało miejsca na manewrowanie.

Może być jednak tak, że w centrum istnieje silna partia centrowa (silna to taka, która oferuje wyraźną, odrębną wobec lewicy i prawicy tożsamość programową, która znajduje zwolenników w śród znacznej części elektoratu)

Mówiąc o osi lewica -prawica musimy odróżnić centrum gdy istnieje ono jako wyodrębniony odcinek przestrzeni, i musimy odróżnić od centrum pojmowanego przez pryzmat silnej partii centrowej. Wreszcie musimy odróżnić sytuacje taką, gdzie centralna pozycja przestrzeni podlega jakby kolonizacji ze strony partii prawicowych lub lewicowych, a funkcjonujące tam ugrupowania są relatywnie słabe.

W przypadku gdy istnieje silna partia centrowa, to taką partę nazywa się często partią piwotalną.

Partia jest partią piwotalną gdy zostaną spełnione trzy warunki:

• istnieje odrębna przestrzeń centrowa, co znajduje odbicie przede wszystkim w fakcie formułowania specyficznego apelu programowego, który jest pozytywnie odbierany przez część elektoratu

• istnieje tam partia polityczna o odrębnej tożsamości politycznej.

• Partia taka odgrywa główną rolę w przetargach politycznych, co wynika z jej siły wyborczej i parlamentarnej

Nie każda partia centrowa jest partia piwotalną. Partia centrowa i jednocześnie piwotalną może być tylko ugrupowanie duże dyktujące warunki gry politycznej w ramach systemu partyjnego. W przypadku dominacji i tendencji dośrodkowych z lewej i prawej strony ugrupowania znajdujące się w centrum można nazwać mianem centrowych ale nie piwotalnych.

Inna klasyfikacja partii centrowych

• Partie ugrupowane w centrum lub w jego pobliżu partia centrowa to partia którą dzieli relatywnie podobny dystans od obu skrajnych opcji politycznych - lewicy i prawicy (czyli jest jakby wyznaczony specjalny odcinek typu centrum). Są różne metody wyznaczania tego.

• Centrum bywa budowane na podstawie katalogu kwestii problemowych charakterystycznych dla tej opcji politycznej i znajdujących się tam partii.

• Jest też sposób który ugrupowania centrowe określa mianem środka. Czyli partia środka nie musi zajmować uniwersalnego centrum, może znajdować się na prawo lub lewo od niego.

W jaki sposób mierzyć dystans ideologiczno - programowy między partiami?

Mierzy się to na podstawie ekspertów, na podstawie kwestionariuszy, na podstawie dokumentów partyjnych, na podstawie badań empirycznych masowego odbiorcy .

• Klasyfikacja partii politycznych na tzw. rodziny partii - opiera się na trzech kryteriach.

1. kryterium genetyczne łączy partie o wspólnym pochodzeniu, wiąże się z podobnymi historycznymi okolicznościami ich powstania, z podobnymi interesami które partie chciałyby reprezentować.

2. Związki organizacyjne łączące te partie ze sobą chodzi tu albo o międzynarodowe organizacje partii politycznych albo o specyficzne trans narodowe formy integracji partii (np. to co występuje na forum parlamentu europejskiego).

3. Podobieństwa programowe

Większość partii należących do tych rodzin powstała na przełomie 19 i 20 wieku i zdołała zachować swoją tożsamość do dzisiaj. (Partie komunistyczne, socjalistyczne, hadeckie, konserwatywne, liberalne)

Są też partie nie przystające do żadnej z grup. Np. lewicowo - libertariańskie (niektórzy tworzą z nich odrębne kryterium).

Niektórzy wydzielają też partie skrajnej lewicy.

Charakterystyka rodzin:

Partie o najdłuższej tradycji:

komunistyczne - po lewej stronie na osi lewica - prawica zajmują skrajną pozycję. Są to partie które powstały na początku 20 wieku, ich powstanie i oblicze programowe wiąże się z rewolucją październikową i rozłamem robotniczym towarzyszącym tej rewolucji. Były to partie stworzone przez ta część działaczy która aprobowała radykalną interpretację marksizmu. Od 1919 roku partie te skupiły się w międzynarodówce komunistycznej. Są to partie które uznawały dyktaturę proletariatu, opowiadały się za: całkowitym zerwaniem z reformistami (socjalistami) i wykluczeniem ich z partii, za uznaniem potrzeby nielegalnej działalności, za przyjęciem dla tych partii nazwy komunistyczne. Partie te w wielu państwach miały skrajnie anty systemowy charakter i przez to w nie mogły one działać legalnie. W trakcie trwanie II Wojny Światowej zwłaszcza w państwach Europy zachodniej komuniści zaangażowali się w ruch oporu. Był on nie tylko ruchem walki o wyzwolenie narodowe ale stał się także płaszczyzną współpracy rozmaitych sił politycznych. To stało się jednym z ważnych elementów który pozwolił komunistom po zakończeniu wojny na uczestnictwo w wielu rządach koalicyjnych. Potem na zachodzie usunięto te partie z rządów, i stały się znów partiami izolowanymi. (W 1981 roku komuniści weszli w skład rządu francuskiego, co było wynikiem porozumienia programowego które zawarli z francuską partią socjalistyczną). Lata 60 i 70 XX wieku w wielu zachodnio europejskich partiach komunistycznych trwała dyskusja która w drugiej połowie lat 70 oznaczała krystalizacje nurtu nazwanego eurokomunizmem (Santiago Carillo - przywódca hiszpańskiej partii komunistycznej i Enrico Berlinguer - szef włoskiej partii komunistycznej). W ramach tej dyskusji dokonano przewartościowania ideologii marksistowskiej i roli polityki związku radzieckiego. Na pierwszy plan wysunięto samodzielne działanie każdej partii komunistycznej w dochodzeniu do realizacji założeń socjalizmu. Tym samym odrzucano wiodącą rolę ZSRR, na nowo interpretowano zasady internacjonalizmu, zanegowano ideę dyktatury proletariatu, podkreślano konieczność zachowania rynku demokracji i instytucji demokratycznych, opowiadano się za szerokim konsensusem społecznym w budowaniu nowego ustroju. Mimo tego nurtu który daleko zaszedł to nadal podstawową różnicą między nurtem komunistycznym i socjalistycznym było zniesienie kapitalizmu a nie jego reforma. Nie doprowadził on do przełamania narastającego kryzysu. 1989 konieczność opowiedzenia się zwłaszcza komunistycznych partii zachodnich wobec wydarzeń zachodzących w Europie środkowej i wschodniej. Oceny tych wydarzeń miały decydujący wpływ na dalsze losy tych partii. Były trzy różne opinie. Pierwsza mówiła o tym, że da się w dalszym ciągu kontynuować nurt komunistyczny bez większych zmian. Inne partie uważały, że upadek państw socjalistycznych to klęska zdegenerowanego modelu socjalizmu a nie samej idei. Różne partie zajmowały różne stanowiska. Trzecia grupa partii (włoscy komuniści- postanowili kontynuować działalność w nurcie socjalistycznym pod zmienioną nazwą jako partia demokratycznej lewicy).

Upadek socjalizmu miał duże znaczenie dla partii nurtu komunistycznego w europie środkowej i wschodniej. Wiele z tych partii przekształciło się w partie o tożsamości socjaldemokratycznej.

partie socjaldemokratyczne - sytuujemy je również po lewej stronie sceny politycznej. To jedne z najstarszych partii europejskich. Wiele z nich powstało w 19 wieku. W wielu przypadkach były zdolne do zachowania ciągłości tradycji i ciągłości organizacyjnej (np. brytyjska partia pracy - powstała w 1900 roku i istnieje do dzisiaj, hiszpańska socjalistyczna partia robotnicza powstała w 1879 r.). Niektóre z tych partii miały przerwę w działalności spowodowaną delegalizacją tych partii w niektórych państwach (Niemcy, Hiszpania). Nazwa rodziny socjaldemokratyczne nawiązuje do wspólnej doktryny tych ugrupowań. Doktryny mającej źródło w rewizji marksizmu dokonanej przez Edwarda Bernsteina. Istnieje też daleko idące zróżnicowanie w sferze nazewnictwa tych partii. Spotyka się określenia: partia socjaldemokratyczna, partia socjalistyczna, robotnicza, pracy itp. W początkach swojej działalności wiele z tych partii opierało się na radykalnej rewolucyjnej myśli marksizmu. Stopniowo jednak zaczęły odchodzić od marksizmu. Należące do tej rodziny partie relatywnie szybko zdołały wprowadzić swoich reprezentantów do parlamentu, bardziej trudne okazało się uczestniczenie w rządach. Pierwsze rządy tworzone przez socjalistów lub z ich udziałem powstają w okresie międzywojennym. Po zakończeniu II wojny światowej pozycja zachodnio europejskich partii socjalistycznych nie zmieniła się tak spektakularnie jak pozycja partii komunistycznych. Wiele z tych ugrupowań zdołało utrzymać stosunkowo duże poparcie wyborcze z okresu przedwojennego, a niektóre z tych partii (np. brytyjska partia pracy, włoska partia socjalistyczna) zanotowały wyraźny wzrost. Socjaliści zdecydowanie wzmocnili swoją pozycję. W wielu państwach regularnie uczestniczyli w procesie alternacji władzy. Dla partii socjalistycznych ważnym momentem był rok 1951. Miał wtedy miejsce pierwszy ruch międzynarodówki socjalistycznej. Tam przyjęto podstawowy dokument, jakim były cele i zadania socjalizmu demokratycznego. Jego podstawowe założenia dały się sprowadzić do czterech tez: należy wyraźniej zespolić reformistyczny socjalizm z demokracją polityczną; istotą socjalizmu jest dążenie do likwidacji nierówności społecznych i wyzysku, źródła nierówności mogą być różne, nie tylko związane z własnością; realizacja socjalizmu nastąpi w drodze konkretnych reform a umożliwi to ewolucja samego kapitalizmu; socjalizm nie jest związany ani z określoną teorią (marksizmem), ani z określona klasą społeczną. Dokument „Europa: trzecia droga/ nowy środek” . Jego autorami są Tony Blair - były premier Wielkiej Brytanii i Gerhard Schroeder -były kanclerz Niemiec. Ten najnowszy dokument pokazuje trzy kierunki działania, które powinny być brane pod uwagę przez socjaldemokratów. Po pierwsze głosił konieczność akceptacji dla globalizacji, następnie że trzeba zmienić rolę państwa a zwłaszcza zakres jego ingerencji (gospodarczej i społecznej) z ingerencji bezpośredniej powinna zostać przeformułowana w kierunku ustalania ogólnych zasad reguł gry. Zmianie powinny ulec także metody ingerencji państwa a przede wszystkim kojarzona z socjaldemokracją polityka wysokich wydatków budżetowych o charakterze socjalnym. Państwo powinno finansować przedsięwzięcia zwiększające elastyczność i samodzielność obywateli takie jak edukacja, małe i średnie przedsiębiorstwa itd. Pod koniec lat 90 i na początku 2000 r. partie z tej rodziny rządziły w takich krajach jak Wielka Brytania, Francja, Niemcy i Szwecja.

Chrześcijańska demokracja (Chadecja) - najstarsze partie socjaldemokratyczne powstały pod koniec 19 wieku. Sama nazwa Chrześcijańska demokracja odnosi się do stosunkowo szeroko pojmowanego ruchu społeczno - politycznego i nurtu ideologicznego. Po raz pierwszy przez Papieża zostały zaakceptowane przez Leona XIII w 1901 roku. Partie które współcześnie można zaliczyć do nurtu chadeckiego są relatywnie nowe i większości powstawały po II Wojnie Światowej. Współczesne partie zaliczane do rodziny chadeckiej mające najsilniejsze wpływy polityczne to Unia Chrześcijańsko - Demokratyczna (CDU) w Niemczech i jej Bawarski odpowiednik Chrześcijańska Unia Społeczna CSU, Austriacka Partia Ludowa, włoska chadecja. Wszystkie te partie powstały po II Wojnie Światowe, ale miały swoje poprzedniczki. We Włoszech poprzednikami była Partia Ludowa, w Niemczech Partia Centrum, w Austrii partia Chrześcijańsko - Społeczna, w Holandii Chrześcijański Apel Demokratyczny. Doktryna współczesnych partii chadeckich opiera się w dużym stopniu na wartościach chrześcijaństwa. W Polsce nie udało się nigdy stworzyć partii chadeckiej która by przetrwała i działała, chociaż takie próby były podejmowane. Są tez partie chadeckie nie mające katolickich korzeni, ale są wyraźnie związane z kościołami reformowanymi (np. Skandynawskie partie Chadeckie, Duńska Chrześcijańska Partia Ludowa; w Europie Środkowej i Wschodniej Chrześcijańska Demokratyczna partia Węgier, Ruch Chrześcijańsko - Demokratyczny na Słowacji, Czeska Partia Ludowa w Czechach ).

Rodzina partii konserwatywnych - brytyjscy autorzy nazywają członków i działaczy tych partii świeckimi konserwatystami, w ten sposób sugerują bliskość nurtu chadeckiego i konserwatywnego i na to zwracają uwagę. W krajach w których istnieją silne partie należące do jednej z tych rodzin to nie ma reprezentanta drugiej (jeśli są np. silni chadecy to nie ma partii konserwatywnej; jeśli jest silna partia konserwatywna to nie ma partii chadeckiej). Z punktu widzenia ciągłości organizacyjnej wśród konserwatystów znajduje się jedna z najstarszych europejskich partii socjalistycznych która jest Brytyjska Partia Konserwatywna. Partia ta pod dzisiejszą nazwą ukształtowała się w 1832 roku, jej początki sięgają jednak początków 17 wieku. Dzisiaj konserwatyzm jest różnie rozumiany, stąd poważne przemiany programowe zachodzące w partiach. Podstawowe idee partii konserwatywnych to: niechęć do szybkich radykalnych zmian, aprobata dla stopniowego ewolucyjnego rozwoju, akceptacja autorytetu i siły państwa, siła państwa powinna być ograniczona do zachowania porządku i bezpieczeństwa; partie konserwatywne opowiadają się za poszanowaniem tradycji, własności prywatnej i własności politycznej. W Polsce do tego typu można by było zaliczyć Unię Polityki Realnej a także Stronnictwo Konserwatywno - Ludowe. Dzisiaj najbardziej stabilną i cieszącą się największą popularnością partią konserwatywną jest Czeska Obywatelska Partia Demokratyczna.

rodzina partii liberalnych - Partie liberalne powstały na przełomie 19 i 20 wieku. Pojawiły się po II Wojnie Światowej. Na ogół jako grupy rozłamowe konserwatyzmu. Partie liberalne mają długi rodowód. Opowiadają się za takimi wartościami jak: wolność, indywidualizm, własność prywatna, wolny rynek, powszechne prawo wyborcze, rozwój parlamentaryzmu. W niektórych państwach te idee były inne np. w Belgii silny był postulat anty klerykalny. Baza społeczna tych partii była i jest zróżnicowana. Współczesne ugrupowania liberalne można podzielić z punktu widzenia ich różnych profili ideowo - programowych na dwa nurty: pierwszy to nurt neoliberalizmu - kładzie on nacisk na kwestie wolności gospodarczych, na obniżanie podatków i jednocześnie na ograniczenie interwencji państwa, na rygorystyczną politykę budżetową; partie tego nurtu nie istnieją tam gdzie są partie konserwatywne bo właśnie chadecy są ich głównym oponentem. Drugi nurt liberalizmu to liberalizm socjalny - podkreśla konieczność połączenia idei swobody działania gospodarczego, konsekwencją tego działania jest dopuszczenie do pewnego zakresu akcesji interwencji państwa w procesy ekonomiczne.

rodzina partii skrajnej prawicy - jest to rodzina która ma pewną siłę wyborczą, dwie partie zaliczane do tej rodziny brały udział w koalicjach rządowych we Włoszech w 1994 i w 2001 powstał rząd koalicyjny z udziałem Sojuszy Narodowego), w Austrii również do rządu koalicyjnego weszli przedstawiciele takiej partii. Do niedawna skrajna prawica europejska powiązana była z faszyzmem i reprezentowała nurt neofaszystowski. Dzisiaj partie tego nurtu odcinają się wyraźnie od faszyzmu (np. Włoski Ruch Społeczny). Są to partie które dużą wagę przywiązują do ideologii nacjonalistycznej. Z tego wynikają pewne postulaty programowe tych partii.

Takie partie opowiadają się np. za tzw. zasadą krwi w określaniu obywatelstwa, domagają się ograniczenia napływu emigrantów poszukujących pracy lub azylu.

rodzina partii lewicowo libertarialnych - mają dość zróżnicowany charakter programowy, co wynika z odmiennych postulatów o charakterze aksjologicznym (wartościowym). Ich zdecydowana większość to ugrupowania lewicowe. Pierwszą kategorię partii lewicowo libertrialnych tworzą ugrupowania lewicowo socjalistyczne. Z reguły są to bądź były partie rozłamowe które wyłoniły się z ugrupowań socjaldemokratycznych (Socjalistyczna Partia Liberalna w Norwegii), bądź z ugrupowań komunistycznych (Socjalistyczna Partia Ludowa w Danii), lub dysponowały rodowodem mieszanym. W Europie Zachodniej partie te umieściły się w środku bloku lewicowego. Początkowo ich głównym adresatem była klasa robotnicza.

Druga kategoria partii lewicowo libertarialnych to ugrupowania zielonych, wszystkie partie zielonych zalicza się do tej rodziny. Są partie zielonych które nadal pozostały tylko przy programie ochrony środowiska tzw. partie zielonej alternatywy; ale są też ugrupowania tzw. czerwono- zielone, tęczowe - są to ugrupowania proponujące lewicowa tożsamość. Trzecią kategorię w tej rodzinie lewicowo libertarialnej tworzą małe i bardzo małe ugrupowania o liberalnym, agralnym a nawet komunistycznym rodowodzie. Są to takie ugrupowania które włączyły do swoich programów postulat obrony praw różnorodnych mniejszości czy grup społecznych. Są to partie które starają się reprezentować w sferze polityki np. interesy kobiet. Do tej grupy zaliczamy też partie które stawiają sobie za cel problem bezrobotnych i ludzi biednych. Te partie lewicowo libertarialne w sensie programowym po pierwsze akceptują w swoich programach hasła równości praw, w tym ochrony praw mniejszości, zawierają w swoich programach postulat walki o poprawienie stanu środowiska naturalnego człowieka . Są to takie partie które dążą do stworzenia alternatywnego wobec tradycyjnej polityki modelu polityki.

• Powstawanie nowych partii politycznych

Trudno jest utworzyć nową partie polityczną z powodu ograniczeń finansowych.

Jeśli idzie o nowe partie polityczne to wiele z tych partii politycznych wyłaniały się z ruchów społecznych.

Wyłoniły się również nowe ruchy społeczne.

Nowe ruchy społeczne nie przyczynią się do kryzysu partii politycznych, ale wręcz staną się współuczestnikami życia politycznego - obok - nie zamiast partii.

Ruch społeczny - to wspólne podejmowane oddolnie i nie zinstytucjonalizowane działanie ludzi na rzecz realizacji wspólnych celów.

Rozróżnienie między nowymi i dawnymi ruchami społecznymi

Nowe ruchy społeczne to:

• ruchy ekologiczne

• pacyfistyczne

• feministyczne

Nowe ruchy społeczne pojawiły się przez powstanie nowych problemów (kwestia problemów ochrony środowiska), lub przez potrzebę nowego ujęcia starych problemów (równouprawnienie kobiet, równouprawnienie grup mniejszościowych, zachowanie pokoju, uczestnictwo tzw. zwykłych ludzi w podejmowaniu decyzji politycznych).

Przyczyny powstania nowych ruchów społecznych:

• zmiany w systemach wartości

• problemy współczesnej demokracji

• problemy wynikające z rozwoju cywilizacyjnego

Dzisiaj niektóre z ruchów społecznych są raczej traktowane jako swoiste wyzwania stawiane ustrojowi demokratycznemu, przy czym nie chodzi tu o obalenie tego ustroju, a raczej chodzi o jego reformę.

Nowe ruchy społeczne to małe lokalne grupy często zorganizowane wokół specyficznej kwestii. Grupy które mają wyraźne okresy silnej i słabej aktywności, które bardzo łatwo mogą być zawiązane i bardzo łatwo mogą być rozwiązane. Wyróżnikiem nowych ruchów społecznych poza nowa luźną strukturą może być to co można określić jako niekonwencjonalny styl działania. Nowe ruchy społeczne uciekają do takich form które są innymi formami którymi są te konwencjonalne sposoby. Ruch społeczny ma szansę istnieć gdy istnieje społeczna baza poparcia dla niego. Baza społecznego poparcia jest rozproszona, nie jest to jednak klasa czy grupa społeczna. Podstawą są wartości a nie przynależność do określonej klasy czy warstwy społecznej. Aktywność nowych ruchów społecznych nie koniecznie powiązana jest zawsze z polityką.

Z tych nowych ruchów społecznych wywodzą się nowe partie polityczne:

• partie ekologiczne (zielonych) - jeśli idzie o rozwój tych partii w Europie zachodniej są to lata 70. W pierwszym okresie były to partie głównie zorientowane tylko na kwestie związane z ochroną środowiska naturalnego. Szybko się jednak okazało, że jeśli chce się działać w zakresie ochrony środowiska i chce się być partia która cos znaczy to trzeba poszerzyć program. Początkowo te partie szukały niebanalnych form organizacji wewnętrznych (np. kadencja kierownictwa partii była bardzo krótka). Samo pojawienie się tych partii miało znaczenie. Organizacje takie unikały słowa „partia”. Stara polityka tych partii opierała się na klasie robotniczej obecnie opiera się na klasie średniej wychowanej w okresie posperity gospodarczej.

• partie nowej lewicy - ich powstanie częściowo wiąże się z radykalnymi ruchami studenckimi z lat 60. Powstały na drodze odejścia od ustabilizowanych partii lewicowych, a zwłaszcza komunistycznych. W swoich założeniach programowych łączyły wiele kierunków ideowych (marksizm, anarchizm, elementy liberalizmu).

Zwolennicy nowych ruchów społecznych to ludzie młodzi, dobrze wykształceni, w dużej mierze ludzie motywowani ideowo.

ZAGADNIENIA I KSIĄŻKI NA EGZAMIN

„ Współczesne partie i systemy partyjne” zagadnienia teorii i praktyki politycznej - Wojciech Sokół i Marek Żmigrodzki. (bez rozdziału 4)

„ Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych „ Ryszard Herbut

1. Przedstaw znane tobie rodzaje definicji partii politycznych ( orientacja funkcjonalna, strukturalna, partie polityczne w teorii racjonalnego wyboru, definicja prawna - z ustawy o partiach politycznych)

2. Przedstaw sposoby definiowania partii politycznych (można definiować wg. Jednej lub kilku cech)

3. Scharakteryzuj elementy składowe definicji partii politycznej

4. Omów genezę partii politycznej

5. Wyjaśnij na czym polega genetyczny model powstania partii politycznej (duverger partie o genezie parlamentarnej genezie wewnętrznej i zewnętrznej).

6. Zdefiniuj pojęcie funkcji partii politycznych i omów główne funkcje partii politycznej

7. Omów funkcję wyborczą partii politycznej

8. Prawicowość i lewicowość partii politycznych:

1. pochodzenie pojęcia

2. wartości lewicy i prawicy

3. rodzaje lewicy i prawicy

9. Omów kategorię centrum na osi lewica - prawica (w centrum mogą być konkretne partie lub nie ma konkretnych partii i jest tylko przestrzeń, dotyczy przestrzeni z lewej i prawej stroni .)

10. Jakie partie i dlaczego nazywamy partiami izolowanymi na arenie politycznej.

11. Jakie partie nazywamy:

1. partiami protestu

2. partiami jednego przedsięwzięcia

12. Omów pojęcia:

a) partia prosystemowa

3. partia antysystemowa ( dwa znaczenia w węższym i szerszym tego słowa znaczeniu).

13. partie relewantne i nie relewantne. Sposób liczenia partii politycznych - dwa testy relewancji Sartoriego

14. Omów rodzaje partii małych i jaką rolę spełniają partie małe na arenie politycznej

15. Omów pojęcia:

1. typologia partii politycznych

2. klasyfikacja partii politycznych

16. omów podziały partii politycznych na:

1. partie kadrowe i partie masowe

2. partie klasowe i partie ludowe

3. partie bezpośrednie i partie pośrednie

4. partie oparte na zasadach wewnętrznej demokracji i partie scentralizowane

5. partie o słabej artykulacji i partie o silnej artykulacji

6. partie patronażu i partie światopoglądowe

7. partie o motywacji programowej i partie o motywacji kratycznej

8. partie inicjujące i partie dopełniające

17. nowe ruchy społeczne i nowe partie polityczne

18. partie w parlamencie

19. partie w rządzie

20. rodzaje koalicji i polityka koalicyjna

21. polskie koalicje partyjne po 1989 roku

22. charakterystyka polskich partii politycznych będących aktualnie w parlamencie

23. międzynarodowe struktury partii politycznych

24. partie polityczne w parlamencie europejskim

25. na czym polega spór o definicję systemu partyjnego; system polityczny a system partyjny; klasyfikacje systemów partyjnych

26. cechy charakterystyczne:

1. systemu dwu partyjnego

2. rozbicia wielopartyjnego

3. systemu dwu blokowego

4. partii dominującej

5. kooperacji partii

27. partie polityczne a grupy nacisku

28. charakterystyka statusu prawnego partii politycznych w Polsce

29. finansowanie partii politycznych w Polsce

30. partie polityczne w systemie demokratycznym i autokratycznym

31. Polski system partyjny po 1989 roku

32. Opozycyjna rola partii politycznych

33. Czy faktem jest kryzys partii politycznych

Nowe ruchy polityczne

Obecnie obserwujemy, że systemy partyjne w wielu państwach nie ulegały żadnym większym zmianom. W latach 70 pojawiło się trochę nowych partii politycznych, które okazały się nie najlepsze. Sceny polityczne zmieniły swój kształt i pojawiły się nowe ruchy społeczne. Były to nowe ruchy społeczne które podejmowały nowe problemy, lub stare problemy, ale w nowym ujęciu, nowym kontekście społeczno - politycznym. Spowodowane to było przez:

1. zmianę w systemie wartości

2. problemy współczesnej demokracji

3. problemy związane z postępem cywilizacji

Gdyby porównać organizacyjnie nowe ruchy społeczne do partii politycznych, to różniły się one od siebie:

• ruchy społeczne były to struktury luźne, lokalne, często małe, często zorganizowane wokół specyficznej kwestii; charakteryzowała je pewna cykliczność działania, aktywność nowego ruchu społecznego zależała przede wszystkim od tego, że były okresy słabszej i większej aktywności, czasem taki ruch zamierał i po przerwie jakby budził się do życia. Przydział do ruchu społecznego nie zależał od klasy, czy grupy społecznej, a zależał od podzielania pewnych wspólnych wartości. Aktywność tych ruchów społecznych nie zawsze była związana z polityką, pewne problemy poruszane przez te ruchy dopiero po jakimś czasie stały się problemami politycznymi. Z nowych ruchów społecznych wyłoniły się nowe partie polityczne:

1. partie zielonych (ekologiczne) - nawet dzisiaj uciekają od słowa partia; rozwój partii ekologicznych w europie zachodniej to lata 70; początkowo partie te związane były głównie z ochroną środowiska naturalnego.

Znaczenie tych nowych partii politycznych polegało na tym, że zmieniły one scenę polityczną w niektórych państwach. W niektórych państwach te partie weszły do koalicji rządowych. Pewne elementy programowe tych partii nowych (zwłaszcza partii zielonych), stare partie musiały wprowadzić do swoich programów. Te partie stały się więc swoistą alternatywą dla partii tradycyjnych, ale same też musiały się zmienić. Gdy powstawały partie ekologiczne przyjęły piękne założenia, ale w praktyce nie bardzo się one sprawdziły np. przyjęto model kierownictwa partyjnego oparty na zasadzie 2 osób według kryterium płci, tworzono te kierownictwa na bardzo krótki czas (1 rok); więc te nowe partie polityczne musiały dostosować swoją strukturę organizacyjną do klasycznych partii politycznych, musiały się też zająć problemami które programowo odrzucały.

Należy zwrócić również uwagę na to, że zmienia się stosunek opinii publicznej do pewnych kwestii. Np. Kilkanaście lat temu kiedy w Polsce po raz pierwszy pojawiła się kwestia budowy elektrownii atomowej pojawiły się protesty, obecnie opinia publiczna zaczyna być za budową tych elektrownii.

Te nowe partie musiały więc zmienić styl organizacji oparty na szerokiej demokratyzacji, na bezpośrednich metodach uczestnictwa, na małym znaczeniu centrum.

Dzisiaj do zwolenników nowych ruchów społecznych zalicza się ludzi młodych, dobrze wykształconych, w dużej mierze pogrupowanych ideowo, ludzi którzy wychowali się w okresie prosperity gospodarczej (a więc nie znających problemów gospodarczych), ludzi zwracających uwagę na wartości post materialne.

2. partie nowej lewicy - ich powstanie wiązało się z ruchami studenckimi z lat 60. Powstały poprzez odejście od ustabilizowanych partii lewicowych, zwłaszcza komunistycznych niektórych bardziej radykalnych działaczy. Ich cechą było to, że łączyły wiele kierunków ideowych: marksizm, anarchizm, maoizm, trockizm, elementy neoliberalizmu. Główny postulat tych partii to potrzeba radykalnej reformy zachodniego modelu demokracji liberalnej.

Zarówno partie ekologiczne jak i te partie nowej lewicy zaliczane są do nowej rodziny partii czyli do tzw. partii lewicowo - libertariarnych.

Partie ekologiczne mają dobrą perspektywę, nic nie wskazuje na to, że grozi im zejście ze sceny politycznej. Jeśli idzie natomiast o partie nowej lewicy to tutaj jak się wydaje może nastąpić marginalizacja pewnych partii politycznych, mogą pojawić się nowe partie polityczne.

Nowe ruchy społeczne występowały także w Europie środkowej i w Europie wschodniej (powstawały w latach 70, 80). Ruchy te podejmowały także problemy pacyfistyczne, ekologiczne, ale były ruchami które również podejmowały kwestie respektowania praw człowieka (w odróżnieniu od tych powstających w Europie zachodniej). W Polsce takim ruchem była Solidarność, w Czechach karta 77.

Mechanizmy dotyczące powstawania partii politycznych

Powstanie partii politycznych wiązało się z:

• rozwojem demokracji

• z rozwojem parlamentaryzmu

• z upowszechnianiem praw wyborczych

Czy partie polityczne odgrywają dominującą rolę w rozwoju demokracji, czy odgrywają ważną ale nie najważniejszą rolę w rozwoju demokracji?

Nie istnieje jednoznaczna odpowiedz na to pytanie, jest to zależne od konkretnych przypadków, jednak na pewno jakąś ważną rolę odgrywają.

• jeśli idzie o rozwój demokracji w różnych państwach to partie w procesach rozwoju demokracji spełniały podobne funkcje:

• były uczestnikami pierwszych wolnych wyborów (oprócz Polski)

• w parlamentach partie polityczne inicjowały szereg reform składających się na proces demokratyzacji

• były jednym z kanałów rekrutacji elit politycznych

• obsadzały pozycje władzy wykonawczej

• kształtowały główne kierunki działań władzy wykonawczej zgodnie ze swoją linią programową

Zatem jeśli nie były najważniejsze to bez wątpienia mały duże znaczenie w procesie demokratyzacji.

Po II Wojnie Światowej trzeba było powrócić do działalności partii politycznej. Było kilka wariantów:

• W Niemczech, we Włoszech i w Austrii odtworzono takie nurty polityczne jakie w tych państwach funkcjonowały przed zwycięstwem faszyzmu. W tych państwach partie socjalistyczne i komunistyczne powróciły do swojej działalności przed wojennej w niezmienionej postaci. Tak było np. w przypadku niemieckiej SPD.

• Nowo powstające partie nawiązują do niedawno działających ugrupowań o podobnym obliczu programowym (np. partie chadeckie - które powstając jako ugrupowania nowe w mniejszym czy większym stopniu kontynuują tradycje swoich przedwojennych poprzedniczek).

• W latach 70 w Hiszpanii po obaleniu generała Franco następuje odtworzenie tzw. partii historycznych (tych które działały przed generałem Franco), a z drugiej strony powstawały nowe partie polityczne.

• W wielu państwach Europy wschodniej i Europy Środkowej niektóre byłe partie przekształciły się w partie o nowej tożsamości oparte na zasobach strukturalnych i członkowskich swoich poprzedniczek.

• Niektóre nowe partie wyłoniły się z pozycji nowych ruchów społecznych, które powstawały.

Więc niektóre partie przy ponownym swoim powstawaniu lub gdy powstawały po raz pierwszy nawiązywały do przeszłości. Fakt istnienia partii przeszłości oddziałuje na powstawanie nowych ugrupowań w kilku aspektach:

• przeszłość może być korzystna dla partii która powstaje lub która kontynuuje swoją działalność - jeśli partia nawiązuje do swojej poprzedniczki z przeszłości, a ta poprzedniczka była uważana za porządną partię to ta nowa partia może czerpać legitymacje swojego rządzenia z odwoływania się do dawnej partii. Taka sytuacja występowała w niektórych państwach Europy Środkowo - Wschodniej (np. Czeska partia socjaldemokratyczna).

• przeszłość może być dla partii niekorzystna - zwłaszcza kiedy w partii dochodzi do konfliktów między działaczami pamiętającymi dawne czasy, a nowymi działaczami którzy wskazują na konieczność zmian. Takie spory mogą stać się powodem upadku partii (węgierska partia socjaldemokratyczna).

W Europie środkowo - wschodniej jest mało takich partii które nawiązują do przeszłości.

W wielu państwach zwłaszcza w tych które, dopiero zaczynały reformację ustrojową w kierunku demokratycznym te pierwsze partie były dziełem wąskich grup ludzi. Nie były to partie które powstawały przy powszechnej akceptacji i powszechnym poparciu. Często tworzyli je ludzie kandydujący do parlamentu startujący z ramienia tych partii bądź ruchów społecznych, gdy już dostali się do parlamentu uświadamiali sobie konieczność powołania do życia partii która by tą działalność w parlamentach ułatwiła.

Tym co warunkowało tworzenie nowych partii politycznych w procesach transformacji demokratycznych były uregulowania prawne określające charakter i sposób funkcjonowania najważniejszych instytucji ustrojowych. Głownie chodziło o ordynację wyborczą, a więc o tą część prawa która ma istotny wpływ na kształt ciał przedstawicielskich. Decydowano się na systemy oparte na zasadzie proporcjonalności.

W większości nowych państw przyjęto rozwiązanie ustrojowe będące przywróceniem systemu parlamentarno - gabinetowego.

Model partii politycznej w Europie Środkowej i Wschodniej

Wszystkie te partie zalicza się do partii wyborczych. Na rozwój partii oddziaływała organizacyjna i programowa tradycja zachodnio europejska. Przejawia się to tym, że partie w Polsce chętnie wiążą się ze strukturami pozanarodowymi skupiającymi określone rodziny programowe partii. Robią to bo liczą na wsparcie organizacyjne i materialne.

Charakterystyczny dla partii politycznych w obszarze Europy Środkowej i Wschodniej jest niski poziom identyfikacji partyjnej elektoratu. Większość elektoratu charakteryzuje płynność preferencji politycznych partyjnych. Tym co oznacza początek wejścia partii na arenę parlamentarno wyborczą były wybory. Partie w Europie Środkowej i Wschodniej zaczęły dużo znaczyć gdy ruchy społeczne i polityczne zaczęły się rozpadać.

Nadal są jednak partie stanowiące kontynuacje organizacyjną lub programową rządzących dawniej ugrupowań.

Partie te weszły do polityki dysponując sporym zapleczem organizacyjnym dawnych partii i po części dysponowały też ich majątkiem.

Partie polityczne w parlamencie

W nawiązaniu do Duvergera, (czyli do tego że partie powstały z inicjatywy ludzi już będących w parlamentach) można powiedzieć, że przejawiało się to tym, że przez długi okres czasu w wielu partiach politycznych faktycznym kierownictwem partii była frakcja parlamentarna i była ona najważniejszą częścią partii.

Dziś już tak nie jest. Większość partii ma swoje kierownictwo poza parlamentarne i te układy są bardzo różne. Z tamtych czasów do dzisiaj została jednak jedna rzecz, lider frakcji parlamentarnej zawsze mieści się w pierwszej piątce kierownictwa partii, stąd niektórzy szefowie partii podejmują próbę łączenia funkcji szefa partii z liderem frakcji parlamentarnej. Deputowani należący do jednej partii politycznej tworzą wewnątrz parlamentu klub zwany czasem frakcją. Regulaminy parlamentu określają ilu członków danego ugrupowania potrzebnych jest by taką frakcję stworzyć natomiast struktura wewnętrzna takiej frakcji zależy wyłącznie od partii politycznej tworzącej tej frakcję. Współcześnie jest możliwość zbudowania frakcji parlamentarnej złożonej z członków różnych ugrupowań. Dominuje jednak praktyka tworzenia frakcji na członkach tej samej partii.

Jest pewna grupa posłów którzy są posłami nie zrzeszonymi, którzy chcą być w jakiejś frakcji bo przynależność do frakcji parlamentarnej daje im pewne prawa, które frakcja posiada. Korzyści jakie partii przynosi frakcja parlamentarna:

• obsada wielu istotnych stanowisk często związana jest z frakcjami parlamentarnymi;

• frakcje partyjne mają spory wpływ na obsadzanie zarówno wice przewodniczących parlamentu jak i przewodniczących komisji parlamentarnej; przyjmuje się rozwiązanie takie, że do pewnych ciał kolegialnych we współczesnych parlamentach wchodzą z urzędu przewodniczący wszystkich frakcji (np. Polski Konwent Seniorów); podobnie to wygląda przy obsadzaniu stanowisk w komisjach parlamentu, frakcje odgrywają wtedy również ważną rolę, dotyczy to również przewodniczących komisji;

• często uprawnieniem przysługującym frakcji jest możliwość składania inicjatywy ustawodawczej;

• do ważnych uprawnień frakcji politycznych w parlamentach należą także takie uprawnienia, które upoważniają partiom realizacje pewnych celów politycznych, mogących wpływać na odbiór partii przez opinię publiczną i co za tym idzie na wyniki kolejnych wyborów; są to najczęściej formy zapytań kierowane do rządu, które umożliwiają podjęcie debaty nad polityką rządu;

Frakcja w parlamencie jest ważna o tyle, że może ona zdziałać więcej niż pojedynczy deputowany.

Związek reprezentanta z frakcją wiąże się z dyscypliną partyjną, czyli jest to możliwość narzucenia przez frakcję swoim członkom obowiązku głosowania zgodnie z linią programową frakcji. Można powiedzieć, że kłóci się to z konstrukcją mandatu wolnego, która we współczesnych parlamentach przemawia.

Model rządu partyjnego

O rządzie partyjnym możemy mówić wtedy, gdy spełnione są trzy warunki:

• wszystkie istotne decyzje polityczne powinny być podejmowane przez osoby wybrane w wyborach, w których brały udział partie polityczne lub przez osoby mianowane przez ludzi wybranych w partyjnych wyborach i przed nimi odpowiedzialne;

• decyzje polityczne powinny być podejmowane w obrębie partii rządzącej jeśli rządzi samodzielnie, lub negocjowane przez kilka partii jeżeli rząd ma postać koalicji;

• najwyżsi urzędnicy a zwłaszcza premier i ministrowie powinni być wybierani w obrębie swojej partii i odpowiedzialni przed wyborcami poprzez partię;

Obecnie jest tak, że szefem rządu zostaje lider partii która wygrywa wybory. Nie koniecznie tak musi być przy rządach koalicyjnych, czasami stanowisko premiera jest stanowiskiem które podlega negocjacjom. Wniosek lustracyjny jest taki, że legitymacją do zajmowania stanowiska rządowego jest zaufanie jakim dana osoba cieszy się w partii. Za tym idzie to, że w przypadku zmiany na stanowisku lidera partii może (i najczęściej zmienia się) zarazem premier. Jednoizbowy parlament sprzyja partiom politycznym ponieważ ma wpływ na sprawność rządzenia a co za tym idzie ma wpływ na przyjmowanie rozwiązań proponowanych przez partie lub partię rządzącą.

Partie w rządzie

Partia może sprawować władzę tylko poprzez wygranie wyborów i poprzez utworzenie rządu. Można utworzyć rząd:

• większościowy - może być zarówno rządem jednopartyjnym, ale może tez być rządem koalicyjnym. Najkorzystniejszą sytuacją dla partii jest sytuacja, w której partia rządzi samodzielnie i nie musi dzielić się władzą.

• Mniejszościowy

• W pewnych momentach można powołać rządem który jest rządem apolitycznym. Taki rząd powoływany jest bardzo rzadko i tylko w sytuacji takiej gdy termin do najbliższych wyborów jest niezbyt odległy. Taki rząd ma jedynie przeprowadzić państwo do najbliższych wyborów i nie powinien podejmować żadnych ważnych decyzji politycznych.

Koalicje i rodzaje koalicji

Polityka koalicyjna to ogół działań podejmowanych przez partie polityczne w celu utworzenia i utrzymania gabinetu. Gabinety koalicyjne są przeważającą formą rządów w Europie.

Czynniki które doprowadziły do tego, że rządy koalicyjne są rządami przeważającymi:

Obecnie utworzenie rządu jednopartyjnego najczęściej spotykane jest tam, gdzie jest system dwupartyjny i uważane jest to za wyjątkową sytuację.

Rządy koalicyjne biorą się stąd, że stare tradycyjne partie utraciły pewną część głosów, a na arenie politycznej pojawiły się nowe partie, które im te głosy odebrały. Nastąpiły przekształcenia struktury społecznej i przeobrażenia kulturowe co spowodowało zmianę postaw wyborczych.

Odnośnie koalicji istnieją dwa nurty:

1. nurt który utworzył się w Stanach Zjednoczonych i nawiązuje do teorii gier próbujący odpowiedzieć na pytanie jakie warunki musi spełnić koalicja by mogła utworzyć trwały gabinet. Do tej grupy koalicji zalicza się:

• minimalnie zwycięska koalicja - zakłada że trwałość koalicji jest najbardziej prawdopodobna gdy obejmuje ona minimalną liczbę partii potrzebną do uzyskania bezwzględnej większości mandatów. (oznacza ona brak zbędnych uczestników - co umacnia koalicję, ale jest to ryzykowne, ponieważ odejście jednego koalicjanta może oznaczać upadek koalicji).

• Koalicja minimalnego rozmiaru - założenia są podobne jak w przypadku minimalnie zwycięskiej koalicji, ale jest dodatkowy wymóg. Dodatkowym wymogiem jest dążenie do tego by bezwzględna większość mandatów była najmniejsza z możliwych. (Tutaj bierze się pod uwagę liczbę mandatów a nie liczbę koalicajntów jak w przypadku minimalnie zwycięskiej koalicji). Tworzenie tego typu koalicji daje szansę tworzącym je partiom na maksymalizacje swojego udziału w rządzie.

• Koalicja oparta na przetargu - jest to wariant minimalnie zwycięskiej koalicji i opiera się na założeniu, że im mniej partii uczestniczy w formowaniu rządu oraz jego działaniach tym łatwiejsze są negocjacje i tym bardziej prawdopodobna jest jego trwałość.

W tych trzech wariantach nie bierze się pod uwagę programów partii i innych elementów, które są istotne dla tworzenia koalicji. Jest to słabość.

• koalicja minimalnego zasięgu - oznacza sojusz partii które dzieli najmniejszy dystans ideologiczny (programowy) mierzony na osi lewica - prawica. (podstawowym założeniem tej koncepcji jest to, iż zgoda na uformowanie rządu jest bardziej prawdopodobna jeśli pomiędzy uczestnikami nie występują poważniejsze różnice programowe, a tym bardziej różnice ideologiczne).

• Minimalnie zbieżna zwycięska koalicja - jest to taki wariant koalicji który obejmuje najmniejszą liczbę partii politycznych, które dysponują łącznie bezwzględną większością głosów w parlamencie a równocześnie na osi lewica - prawica zajmują pozycje styczne i to że mają pozycje styczne jest najważniejszym wymogiem dla koalicji.

10

20

---