STYL ARTYSTYCZNY W WYBRANYCH EPOKACH LITERACKICH
ŚREDNIOWIECZE
Styl zabytków średniowiecznych reprezentuje Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią (opracowała go E. Ostrowska w szkicu Z techniki poetyckiej polskiego średniowiecza). Utwór ten jest najdłuższym tekstem polskiej poezji świeckiej, napisanym w konwencji realistycznej (nagromadzenia i wyliczenia).
Cechy stylu:
1. nagromadzenia szczegółów (np. nazw zwierząt, szczegółowe opisy ich sposobów poruszania się we fragmencie tekstu poświęconym cechom Śmierci: ja dawię gronostaje/ i wiewiórkom się dostaje...),
2. szeregi (np. gonię żórawie i dropie; mędrzec wieliki, mistrz wybrany),
3. ciągi czasownikowe (morzę; skazuję (=ukazuję) swoje siły; zbawię żywota),bogactwo czasowników,
4. inne gramatyczne (i znaczeniowo) określone całości (np. nagromadzenie rzeczownikowych dopełnień - imion własnych: Ja zabiła Golijasza,/ Annasza i Kifasza/ ja Judasza obiesiła),
5. przemienność toku składniowego (po wersie zawierającym szereg rzeczownikowy następuje wers ze zdaniem; dłuższa partia tekstu staje się tokiem przeplatanym), autor nawiązuje do stylu epoki, statycznego i linearnego (stosowanego również w malarstwie).
ODRODZENIE
JAN KOCHANOWSKI
Język Kochanowskiego można traktować jako styl polszczyzny XVI wieku, jak i indywidualny styl poetycki.
Polszczyzna XVI wieku:
1. fonetyka: formy bez przegłosu lechickiego (przy siestrze); zaimki bez nosówek (sie ukazała, Małopolskie), grupy spółgłoskowe (pojźrzeć), uproszczenia grup spłgł. (jeno<jedno), upodobnienia pod względem dźwięczności (g woli < k woli),
2. słowotwórstwo: rzeczownik kolektywny bracia; nazwy narodowości z -in, Turczyn; formacje odojcowskie (Pryjamczyk); oboczne przyrostki -ny/-ni (zachodny/zachodni); archaiczna forma zaimka ja (ją zamiast nią); przysłówki zamiast wyrażeń przyimkowych (doma zam. w domu); dawne określenia czasu (wczora, zawżdy); odmienne spójniki i przyimki (abo, miasto=zamiast),
3. fleksja: dawna odmiana rzecz. żywot. (wilcy, ptacy); liczba podwójna (dwie słońcy); prosta odm. przymiotnika (mądr); odmienna przynależność koniugacyjna czasownika (wstydać zamiast wstydzić); dawne formy liczby mnogiej (odprawiemy); dawne formy trybu rozk. (odpoczni sobie),
4. składnia: luźny szyk kompozycji; elipsy; inna składnia rządu czasownika (rozumiem temu); partykuła przecząca ani; latynizmy składniowe,
5. słownictwo: archaizmy rzeczowe (goniony-taniec; bąki-instr. muzyczny); relikty archaizmów wyrazowych (trefne pląsy); synonimizacja XVI wieczna (sromota-wstyd); przekształcenia wyrazów (statek>stateczność); dawne znaczenia wyrazów (dowcip-zdolność, pogoda-okazja).
Cechy Kochanowskiego (różniące go od innych pisarzy, ale nie poetyzmy):
brak mazurzenia,
brak odnosowienia samogłosek nosowych,
małopolska koncówka Msc. -och (gajoch),
północnopolska koncówka 1 os. lmn. (dostapim),
nacechowane stylistycznie rutenizmy i bohemizmy (nacechowanie żartobliwe lub kolokwialne),
unikanie latynizmów.
Cechy stylu poetyckiego Jana Kochanowskiego:
poetyckie słownictwo (złożenia oparte na grecko-łacińskich wzorcach): różanoręki, białomleczny,
stosowanie wyrazów złożonych w funkcji przydawek (jeleń wiatronogi),
zastępowanie zdań podrzędnych złożeniami (typu darmozjad),
łączenie zdań podrzędnych spółnikami zdań współrzędnych typu: i,
eksperymenty w sferze eufonii (instrumentacji brzmieniowej tekstu),
nowatorstwo wersyfikacyjne (przerzutnie, wiersz biały).
Znaczenie Kochanowskiego:
Wiele z nowych form Kochanowskiego weszło na stałe do kulturalnej polszczyzny (wiarołomny, wiekopomny). Unikał cech regionalnych (nikłe ślady cech gwarowych); unikał wyrazów obcych (wprost przeciwnie w tekstach prywatnych, dużo latynizmów); dbał o dźwiękową stronę tekstów. Miał wielu naśladowców (często przesadzali i popadali w mitologizowanie i pseudopoetycki żargon).
BAROK
JAN ANDRZEJ MORSZTYN
Językiem i stylem Morsztyna zajmowała się m.in. E. Ostrowska. Stwierdza ona, że Morsztyn czerpał z wcześniejszych epok, ale cechy z poprzednich epok literackich uległy ewolucji i stały się cechami stylu manierystycznego. Ta cykliczność (tendencja do nawrotów pewnych form nie jest jednak cechą tylko barokową, ale powraca również w późniejszych epokach). Główne cechy wykrystylizowanego baroku charakterystyczne również dla twórczości Morsztyna to:
ogólność, pojęciowość oraz konkretność, szczegółowość języka,
unaukowienie, precyzyjność wzrastającego stopnia,
względność kontekstowa,
linijność, antylinijność, głębokość tekstu,
rozbicie jednostek znaczeniowych,
6. przydawka jako wskaźnik i wyznacznik zróżnicowanej jedności (biały) lub jako wskaźnik ujednoliconej jedności (śnieg świeżo spadły).
JAN III SOBIESKI
Epistolografia (obok pamiętników) była drugim niezwykle popularnym działem piśmiennictwa XVII w. Najsłynniejszym zbiorem jest kolekcja listów króla Jana III Sobieskiego do żony, pisana przez 20 lat. Dotyczą różnej tematyki (miłosnej, politycznej, dworskiej, militarnej, rodzinnej). Styl:
jasność i syntetyczność sformułowań, brak barokowych zawiłości składniowych,
stosunkowo nieliczne wtręty z francuskiego (to raczej nie makaronizowanie, ale potrzeba komunikatywności tekstu, jego żona lepiej znała francuski niż polski),
barokowa ornamentacja we fragmentach dotyczących tematyki miłosnej, osobistej,
tekst oddaje indywidualny styl autora, doskonałego narratora, świadomego użytkownika polszczyzny, korzystającego z jej możliwości,
często teksty były "zaszyfrowane", unikał pisania wprost, ukrywając informacje na temat poszczególnych osób, w uwagach swych często był krytyczny, uszczypliwy,
język listów wiernie oddaje stan ówczesnej polszczyzny (samogłoski ścieśnione; oboczność form starszych i nowszych: barzo/bardzo; nieliczne przykłady na liczbę podwójną: dwie lecie),
kompozycja tekstów (listy składają się z 3 części) typowa dla ówczesnej konwencji epistolarnej.
Sztuka latynizowania makaronizowania.
LATYNIZM (fr. latynisme < łac. latinus) - el. jęz., najcześciej wyraz zapożyczony z łaciny i przystosowany do polskiego systemu językowego (np. kościół).
MAKARONIZM (włos. macaroni, drobne cząsteczki, płn.włos.gw. maccherone, głupiec, prostak) - obcy element jęz. (u nas łaciński) przeniesiony w oryginalnej obcojęzycznej postaci (wyrazy, zdania, zw. frazeol., maksymy, przysłowia, końcówki).
XVI w. makaronizowanie - zabawa poetycka polegająca na łączeniu w utworze wierszowanym różnych języków w celach humorystycznych, komicznych. Barok - epoka makaronizowania - konwencja mająca na zasadzie kontrastu, konceptu (pomysłu), polifonii językowej zaskoczyć, wzruszyć (łac. movere).
Analiza listu Marii Ludwiki Gonzagi: list jest przykładem utylitarnej prozy epistolograficznej XVII w.; znaczne nasycenie latynizmami i makaronizmami (ogólnojęzykowa tendencja polszczyzny doby średniopolskiej), większe niż wynika z analizy innych tekstów z tamtych czasów; przy czym przeważają znacznie makaronizmy (nie bez znaczenia jest fakt, że była cudzoziemką i jej język zawierał dużo elementów obcych); zróżnicowanie jakościowe latynizmów oraz makaronizmów i procesów ich adaptacji jest zgodne z ogólnymi tendencjami rozwoju systemu leksykalnego i morfologicznego języka okresu średniopolskiego; latyzizmy to w większości formy wyrazowe i formacje typowe dla polszczyzny XVII w., jednak niektóre przykłady możan uznać za indywidualny styl Marii Ludwiki Gonzagi.
ROMANTYZM
ADAM MICKIEWICZ
Według Juliana Przybosia Mickiewicz stworzył w obrębie języka polskiego swój własny język (idiolekt), który z czasem się uogólnił i stał się uniwersalnym językiem poetyckim.
Według Zenona Klemensiewicza nawet wybitna osobowość nie może mieć decydującego wpływu na język narodowy. Może natomiast wspierać postępowe lub zachowawcze tendencje rozwojowe języka ogólnego, występować z nowatorskimi propozycjami, przesuwać granice potencjału zastanego języka, upowszechniać i utrwalać swój dorobek językotwórczy, poszerzać liczbę nosicieli języka ogólnego (literackiego, kulturalnego). Ostatni proces nazywa się demokratyzacją języka ogólnego. Może się dokonywać przez zwiększenie liczby użytkowników tej odmiany języka i przez wprowadzanie do języka ogólnego elementów z innych odmian (socjanlnych, teroytorialnych), które zwiększają komunikatywność, ekspresywność wypowiedzi.
Wobec powyższych opinii, można wysnuć wniosek, że Mickiewicz był jednym z tych twórców, którzy odegrali bardzo dużą rolę w demokratyzacji polszczyzny. Był kreatorem języka.
Predyspozycje Mickiewicza do spełnienia wielkiego posłannictwa w dziejach polszczyzny:
1. rodowód poety i własny rozwój językowy w prowincjonalnym środowisku; Mickiwicz wychowany został wśród drobnej szlachty osiadłej w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego (z dala od centrum kraju); ojciec bardziej oświecony, matka “językiem w piśmie bardzo słabo władała” (Słowacki wyrastał w domu inteligenckim, miał wielu znanych nauczycieli, znał wiele języków obcych); Mickiewicz posługiwał się odmianą kresową polszczyzny z wpływami białoruskimi, litewskimi i dialektyzmami, często odwoływał się do języka ludowego, który z całą pewnością znał, z polszczyzną literacką spotkał się dopiero na studiach;
2. żywy i świadomy stosunek do spraw języka narodowego; na studiach zajmuje się retoryką, gramatyką łacińską i grecką, niemiecki i angielski, iloczasem staropolskim, gramatyką polską oraz innych języków słowiańskich (staro-cerkiewno-słowiański, czeski, rosyjski, serbski), etymologia.
3. zainteresowania parajęzykoznawcze; częstow swych teoriach Mickiewicz wychodził poza ramy językoznawstwa, jego tezy opierały się na pomysłach Mickiewicza, mistycznych, nienaukowych (języki słowiańskie proponuje podzielić nie według form gramatycznych, a według idei: dwie walczące ze sobą idee to Polska i Rosja; Na-buh-odono-zor=nie masz Boga jeno car, Słowianie=słowo Boże) ale nauki były wówczas jeszcze w stadium rozwoju. Podobną „romantyczną gramatykę” spotykamy u Norwida.
4. praca nad doskonaleniem środków wyrazu; zainteresowanie językiem widoczne jest w dziełach Mickiewicza; staropolszczyznę wykorzystał w archaizacji w Żywili i w Grażynie; przekładał bajki (często wielokrotnie je poprawiał), wielokrotne doskonalenie środków wyrazu widać na podstawie rękopisów prac nad Panem Tadeuszem,
5. swoboda twórcza; wprowadzał nowe środki wyrazu, lekceważył starą, zbędną ornamentykę barokową, którą reprezentowało środowisko warszawskie (Koźmian, Osiński, Dmochowski); odmawiał stosowania się do skostniałych prawideł gramatycznych (O krytykach i recenzentach warszawskich),
6. język artystyczny a język potoczny; dążył do naturalności wypowiedzi, komunikatywności, wprowadzał regionalizmy i kolokwializmy aby literatura była bliższa szerokiemu kręgowi odbiorców; aprobował nowe tendencje językoznawcze (litania, nie litanija), modyfikuje utarte frazeologizmy (lis szczwany=lis bywalec), rzadko tworzy neologizmy, ale stosuje wyrazy w nowych funkcjach znaczeniowych.
7. zasada prawdy, naturalności i prostoty językowej; w twórczości Mickiewicza przeważają zdania pojedyncze i równoważnieki zdań (oczywiście poziom tej tendencji jest różny w różnych okresach, np. niektóre sonety lub liryki są bardzo urozmaicone), stanowisko Mickiewicza było wyjątkowe w dziejach literatury,
8. związek poezji z twórczością ludową; Mickiewicz dążył do wprowadzenia prowincjonalizmów i składni potocznej do literatury; chciał uzyskać bezpośredniość, bezpretensjonalność wypowiedzi; powoływał się na poezję grecką i rzymską (poeci greccy śpiewali dla gminu), zbliżenie języka do mowy ludu powoduje popularyzację literatury i sprawdzian narodowej wartości danego utworu.
Recepcja Mickiewicza:
- z jednej strony jego twórczość napotkała przeciwników; w latach 70tych XIX w. Bliziński w Panu Damazym wprowadza rozmówkę na temat Pana Tadeusza, którego nie znają bohaterowie,
- na przełomie XIX i XX w. młodzież uczyła się na pamięć Pana Tadeusza, wystawiano Dziady, czytano ballady i sonety,
- wiele z jego stwierdzeń weszło na stałe do zasobu słownictwa inteligenckiego: Razem, młodzi przyjaciele, Miej serce i patrzaj w serce, Tam sięgaj, gdzie wzrok nie siąga, Ciemno wszędzie, głucho wszędzie,
- poetyka Mickiewicza została rozwinięta przez romantyków polskich, którzy gardzili wytwornym i skostniałym językiem, odwoływali się do języka ludu; jego śladem poszli twórcy pozytywizmu i późniejszych epok aż po dzień dzisiejszy (autorzy uciekają się do nowych środków wyrazu, współcześnie również do kolokwializmów i wulgaryzmów).
- Bolesław Prus pisze o Mickiewiczu zastanawiając się dlaczego właśnie on jest tak popularny: maluje naturę po prostu, taką, jaka jest,
- Maria Konopnicka, Kazimierz Tetmajer, Lucjan Rydel, Stanisław Wyspiański twierdzą, że język Mickiewicza trafia do ludu dzięki prostocie,
- Julian Przyboś - wielbiciel twórczości Mickiewicza, według niego dzięki Mickiewiczowi język codzienny nabrał zdolności poetyckiego zadziwiania,
- Mieczysław Jastrun - również wskazuje na dużą rolę prostoty języka Mickiewicza,
- Henryk Sienkiewicz, Stefan Żeromski, Zygmunt Krasicki uznają go za poetę genialnego, prekursora romantyzmu. Zygmunt Krasicki pisał: On był dla ludzi mego pokolenia i miodem, i mlekiem, i żółcią, i krwią duchową, my z niego wszyscy.
POZYTYWIZM
HENRYK SIENKIEWICZ
Sienkiewicz był pisarzem, którego najznakomitsze utwory były powieściami historycznymi, dlatego jedną z najważniejszych cech jego stylu jest archaizacja. Według K. Górskiego Sienkiewicz uzyskuje klimat dawnej epoki dzięki:
zastosowaniu dawnego słownictwa,
zastosowaniu dawnych frazeologizmów,
odmiennym formułowaniem zagadnień i konfliktów.
Ogniem i mieczem:
archaizacja częściej występuje w narracji niż w słownictwie bohaterów (wśród tych, najbardziej nasycony jest język Zagłoby: latynizmy, wtręty obce, wyrażenia rubaszne, potoczne zwroty, archiazmy),
jeśli Sienkiewicz przedstawia prawdziwą tragedię zdarzeń posługuje się polszczyzną sobie współczesną,
Krzyżacy:
zdawał sobie sprawę z trudności, jakie mógłby dostarczyć czytelnikowi język staropolski, dlatego zastosował język dość łatwy w odbiorze, wzorowany na gwarze (bliskiej podhalańskiej). Wszystkie te wyrazy jednak występowały już w staropolszczyźnie (Słownik staropolski: wstydam się, chycił, pomiarkowanie), rzadko zdarzają sie słowa mało znane. Miał więcej możliwości w zakresie oboczności fonetycznych, fleksyjnych, składniowych,
archaizacja obejmuje przede wszystkim język bohaterów, poza tym granica między archaizacją a językiem nowoczesnym przebiega podobnie jak w Ogniem i mieczem.