Odbicie dziejów kultury materialnej i duchowej w słownictwie staropolskim
SŁOWNICTWO - zespół jednostek leksykalnych (wyrazów i frazeologizmów) wykorzystywanych do kompozycji wypowiedzi, tekstów (np. zasób leksykalny polszczyzny).
LEKSYKOLOGIA (grec. leksis <wyraz, słowo>, leksikon <słownik> + logos <wiedza>) - dział nauki o języku zajmujący się opisem i klasyfikacją zasobu jednostek leksykalnych (słownictwa) danego języka.
Zasoby leksykalne staropolszczyzny:
słownictwo odziedziczone z epoki prasłowiańskiej,
najstarsze zapożyczenia,
słownictwo, które rozwinęło się ze względu na zapotrzebowanie.
Z perspektywy współczesnej słownictwo staropolskie można podzielić na:
wyrazy funkcjonujące bez zmian w polszczyźnie: piekło, Bóg,
archaizmy: bydlić (żyć),
słownictwo bierne (rozumiane odnośniki do rzeczywistości pozajęzykowej), cześnik, żupan.
I. Wyznaczniki rozwoju słownictwa mają charakter:
a) ilościowy (wzrost liczebności wyrazów, związków frazeologicznych w poszczególnych okresach rozwoju języka odnotowywany na podstawie danych zgromadzonych w słownikach),
b) jakościowy, obejmujący następujące sfery:
- ewolucja kręgów tematycznych słownictwa,
- życie wyrazów i frazeologizmów,
- nowe relacje semantyczne (polisemia, synonimia),
- zmiany znaczeniowe wyrazów,
- nowe wyrazy (nowe derywaty i zapożyczenia).
II. Słownictwo staropolskie i jego wyznaczniki rozwoju:
a) ilościowy (trzykrotny wzrost zasobu leksykalnego - od 5.000 do 15.000 jednostek leksykalnych - w wyniku procesów słowotwórczych i zapożyczeń),
b) jakościowy:
- uzupełnienie kręgów tematycznych odziedziczonych z psł. (życie duchowe, religijne, rodzina, człowiek),szczególnie w zakresie słownictwa abstrakcyjnego,
- kształtowanie się nowych kręgów tematycznych (rodowe zawołania szlacheckie, urzędy, prawo),
- początki ciągów synonimicznych i odcieni znaczeniowych wyrazów,
- nowe derywaty i zapożyczenia,
- wychodzenie z użycia wyrazów najstarszych, niepotrzebnych: kłodnik (więzień).
III. Przyczyny zmian w słownictwie staropolskim:
a) przyjęcie chrześcijaństwa:
- rozwój słownictwa abstrakcyjnego,
- przekłady Psałterza i Biblii (przekład Biblii Królowej Zofii, szaroszpatackiej),
- rozbudowanie synonimiki,
b) rozwój spółeczno-gospodarczy:
- wzrost słownictwa wyspecjalizowanego (terminologicznego), np. prawnego, wojskowego, rzemieślniczego, górniczego, botanicznego...
c)kontakty z innymi krajami:
-zapożyczenia,
IV. Zasoby leksykalne staropolszczyzny i ich klasyfikacja:
- Zenon Klemensiewicz,
- Stanisław Dubisz.
V. Słownictwo religijne:
- nowe znaczenia wyrazów odziedziczonych z prasłowiańszczyzny (przejście znaczenia od konkretnego do abstrakcyjnego):
Bóg, święty, niebo, piekło
- zapożyczenia z łaciny (za pośrednictwem języka czeskiego, staro-cerkiewno-słowiańskiego, niemieckiego):
anioł, pacież, kościół, błogosławić
-nazwy świąt (Boże Narodzenie=Gody),
- desakralizacja słownictwa religijnego:
krzyż, cichy jak baranek, hiobowe wieści, wiara góry przenosi
- apelatywizacja biblijnych nazw własnych: kalwaria, eden, dekalog
VI. Słownictwo dorocznej codzienności (zazwyczaj rodzime, o genezie praslowiańskiej):
- cykl roczny:
rok, miesiąc, tydzień, dzień
- dni tygodnia:
poniedziałek, wtorek, środa, czwartek, piątek, sobota, niedziela
-dni miesiąca:
styczeń (ledzień), luty (sieczeń), marzec, kwiecień (łyżkwiat), maj, czerwiec (ugornik, zok), lipiec, sierpień (stojączka), wrzesień (stojęczeń, pajęcznik), październik, listopad (pajęcznik), grudzień
VII. Słownictwo związane z rodziną:
- zawołanie szlacheckie (klincz),
- stopnie pokrewieństwa.