Katedra Biochemii , Farmakologii i Toksykologii
Wydział Medycyny Weterynaryjnej
Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu
1. psianka
2. jaskier
3. tojad
Zatrucie roślinami
4. ciemiernik
5. szalej
Rośliny dzikożyjące i chwasty
6. kropidło
7. szczwół
8. starzec
opracował prof. dr hab. Marcin Świtała
Materiały wykładowe z przedmiotu
Toksykologia weterynaryjna i ochrona
środowiska (tydzień 10 w. 4./2011)
Psianka (łac. Solanum sp. ang. Black nightshade)
Należy do rodziny psiankowatych (Solanaceae) zawierające
solaninę.
W Polsce rośnie kilka gatuków psianki. Do najbardziej istotnych z
punktu widzenia toksykologicznego należą:
psianka słodkogórz
(łac. Solanum dulcamara, ang. woody nightshade,
bittersweet) - krzew rosnący w zaroślach, wilgotnyh lasach
i
psianka czarna
(łac. Solanum nigrum, black or garden nightshade) -
pospolita jednoroczna, roślina ruderalna.
Do rodzaju tego należą także uprawiane przez człowieka -
ziemniak (łac. Solanum tuberosum, ang. potato) i pomidor (łac.
Solanum lycopersicum ang. tomato)
Inne krajowe gatunki psianki, rosnące jako chwa-sty i nie
mające praktycznie żadnego znaczenia to psianka niska (S.
humile), psianka kosmata (S. luteum) i psianka skrzydlata (S.
alatum)
Przyczyną zatruć roślinami psiankowatymi są glikoalkaloidy -
solanina, solaceina, solaneina.
Największe znaczenie toksyczne ma solanina.
Zawartość glukoalkaloidów w psiance waha się w zależności od
warunków klimatycznych, gleby, pory roku. W psiankach obecne
są także inne alkaloidy. Największe ilości alkaloidów znajdują
się niedojrzałych jagodach i w zielonych pędach.
Solanina jest alkaloidem o właściwościach drażniących. Po
wchłonięciu do krwioobiegu działa hemolitycznie. Działa także
neurotoksycznie - wywołując depresję poprzedzoną okresem
pobudzenia. Depresja obejmuje ośrodki oddechowy i
motoryczne, duże dawki zatrzymać mogą akcje serca. Uszkadza
nerki.
Toksykokinetyka
Z nieuszkodzonego przewodu pokarmowego wchłania się powoli,
z uszkodzonego bardzo szybko. Wydala się przez nerki.
Solanina podczas hydrolizy rozpada się na cukier solanozę i
alkaloid steroidowy - solanidynę.
Toksyczność solaniny zależy od sposobu podania a także od stanu
kondycyjnego zwierząt.
Podanie dożylne owcy w dawce 50 mg/kg zabija zwierzę po ok.
35 min., podawanie doustne w dawce 500 mg/kg/dzień wywołuje
śmierć po kilku dniach.
Zwierzęta wychudzone i osłabione oraz zwierzęta wykazujące
zaburzenia pokarmowe łatwiej ulegają zatruciu.
Etiologia
Zatruciu psianką najczęściej ulegają przeżuwacze bardzo
rzadko świnie i drób. Przyczyną zatruć u przeżuwaczy jest
podawanie zwierzętom, przez dłuższy okres,
zanieczyszczonego psianką siana lub kiszonki. Szczególnie
groz
na jest obecność roślin z niedojrzałymi owocami.
Zatrucie S. dulcamara obserwowano głównie u bydła,
mniejsze przeżuwacze są bardzo mało wrażliwe.
Większy problem stanowi S. nigrum, gdyż zachwaszczenie
tym gatunkiem psianki niektórych upraw roślin
przeznaczonych na zielonki lub kiszonki może być duże.
Świeże rośliny spożywane są b. niechętnie z powodu bardzo
gorzkiego smaku i nieprzyjemnego zapachu.
Notuje się wzrastającą oporność tej rośliny na niektóre herbicydy
np. na atrazynę, co może zwiększać jej ilość w uprawach. W
niektórych rejonach Francji zachwaszczenie psianką czarną
upraw kukurydzy stanowi poważny problem.
Toksyczność jest trudna do jednoznacznego określenia.
Przyjmuje się za niebezpieczną zawartość psianki w kiszonce
przekraczająca 10-15% jej masy.
Objawy zatrucia
Objawy zatrucia pojawiają się po kilku godzinach od
zjedzenia. Przebieg może być gwałtowny. Zwierzęta padają
na ziemię i giną w ataku silnych skurczów.
Najczęściej zatrucie przebiega przewlekle i związane jest
ze stopniem zanieczyszczenia psianką zielonki lub
kiszonki.
Obserwuje się:
zmniejszony apetyt, kolki, biegunki o umiarkowanie
silnym przebiegu
słabość, znużenie, potem wyczerpanie,
zmniejszenie mleczności
mydriasis
drżenia mięśni, niezborność ruchów
tachykardia i tachypnoea,
obrzęki w okolicy klatki piersiowej
czasami albuminuria
U świń obserwowano wymioty, biegunkę, rozszerzenie z
renic,
silną depresję, i porażenia
Zmiany anatomopatologiczne
Są mało charakterystyczne. Dominuje zapalenie przewodu
p. pokarmowego.
Przekrwienie narządów wewnętrznych i mózgu często z
wybroczynami. przekrwienie błony śluzowej pęcherza i
krwawy mocz. Czasami zapalenie nerek.
Rozpoznanie:
analiza botaniczna paszy lub treści p. pokarmowego
Postępowanie lekarskie
Usunięcie lub ograniczenie karmy zawierającej psiankę.
Podawanie środków działających przeciwobjawowo; środki
łagodzące drażniące działanie solaniny (tanina), środki
adsorbujące (węgiel aktywowany), środki pobudzające
(kofeina).
Rokowanie - ostrożne
W krajach tropikalnych spotyka się gatunki psianki o bardzo
silnym działaniu neurotoksycznym (S. fastugiatum - Brazylia, S.
kwebense - płd. Afryka) wywołujące ciężkie uszkodzenia układu
nerwowego ze zmianami zwyrodnieniowymi neuronów, głównie w
móżdżku.
Zatrucia obserwowano u przeżuwaczy.
Inne tropikalne gatunki psianek zawierają glikozyd - zawierający
aktywną formę cholekalcyferolu ( S. malacoxylon - RPA, S.
sodomaecum - Hawaje, S. torvum - Nowa Gwinea)
Zatrucia tymi gatunkami psianek prowadzą do wzrostu ilości
wapnia w organizmie, kalcyfikacji tkanek miękkich, hypertrofii
tarczycy i atrofii komórek przytarczyc. Zatrucia tego typu
obserwowano u przeżuwaczy, świń i u drobiu.
Jaskier (łac. Ranunculus sp., ang. buttercup)
Należy do rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae).
W Polsce znaleziono 14 trujących gatunków jaskrów.
Roślina porasta najczęściej tereny podmokłe i bagienne,
ale rośnie także na niektórych łąkach i ugorach.
Substancje czynne
glukozyd - ranunkulina uwalniający protoanemoninę
o silnym działaniu miejscowo drażniącym. Szczególnie
groz
na w okresie kwitnienia, zwierzęta niechętnie
zjadają świeże jaskry z powodu nieprzyjemnego,
gorzkiego smaku. Niektóre herbicydy takie jak 2,4-D,
2,4,5-T wpływają na zmniejszenie substancji
smakowych i znacznie zwiększają możliwość zatrucia.
Etiologia i przebieg zatrucia
Zatrucie rzadkie, ma przebieg zazwyczaj łagodny - ostry lub
podostry.
Do gatunków najbardziej narażonych zaliczyć trzeba -owce,
bydło, kozy
Toksyczność
Dokładnie nie jest znana.
Zjedzenie przez bydło suszu zawierającego 20 - 40 %
jaskrów nie wywołuje zatrucia
Objawy kliniczne oraz zmiany anatomopatologiczne
skóra , bł. śluzowe: miejscowe podrażnienie błon śluzowych
jamy gębowej, nosowej, spojówek, przekrwienie, łzawienie,
po pewnym okresie tworzą się pęcherze,
nacieki tkanki podskórnej
p. pokarmowy: obfite ślinienie, wymioty, kolki, potem
cuchnąca biegunka, brak apetytu, atonia przedżołądków,
nieżytowe lub krwotoczne zapalenie przewodu
pokarmowego, treść zmieszana z krwią, łatwo oddzielająca się
błona śluzowa
układ oddechowy: duszność,
w tchawicy pienisty płyn wybroczyny obrzęk i przekrwienie
płuc, w śródpiersiu wysięk
ukł. nerwowy: niepokój, oczopląs, zgrzytanie zębami drgawki
i skurcze zwłaszcza mięśni twarzy, w końcu porażenia języka
i gardła pokładanie się, mydriasis, czasami ślepota
przekrwienie mózgu
ukł. moczowy: bolesne oddawanie moczu , hematuria
osłabienie,
zapalenie nerek, nerki kruche powiększone z wybroczynami
ukł. krążenia: serce mięsień kruchy, wodobrzusze
narządy miąższowe: wątroba krucha żółta, z ogniskami
martwiczymi
przed śmiercią wzrost temperatury
Tojad (łac. Aconitum sp. ang. monkshood)
Jest rośliną porastającą łąki, brzegi lasów a także spotykaną
ogrodach jako roślina ozdobna. Należy do rodziny jaskrowatych.
W Polsce znanych jest 6 gatunków uważanych za trujące - tojad
mocny lub mordownik (A. napellus), tojad taurycki (A.
tauricum), smukły (A gracile) wiechowaty (A paniculatum),
mołdawski (A moldavicum) i dziobaty (A. variegatum). Gatunki
dzikie rosną głównie na terenach podgórskich.
Substancje czynne
alkaloid - akonityna zawarty głównie w korzeniu i nasionach
działa neurotoksyczne i miejscowo drażniąco, a także ma wpływ
na układ bodz
co-przewodzący serca i mięśnie (kuraropodobny)
Etiologia i przebieg zatrucia
Zdarza się najczęściej u przeżuwaczy i koni. Należy do zatruć
rzadkich głównie z powodu przykrego smaku rośliny. Może
zostać spożyty z sianem lub zielonką
Zatrucie ma zazwyczaj przebieg ostry lub podostry
Toksyczność
DT - koń- 200-400 g/suszu lub 10-12 mg akonityny, DT -
pies- 2-5 g/suszu, 2-3 mg akonityny
Objawy kliniczne i zmiany anatomopatologiczne
p. pokarmowy:
wymioty, kolki, możliwa biegunka, nieżyt, wybroczyny
ukł. nerwowy: najpierw pobudzenie CUN (niepokój,
zgrzytanie zębami), wzrost napięcia mięśni, następnie
depresja, ataxia, drżenia, drgawki mięśniowe i porażenia
przekrwienie mózgu, mydriasis - rozszerzenie z
renicy
ukł. krążenia: zaburzenia rytmu serca, bradykardia m.
sercowy powiększony, kruchy
układ oddechowy: duszność , zwolnienie oddechów, w końcu
zatrzymanie oddechu i śmierć, obrzęk i przekrwienie płuc
narządy miąższowe: wątroba i nerki kruche
Postępowanie lekarskie
Brak specyficznego antidotum,
środki adsorbujące ew. płukanie żołądka, środki wymiotne oraz
przeczyszczające
leczenie przeciwobjawowe, analeptyki, uspokajające -
diazepam, uzupełnianie płynów i elektrolitów, sole wapnia i
magnezu.
Ciemiernik (łac. Helleborus sp. ang. helebore)
Należy do rodziny jaskrowatych. Jest rośliną hodowaną w
ogrodach lub rosnącą dziko, w zaroślach lub na brzegach
lasów. Wśród 20 znanych gatunków 4 to rośliny trujące.
Substancje czynne
Hellebryna  glikozyd o działaniu nasercowym, oraz
heleboreina  saponina,
protoanemoninę o silnym działaniu miejscowo
drażniącym i słabym neurotropowym. Największe stężenie
tych trujących substancji znajduje się w kłączach.
Etiologia i przebieg zatrucia
Do gatunków najbardziej narażonych należą: bydło owce, kozy,
koń a także pies
Do zatrucia dochodzi rzadko, zazwyczaj świeżymi roślinami lub
po spożyciu zielonki zanieczyszczonej ciemiernikiem
Toksyczność
DT (suszony korzeń Helleborus niger) - bydło, koń 8-10
g/zwierzę, owca, koza -4-12g, pies, świna 0,3-6 ,
DL dla bydła 250 g
Objawy kliniczne i zmiany anatomopalogiczne
p. pokarmowy: wymioty (pies), uporczywa często krwawa
biegunka, silne skurcze m. odbytowych , anoreksja,
krwotoczne zapalenie przewodu pokarmowego
ukł. krążenia: arytmia, bradykardia zatokowa, w końcowej
fazie postępujące przyspieszenie i osłabienie tętna,
zwyrodnienie m. sercowego i wybroczyny pod nasierdziem
ukł. oddechowy: przyśpieszony, płytki oddech
ukł. nerwowy: drżenia mięśni , skurcze nasilające, w ciężkich
przypadkach, śmierć poprzedzona śpiączką
inne narządy : zwyrodnienie wątroby i liczne wybroczyny w
narządach
Postępowanie lekarskie
Płukanie żołądka, węgiel aktywowany, tanina, płyn Lugola,
Leczenie przeciwobjawowe - analeptica, diazepam.
Do innych roślin jaskrowatych rosnących w warunkach
naturalnych, które wywoływały zatrucia u zwierząt
odnotowane w kazuistyce lekarskiej należą:
Miłek wiosenny (łac. Adonis vernalis )
Knieć (łac. Caltha sp. )
Ostróżka (łac. Delphinium sp. )
Zawilec (łac. Anemone sp. )
Szalej jadowity (łac. Cicuta virosa ang.
hemlock, water)
Należy do rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae). Jest
rośliną porastającą brzegi wód stający, bagien, rowów
występuje na całym niżu i okolicach podgórskich
Substancje czynne
alkaloid - cykutotoksyna zawarty głównie w bulwie
korzeniowej ale także w częściach zielonych rośliny,
działa neurotoksyczne prowadząc do silnych konwulsji,
zaburza czynności serca i wywołuje duszność
Etiologia i przebieg zatrucia
Zatrucia dotyczą najczęściej bydła i koni.
Zdarza się przy oczyszczaniu brzegów wód porośniętych rośliną
lub przy drenowaniu po odkryciu korzeni i kłączy rośliny.
Należy do zatruć rzadkich. Ma przebieg nadostry lub ostry
Toksyczność
DT - bydło - kilka bulw korzeniowych
Objawy kliniczne i zmiany anatomopatologiczne
W zatruciu nadostrym występują: silne drgawki, piana na ustach ,
śmierć w ciągu kilku minut
W zatruciu ostrym
ukł. nerwowy: najpierw pobudzenie CUN (niepokój, nadwrażli-
wość na bodz
ce), drżenia mięśni, następnie silne drgawki, po tym
może dochodzić do depresji i otępienia, anoreksja
przekrwienie mózgu
p. pokarmowy: u koni silne kolki, możliwa biegunka lub zaparcie,
przekrwienie błon śluzowych i wybroczyny, w treści mogą
znajdować się kłącza i korzenie rośliny, maja one charakterystycz-
ny zapach pietruszki.
ukł. krążenia: tony serca głośne i dudniące, potem tachykardia
układ oddechowy: duszność, przekrwienie płuc
narządy miąższowe: wybroczyny podtorebkowe w nerkach
Postępowanie lekarskie
Brak specyficznego antidotum, środki adsorbujące i
osłaniające, ewentualnie rumenotomia w celu wyjęcia
kłączy,
u koni płukanie żołądka ,
leczenie przeciwobjawowe, leki uspokajające lub nasenne
o działaniu przeciwdrgawkowym.
Kropidło (łac. Oenanthe ang. hemlock water
dropwort)
Należy do rodziny baldaszkowatych. Jest rośliną porastającą
brzegi wód stający, bagien, rowów, występuje na całym niżu
i okolicach podgórskich
Substancje czynne
Alkaloid - oenantotoksyna zawarty głównie w korzeniu i
kłączach ale także w częściach zielonych rośliny, działa
neurotoksyczne podobnie jak cykutotoksyna wywołuje silne
drgawki. Wysuszenie rośliny zmniejsza toksyczność lecz jej
nie redukuje.
Etiologia i przebieg zatrucia
Dotyczy najczęściej przeżuwaczy, które w sprzyjających
okolicznościach, po czyszczeniu rowów, drenowaniu itp.,
mogą zjadać kłącza rośliny, które mają słodki smak.
Należy do zatruć rzadkich. Ma przebieg nadostry lub
ostry
Toksyczność
DL w g świeżego korzenia/kg m.c.
bydło, konie - 1
owce, kozy - 2
świnie - 1,5
pies - 4
królik - 20
Objawy kliniczne i zmiany anatomopatologiczne
W zatruciu nadostrym występują silne drgawki i śmierć w
ciągu kilku minut
W zatruciu ostrym występuje osłabienie, znużenie
Objawy przypominają zatrucie szalejem.
p. pokarmowy: ślinotok, kolki, biegunka (odchody czarne,
płynne i silnie cuchnące),
stan zapalny p. pokarmowego, często krwotoczny, w treści
mogą znajdować się kłącza i korzenie rośliny
ukł. nerwowy: najpierw niepokój, drżenia mięśni, następnie
silne drgawki, niezborność ruchów, silnie zaciśnięte szczeki,
następnie depresja, otępienie, znużenie, upadki na ziemię i
napady, drgawek, przerywane okresami śpiączki
Śmierć w ciągu kilku godzin.
Jeżeli zwierzę przeżyje często pozostaje porażenie zadu.
Postępowanie lekarskie
Brak specyficznego antidotum.
Postępowanie podobne jak w zatruciu szalejem: środki
adsorbujące i osłaniające, rumenotomia w celu wyjęcia kłączy,
leczenie przeciwobjawowe - leki uspokajające, trankwilizujące
lub nasenne o działaniu przeciwdrgawkowym
Szczwół plamisty (łac. Conium maculatum ang.
hemlock, giant) -
Należy do baldaszkowatych. Jest rośliną porastającą
rumowiska , nieużytki, obrzeża dróg i rowów, śmietniska
Występuje na całym niżu i okolicach podgórskich
Substancje czynne
Lotne alkaloidy - koniina oraz metylokoniina, konhydryna,
pseudokonhydryna, koniceina występujące w największych
stężeniach w nasionach.
Koniina działa miejscowo drażniąco oraz neurotoksyczne
podobnie do nikotyny. Pobudza a następnie do poraża
CUN oraz zwoje wegetatywne i zakończenia nerwów
ruchowych.
Szybko się wchłania z p. pokarmowego i wydala się z
organizmu z moczem, kałem i wydychanym powietrzem
w ciągu ok. 24 godz.
Etiologia i przebieg zatrucia
Zatrucie jest wynikiem zjedzenia rośliny zielonej na pastwisku,
z sianem lub z zielonką.
Występuje u bydła i u koni choć zdarza się rzadko z powodu
odrażającej woni rośliny podobnej do zapachu mysiego
(kociego) moczu. Notowano przypadki zatruć złośliwych u
psów.
Toksyczność
DL (w kg świeżej masy roślinnej)
- bydło - 2-4, konie - 3-5, owce - 0.8, kaczki - 0.05-0.07
Zawarta w roślinie koniina działa teratogennie. Toksyczność
rośliny po ścięciu i wysuszeniu zmniejsza się.
Objawy kliniczne i zmiany anatomopatologiczne
Objawy kliniczne występują po kilku godzinach od momentu
zjedzenia rośliny. Obserwuje się postępujące osłabienie
zwierzęcia oraz następujące objawy :
ukł. nerwowy: rozszerzenie z
renicy, zaburzenia ruchowe,
drżenia mięśni, otępienie, stopniowe ograniczenie wrażliwości
na bodz
ce aż do utraty świadomości, w końcowej fazie
całkowite porażenie mięśni
przekrwienie mózgu
układ oddechowy: postępująca duszność, woń wydychanego
powietrza przypomina zapach mysiego moczu ,
przekrwienie i obrzęk płuc
ukł. krążenia: tętno zwolnione,
p. pokarmowy: możliwa biegunka a u psów wymioty,
przekrwienie błon śluzowych, w treści mogą znajdować się
części rośliny, treść wykazywać charakterystyczny zapach
mysiego moczu.
Śmierć jest wynikiem uduszenia
Postępowanie lekarskie
Brak specyficznego antidotum, środki adsorbujące -
węgiel aktywny, środki przeczyszczajace, środki
ściągajace - kora dębu , tanina,
leczenie przeciwobjawowe - analeptica
Unikać należy wypasania na terenach gdzie znajduje się
roślina. Szczwój powinien być mechanicznie niszczony.
Do innych roślin baldaszkowatych rosnących w
warunkach naturalnych, które wywołują zatrucie u
zwierząt odnotowane w kazuistyce lekarskiej należą:
Blekot pospolity (łac. Aethusa cynapium )
Świerząbek (łac. Chaerophyllum sp. )
Starzec (łac. Senecio sp., ang. ragwort)
Należy do rodziny Złożone Compositae. W Polsce stwierdzono 24
gatunki starca. Do najbardziej pospolitych rosnących na całym niżu
zalicza się następujące gatunki - Starzec jakubek (Senecio jacobaea)
Starzec zwyczajny (Senetio vulgaris), Starzec wiosenny (Senecio
vernalis) Wymienione gatunki mają znaczenie jako rośliny trujące.
Substancje czynne
Alkaloidy pirolizydynowe o silnym działaniu hepatotoksycznym.
Szczególnie groz
ne we wczesnym okresie wegetacji. Jest ich ponad
50 rodzajów Starzec jakubek zawiera np. jakobinę, jakodynę i
jakoninę. Alkaloidy wywołują wyraz
ne powiększenie komórek
wątroby. Zmianom tym towarzyszą wybroczynowość ,
powstawanie ognisk martwiczych i przerost wątroby tkanką łączną.
Alkaloidy pirolizydynowe mają zdolność kumulacji.
Etiologia i przebieg zatrucia
Zatrucie ma przebieg zazwyczaj przewlekły chociaż u koni
spotyka się formę ostrą. Najczęściej do zatrucia dochodzi przez
spożycie siana lub kiszonki zanieczyszczonych starcem, rzadko
natomiast w wyniku spożycia roślin zielonych gdyż wykazują
one nieprzyjemną woń i smak. Najbardziej toksyczne są kwiaty
Do gatunków najbardziej narażonych na zatrucie zaliczyć
trzeba - bydło i konie
Toksyczność
Toksyczność rośliny największa w pierwszym okresie wzrostu.
Dawka letalna wyrażona procentem masy ciała wynosi u koni i
bydła 4-8.
Przyjmowanie codzienne 100g świeżej rośliny przez okres 7-8
tygodni skutkuje uszkodzeniem wątroby.
Mechanizm działania alkaloidów pirrolizinowych
Ulegają one przemianom metabolicznym. W wyniku
dehydrogenacji cząsteczek powstają metabolity, które łączą
się z DNA hepatocytów i hamują ich podziały.
Objawy kliniczne
Zatrucie ma charakter przewlekły. Objawy pojawiają się po
okresie utajonego działania trucizny trwającego od kilku tygodni
do kilku miesięcy. Nie są charakterystyczne. Występuje:
" jadłowstręt i utrata masy ciała,
" łagodna żółtaczka;
" zaparcia
" zaburzenia widzenia aż do utraty wzroku, napieranie na przesz-
kody, pobudzenie i dezorientacją (encefalopatia watrobowa)
" ataksja z drżeniami mięsni,
" w końcu osłabienie, ospałość
" u koni może wystąpić uczulenie na światło
Zatrucie kończy się zgonem.
Po przyjęciu bardzo dużej ilości rośliny możliwe jest wystąpienie
zatrucia ostrego. Występuje wówczas przyspieszenie oddechu,
osłabienie, żółtaczka. Śmierć występuje po kilku godzinach.
Zmiany anatomopatologiczne
powiększenie i przekrwienie wątroby,
żółtaczkowe zabarwienie błon śluzowych
zastój żółci, hyperplazja przewodu żółciowego
zapalenia wątroby z formą przechodzenia w marskość
wodobrzusze
zapalenie nerek;
obrzęk trawieńca.
Leczenie
Brak antidotum. Leczenie przeciwobjawowe ma niewielką
wartość.