Rozdział XIV

OBROŃCY I PEŁNOMOCNICY


1. Obrońca

Stanowisko prawne obrońcy jest sporne w doktrynie. Wyróżnić można w tym względzie dwa
przeciwstawne stanowiska.
1. Obrońca jest pomocnikiem procesowym oskarżonego, gdyż pomaga oskarżonemu w
wykonywaniu jego prawa do obrony, działać może wyłącznie na jego korzyść, zaś jakiekolwiek
niekorzystne dla oskarżonego zachowania obrońcy są bezskuteczne ex lege. To właśnie odróżnia
obrońcę od przedstawiciela, ponieważ wszelkie, także niekorzystne dla reprezentowanego
czynności przedstawiciela, są ważne i idą na jego (reprezentowanego) rachunek.
2. Obrońca jest sui generis przedstawicielem procesowych interesów oskarżonego, skoro nie działa
w procesie we własnym imieniu, ale w imieniu oskarżonego i nie przysługuje mu więcej praw, niż
samemu oskarżonemu. Przedstawicielstwo obrończe ma jednak szczególny charakter, bowiem
obrońca może działać tylko na korzyść oskarżonego. To właśnie odróżnia przedstawicielstwo
obrończe od innych rodzajów przedstawicielstwa.

Praktyczne konsekwencje przyjęcia obu prezentowanych stanowisk są identyczne. Wydaje
się jednak, iż pogląd, jakoby obrońca był sui generis przedstawicielem procesowych interesów
oskarżonego narusza jednolity system pojęć, wypracowanych przez teorię prawa oraz doktrynę
prawa cywilnego.
Istotą bowiem każdego przedstawicielstwa jest to, że wszelkie, zarówno korzystne, jak i
niekorzystne dla reprezentowanego czynności, dokonane przez przedstawiciela, wywołują skutki
prawne dla osoby reprezentowanej. Na tym właśnie polega przedstawicielstwo. Wprowadzenie zaś
pojęcia "przedstawiciel sui generis", bo skutecznie działający wyłącznie na korzyść oskarżonego,
zaciemnia obraz i prowadzi do podważenia treści przyjętych w nauce prawa instytucji. To tak, jakby
twierdzić, że hipopotam jest szczególnym rodzajem nosorożca, który nie ma charakterystycznego
rogu z przodu.
Ponadto nie jest prawdą, iż obrońcy nie przysługuje w procesie więcej praw, niż samemu
oskarżonemu. Obrońca może bowiem, wbrew woli oskarżonego, kwestionować jego przyznanie się
do winy, zgłosić dowód, przeciwko któremu oskarżony oponuje, itp., gdyż ma on w procesie
stanowisko samoistne i nie jest związany bezwzględnie wolą oskarżonego. Wyłączną granicę
działania obrońcy w procesie wyznacza art. 86 ż 1 kpk - wolno mu przedsiębrać czynności jedynie na
korzyść oskarżonego, zaś czynności dlań niekorzystne nie mają żadnej mocy prawnej.
I ten argument przemawia za przyjęciem następującego poglądu. Obrońca nie jest
przedstawicielem sui generis, lecz pomocnikiem procesowym oskarżonego, pomagającym mu w
wykonywaniu prawa do obrony.
Do bycia obrońcą uprawniony jest jedynie adwokat - art. 82 kpk. Oskarżony może mieć
najwyżej trzech obrońców - art. 77 kpk, natomiast obrońca może bronić kilku oskarżonych, jeżeli ich
interesy nie pozostają w sprzeczności - art. 85 ż 1 kpk.
Dawny kpk nie precyzował, kto i w jakim trybie stwierdzać miał ową sprzeczność interesów.
Nowy kpk przecina wszelkie niejasności. Art. 85 ż 2 kpk stanowi bowiem, co następuje -
stwierdzając sprzeczność interesów sąd wydaje postanowienie, zakreślając oskarżonym termin do
ustanowienia nowych obrońców. W wypadku obrony z urzędu sąd wyznacza innego obrońcę. Na
postanowienie przysługuje zażalenie.
Trafnie upoważnił ustawodawca sąd, nie zaś organa adwokatury do rozstrzygania, czy
pomiędzy klientami tego samego obrońcy nie zachodzi sprzeczność interesów. Sąd bowiem, kierując
się zasadą prawdy materialnej, odpowiada za zgodny z ową zasadą wynik sprawy. Prawidłowe
wyrokowanie mogłoby zostać niezmiernie utrudnione, gdyby obrońca bronił kilku oskarżonych o
przeciwstawnych interesach.
Podnosząc bowiem okoliczności korzystne dla X-a, obciążałby równocześnie Y-a, na którego
korzyść, jako obrońca, obowiązany byłby również działać i odwrotnie - broniąc Y a, działałby na
niekorzyść X-a.
W omawianej sytuacji adwokat nie tylko popadałby w sprzeczności i wyraźnie naruszał
sformułowany w art. 86 ż 1 kpk obowiązek działania wyłącznie na korzyść oskarżonego, ale ogromnie
skomplikowałby dokonywanie ustaleń faktycznych w procesie.
Jedynie sąd, na podstawie znajomości akt sprawy, może rozstrzygnąć, czy pomiędzy
oskarżonymi bronionymi przez tego samego obrońcę zachodzi sprzeczność interesów, czy nie
zachodzi. Stąd uregulowanie art. 85 ż 2 kpk uznać trzeba za właściwe.


2. Pełnomocnik

Pełnomocnik, w przeciwieństwie do obrońcy, działa w pełni na rachunek reprezentowanego.
Jeżeli podejmie czynności dla klienta niekorzystne, będą one prawnie skuteczne. Stąd dotyczący
pełnomocnika art. 88 kpk, odsyłający do przepisu o obrońcy, nie recypuje treści art. 86 ż 1 kpk. Z
pełnomocnika korzystać może każda strona, która nie jest oskarżonym, czyli w postępowaniu
przygotowawczym pokrzywdzony, a w postępowaniu sądowym oskarżyciel prywatny, oskarżyciel
posiłkowy oraz powód cywilny - vide art. 87 ż 1 kpk.
Pełnomocnikiem osoby fizycznej, występującej w charakterze oskarżyciela posiłkowego bądź
powoda cywilnego, może być wyłącznie adwokat, co wynika z treści art. 88 ż 1 kpk. Przepis ten
odsyła bowiem wprost do art. 82 kpk. Jeżeli pokrzywdzonym w postępowaniu przygotowawczym,
względnie oskarżycielem prywatnym, posiłkowym lub powodem cywilnym w postępowaniu sądowym
jest instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, w charakterze pełnomocnika występuje także
radca prawny bądź inny pracownik tej instytucji, względnie jej organu nadrzędnego - art. 88 ż 2 kpk.
Wreszcie - radca prawny uprawniony jest do występowania w charakterze pełnomocnika
innego, niż wymieniony w art. 88 ż 2 kpk. podmiotu prawa nie będącego człowiekiem, np. spółki z
o.o. czy spółki akcyjnej, a także osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą, ale tylko w
zakresie roszczeń majątkowych - art. 88 ż 3 kpk.
Tak więc osoba prawna nie będąca instytucją państwową, samorządową lub społeczną,
jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej oraz osoba fizyczna prowadząca
działalność gospodarczą władna jest ustanowić pełnomocnikiem radcę prawnego, lecz wyłącznie w
zakresie dochodzenia roszczeń w powództwie adhezyjnym.
Całkowite novum wprowadza art. 87 ż 2 kpk Zgodnie z tym przepisem, osoba nie będąca
stroną może ustanowić pełnomocnika, jeżeli wymagają tego jej interesy w toczącym się
postępowaniu. Sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, mają jednak prawo nie
dopuścić do udziału w postępowaniu pełnomocnika, jeżeli uznają, że nie wymaga tego obrona
interesów osoby nie będącej stroną - art. 87 ż 3 kpk.
Teoria i praktyka muszą dopiero w przyszłości rozstrzygnąć, jakie osoby nie będące stronami
korzystać będą, w trybie art. 87 ż 2 kpk z pełnomocnika. Wydaje się, że uprawnienie takie powinno
być przyznane podmiotom, o których mowa w art. 52 kk oraz osobom nie będącym stronami w razie
naruszenia ich praw w postępowaniu przygotowawczym - art. 302 ż 1 i 2 kpk. Np. właściciel
nieruchomości, na terenie której prokurator zamierza przeprowadzić eksperyment procesowy może,
w trybie art. 302 ż I kpk, wnieść zażalenie na decyzję prokuratora. Wówczas, w oparciu o art. 87 ż 2
kpk będzie miał on prawo ustanowić pełnomocnika.
Pozostanie rzeczą sporną, czy uprawnienie takie przysługuje świadkowi.