Rozdział I


ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE

Prawo karne procesowe to zespół norm regulujących postępowanie w sprawach o
przestępstwa. Normy owe ujęte są w ustawie kodeks postępowania karnego (w skrócie kpk).
Pierwszy w niepodległej Polsce kodeks postępowania karnego uchwalono w roku 1928. Obowiązywał
on formalnie do 1.01.1970 r., kiedy to wszedł w życie kpk z dnia 19.04.1969 r.
W latach 1949-1950 dokonano w kpk z 1928 r. licznych zmian na niekorzyść, idących
wyraźnie w kierunku stalinizacji i sowietyzacji procesu karnego: likwidacja niezawisłego czynnika
sądowego w postępowaniu przygotowawczym - sędziego śledczego i podporządkowanie śledztwa
hierarchicznie podległemu prokuratorowi; bardzo znaczne ograniczenie gwarancji procesowych
oskarżonego i obrońcy w postępowaniu przygotowawczym; zastąpienie dostępnej dla stron kasacji
rewizją nadzwyczajną - środkiem wzruszania prawomocnych orzeczeń, który mógł zostać
uruchomiony tylko przez trzy podmioty: Ministra Sprawiedliwości, Prokuratora Generalnego i
Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego.
Rozwiązania przyjęte w kpk z 19.04.1969 r. nie odbiegały właściwie od założeń reformy z lat
1949-1950. W porównaniu ze stanem prawnym ukształtowanym w owych latach wprowadzono
niewielkie tylko zmiany, np. możliwość złożenia do sądu zażalenia na prokuratorską decyzję o
tymczasowym aresztowaniu czy pewne, niewielkie rozszerzenie zakresu uprawnień stron w
postępowaniu przygotowawczym.
Dopiero w latach 1989 i 1995, czyli już w odmienionej rzeczywistości społeczno-politycznej,
dokonano częściowej reformy kpk z 1969 r., reformy przeprowadzonej w duchu demokracji i
humanizacji procesu karnego: odebrano prokuratorowi prawo do stosowania tymczasowego
aresztowania i przyznano kompetencję orzekania o areszcie wyłącznie sądowi; znacznie ograniczono
podstawy stosowania tego najostrzejszego środka zapobiegawczego; zawężono w sposób istotny
dopuszczalność merytorycznego orzekania na niekorzyść oskarżonego w sądzie odwoławczym;
zastąpiono rewizję nadzwyczajną kasacją, dostępną dla stron.
W dniu 6.06.1997 r. uchwalony został nowy kodeks postępowania karnego. Wszedł on w
życie dnia 1.09.1998 r. Kodeks postępowania karnego z 6.06.1997 r. stanowi uwieńczenie prac
powołanej jeszcze w roku 1988 Komisji Kodyfikacyjnej. Przedstawieniem rozważań nowego kpk i ich
ocenie poświęcono niniejszy podręcznik.
Prawo karne procesowe służy generalnie realizacji norm prawa karnego materialnego. Prawo
karne materialne formułuje bowiem: definicję przestępstwa; zasady odpowiedzialności karnej;
rodzaje kar i zasady wymiaru kary; poszczególne zachowania ludzkie uznane przez ustawodawcę za
przestępstwa. Prawo karne procesowe określa natomiast, jakie czynności i przez kogo mają zostać
dokonane, aby rzeczywisty sprawca przestępstwa poniósł odpowiedzialność karną za swoje czyny,
zaś osoba niewinna odpowiedzialności takiej nie poniosła patrz art. 2 ż 1 pkt 1 kpk.
Prawo karne procesowe dzieli się na część ogólną i szczególną. W ramach części ogólnej
wyróżniamy następujące instytucje: zasady procesowe; przesłanki procesowe; sąd; strony, obrońcy i
pełnomocnicy; czynności procesowe; dowody; środki przymusu. Część szczególna zawiera
unormowania kształtujące poszczególne stadia procesu: postępowanie przygotowawcze;
postępowanie przed sądem pierwszej instancji; postępowanie odwoławcze; postępowania
szczególne; nadzwyczajne środki zaskarżenia; postępowanie w sprawach karnych ze stosunków
międzynarodowych; koszty procesu; postępowanie karne w sprawach podlegających orzecznictwu
sądów wojskowych.
W prawie karnym procesowym, w przeciwieństwie do prawa karnego materialnego,
dopuszczalna jest analogia, ale wyłącznie na korzyść oskarżonego. Analogia nie dotyczy przepisów o
charakterze szczególnym.
Sformułowanie "prawo karne procesowe" równoznaczne jest określeniu "procedura karna".

Należy wyjaśnić jeszcze pojęcie "procesu karnego". Wyrażeniu "proces karny" można nadać
trzy różne znaczenia.
Proces karny w znaczeniu konkretnym to realne postępowanie karne, które toczy się przeciw
osobie A o czyn X.
Przez proces karny w ujęciu abstrakcyjnym rozumieć należy wzorzec postępowania oparty
na obowiązującym kpk.
Proces karny w ujęciu modelowym to procedura karna de lege ferenda, czyli model
postępowania proponowany przez doktrynę. Przedmiotem niniejszego wykładu będzie przede
wszystkim ukształtowany przez kpk z 6.06.1997 r. proces karny w znaczeniu abstrakcyjnym, z
pewnymi jednak elementami ujęcia modelowego.
W dalszej partii pracy będziemy zamiennie używać określeń: "prawo karne procesowe",
"procedura karna", "postępowanie karne" oraz "proces karny".