Rozdział XXIII

POSTĘPOWANIA PO UPRAWOMOCNIENIU SIĘ ORZECZENIA



1. Podjęcie postępowania warunkowo umorzonego
Kodeks karny - zgodnie z art. 68 kk - wyróżnia obligatoryjną i fakultatywną możliwość
podjęcia postępowania warunkowo umorzonego przez sąd.
Pierwsza zachodzi wówczas, jeżeli sprawca w okresie próby popełnił przestępstwo umyślne,
za które został prawomocnie skazany. Istotne jest w szczególności to, aby czas popełnienia mieścił
się w okresie próby, zaś uprawomocnienie się skazania nastąpiło przed upływem 6 miesięcy od
zakończenia tego okresu.
Druga z kolei ma miejsce wtedy, kiedy sprawca w okresie próby rażąco narusza porządek
prawny. Pod tym pojęciem ustawodawca rozumie w szczególności:
- popełnienie przez sprawcę każdego innego przestępstwa aniżeli to, które stwarza podstawę do
obligatoryjnego podjęcia postępowania;
- uchylanie się od dozoru, wykonania nałożonego obowiązku lub orzeczonego środka karnego;
- niewykonanie zawartej z pokrzywdzonym ugody.

Sąd ma także fakultatywną możliwość podjęcia postępowania karnego, jeżeli sprawca po
wydaniu orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania, lecz przed jego uprawomocnieniem
się, rażąco narusza porządek prawny, a w szczególności gdy w tym czasie popełnił przestępstwo.
Czas, w którym może być podjęta decyzja o podjęciu postępowania warunkowo umorzonego
przez sąd, bynajmniej nie pokrywa się z okresem próby. Możliwość taka istnieje do chwili upływu 6
miesięcy od zakończenia tego okresu. Po tym terminie zaś sprawca nie może zostać pociągnięty do
odpowiedzialności karnej za przestępstwo, które było objęte instytucją warunkowego umorzenia
postępowania.
O podjęciu postępowania - w myśl art. 549 i 550 kpk - orzeka sąd pierwszej instancji właściwy do
rozpoznania sprawy. Czyni to z urzędu lub na wniosek oskarżyciela bądź pokrzywdzonego. Będzie to
więc najczęściej sąd rejonowy, lecz nie można wykluczyć takiej sytuacji, że przedmiotową decyzję
podejmie sąd wojewódzki.
W wyznaczonym w tym celu posiedzeniu mają prawo wziąć udział prokurator, oskarżony i jego
obrońca oraz pokrzywdzony i jego pełnomocnik, których to należy zawsze powiadomić o jego
terminie.
Ocena zasadności wniosku dokonywana jest w postaci postanowienia.
Na orzeczenie o pozostawieniu wniosku bez rozpoznania oraz w kwestii podjęcia postępowania
przysługuje zażalenie, przy czym o podjęciu postępowania zawsze należy powiadomić
poręczającego.
Konsekwencją wydania postanowienia o podjęciu postępowania warunkowo umorzonego jest
to, że sprawa toczy się przed sądem pierwszej instancji na zasadach ogólnych (art. 551 kpk).


2. Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub
zatrzymanie
Każde działanie ludzkie - powzięte nawet z uwzględnieniem najlepszych intencji - może być
dotknięte błędem. Jeżeli jest ono podejmowane przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości na
podstawie niepełnego materiału dowodowego (co ma miejsce np. w sytuacji orzekania o
tymczasowym aresztowaniu w początkowej fazie procesu karnego), może godzić w tak istotne prawa
człowieka, jak wolność i nietykalność osobista.
Państwo musi się więc liczyć z tym, że jeżeli jego organy wkroczą w tę sferę w sposób
całkowicie nieuprawniony, to należy liczyć się z daleko idącymi konsekwencjami natury
odszkodowawczej.
Przedmiotową kwestię, a mianowicie zasady odpowiedzialności Państwa za szkody
wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych przy wykonywaniu powierzonych im czynności,
określa ustawodawca w art. 417-421 kodeksu cywilnego. Tych regulacji - zgodnie z art. 421 kc - nie
stosuje się, jeżeli odpowiedzialność ta jest uregulowana w przepisach szczególnych. Stanowią ją
normy zawarte w rozdziale 58 kpk, które precyzują podstawę dochodzenia roszczeń oraz tryb postę-
powania.

Podstawę odszkodowania i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę stanowi (art. 552 kpk):
- wykonanie w całości lub części kary, której skazany nie powinien był ponieść;
- niesłuszne zastosowanie środka zabezpieczającego;
- niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie.

Warunkiem przyznania od Skarbu Państwa odszkodowania jest nie tyle subiektywne odczucie
skazanego, że został niesłusznie skazany bądź tymczasowo aresztowany (ewentualnie zatrzymany),
lecz musi to znaleźć swój materialny wyraz w konkretnym postępowaniu, a niekiedy i orzeczeniu.
Tak więc w sytuacji opisanej w pkt a) i b) skazanemu przysługuje odszkodowanie i
zadośćuczynienie tylko w tej sytuacji, kiedy w wyniku wznowienia postępowania, kasacji lub
stwierdzenia nieważności orzeczenia został on skazany na łagodniejszą karę lub uniewinniony, albo
też postępowanie umorzono wskutek okoliczności, których nie uwzględniono we wcześniejszym
postępowaniu (np. jeżeli brak było skargi uprawnionego oskarżyciela, nastąpiło przedawnienie
karalności, itp.).
Nie jest natomiast wymagane przeprowadzenie takiego postępowania, które potwierdzałaby
niesłuszność tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. Zauważyć jednak trzeba, że do
przyznania z tego tytułu odszkodowania lub zadośćuczynienia nie wystarcza wydanie prawomocnego
orzeczenia kończącego postępowanie, lecz konieczne jest ustalenie, że pozbawienie obywatela
wolności było "niewątpliwie niesłuszne".
Za przypadek niewątpliwie niesłusznego zastosowania tych środków przymusu należy uznać
sytuację, kiedy zastosowano je wobec podejrzanego, który ukrywał się przed organami ścigania, lecz
w odniesieniu do czynu, który mu przypisywano, nastąpiło już wcześniej przedawnienie karalności (co
należało dostrzec z urzędu). Tak należy również ocenić sytuację, gdy zgromadzony w sprawie
materiał dowodowy nie wskazywał, że podejrzany popełnił jakiekolwiek przestępstwo.
W praktyce nie można wykluczyć sytuacji, iż również na podstawie orzeczenia kończącego
postępowanie (np. wyroku uniewinniającego) przyznać będzie należało odszkodowanie z tytułu
niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. Należy tak postąpić w
sytuacji, kiedy zastosowanie najsurowszego środka zapobiegawczego w żadnej mierze nie
uzasadniało jego stosowania, zaś wydany wyrok, którym umorzono postępowanie - z uwagi na
znikomą szkodliwość społeczną czynu - dodatkowo tę tezę potwierdza.
Zgodnie z art. 553 kpk roszczenie o odszkodowanie lub zadośćuczynienie nie przysługuje temu,
kto w zamiarze wprowadzenia w błąd sądu lub organu ścigania złożył fałszywe zawiadomienie o
popełnieniu przestępstwa lub fałszywe wyjaśnienie i spowodował tym niekorzystne dla siebie
orzeczenie w przedmiocie skazania, tymczasowego aresztowania, zastosowania środka
zabezpieczającego albo zatrzymania. Tej regulacji nie stosuje się wobec osób, które złożyły
oświadczenie na skutek:
- zadawania pytań sugerujących osobie przesłuchiwanej treść odpowiedzi;
- wpływania na wypowiedzi przesłuchiwanej osoby za pomocą przymusu lub groźby bezprawnej;
- stosowania hipnozy albo środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy
psychiczne przesłuchiwanej osoby albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej
organizmu w związku z przesłuchaniem;
- uzyskania ich w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi;

a także, gdy szkoda lub krzywda powstała na skutek przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia
obowiązku przez funkcjonariusza państwowego.
Jeżeli oskarżony przyczynił się jedynie do wydania orzeczenia, którym zamierzał wprowadzić w
błąd sąd lub organ ścigania, roszczenie o odszkodowanie lub zadośćuczynienie ulegnie - stosownie
do treści art. 362 kc - stosownemu zmniejszeniu.
W razie śmierci oskarżonego prawo do odszkodowania przysługuje temu, kto wskutek wykonania
kary lub niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania utracił:
- należne mu od uprawnionego z mocy ustawy utrzymanie;
- stale dostarczane mu przez zmarłego utrzymanie, jeżeli względy słuszności przemawiają za
przyznaniem odszkodowania.

Postępowanie w przedmiocie odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie
lub zatrzymanie inicjuje wniosek osoby poszkodowanej (skazanego, tymczasowo aresztowanego i
zatrzymanego) bądź wniosek osoby - w sytuacji śmierci osoby poszkodowanej - określonej w art. 556
ż 1 kpk.
Żądanie w zakresie odszkodowania należy zgłosić w sądzie wojewódzkim, w którego okręgu
wydano orzeczenie w pierwszej instancji, zaś w wypadku osoby niewątpliwie niesłusznie tymczasowo
aresztowanej lub zatrzymanej - w sądzie wojewódzkim właściwym ze względu na miejsce, w którym
nastąpiło zwolnienie (art. 554 ż 1 kpk).
Roszczenia z tego tytułu przedawniają się po upływie roku od daty uprawomocnienia się
orzeczenia dającego podstawę do odszkodowania i zadośćuczynienia, zaś w wypadku tymczasowego
aresztowania - od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, a
odnośnie zatrzymania - od daty zwolnienia. Osobie dochodzącej swoich roszczeń w trybie art. 556 ż l
kpk roczny termin przedawnienia liczony jest od śmierci oskarżonego (art. 555 i 556 ż 2 kpk).
Oceniając zasadność żądania, sąd wojewódzki zobowiązany jest wyznaczyć rozprawę, w ramach
której orzeka w składzie trzech sędziów.
W rozprawie może wziąć udział - obok prokuratora - oskarżony wraz z obrońcą, a w przypadku
śmierci poszkodowanego osoba wskazana w art. 556 ż 1 kpk i jej pełnomocnik, którym może być
uprzednio ustanowiony obrońca (art. 556 ż 3 i 4 kpk). Postępowanie toczy się na zasadach
określonych w kodeksie postępowania karnego, zaś przepisy kodeksu postępowania cywilnego
stosuje się jedynie posiłkowo (art. 558 kpk).
Biorąc pod uwagę fakt, że celem toczącego się postępowania jest - najogólniej rzecz ujmując -
naprawienie szkody i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, przeto w pierwszym wypadku sąd
zasądzi kwotę będącą odpowiednikiem różnicy pomiędzy stanem majątkowym po odzyskaniu
wolności a stanem, jaki by istniał, gdyby oskarżony nie był jej pozbawiony, zaś w drugim - ustali
odpowiednią sumę, która jest adekwatna do okresu odosobnienia i będzie wiązała się z wyrządzoną
w ten sposób krzywdą moralną.
W razie naprawienia szkody oraz zadośćuczynienia za doznaną krzywdę Skarb Państwa ma
roszczenie zwrotne do osób, które swoim bezprawnym działaniem spowodowały niesłuszne skazanie,
zastosowanie środka zabezpieczającego, niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub
zatrzymanie. Legitymowanym do wniesienia takiego powództwa jest prokurator lub organ, który jest
powołany do reprezentowania Skarbu Państwa. Jeżeli prokurator nie dopatrzy się ku temu podstaw,
wydaje w tej kwestii postanowienie i zawiadamia, o tym uprawniony organ (art. 557 kpk).
Przepisy rozdziału, dotyczące odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie
lub zatrzymanie, mają zastosowanie do cudzoziemców na zasadzie wzajemności (art. 559 kpk).


3. Ułaskawienie
W uzasadnieniu do rządowego projektu kodeksu postępowania karnego przyjęto zasadę, iż
skoro Prezydent RP jest uprawniony do stosowania prawa łaski, to inny organ - w szczególności sąd -
nie może pozostawiać bez biegu podania o ułaskawienie, uniemożliwiając jego dotarcie do
właściwego adresata. W tej sytuacji zadaniem sądów jest gromadzenie materiału dowodowego
(opinii) pozwalających Prezydentowi na podjęcie właściwej decyzji.

Szczegółowe zaś regulacje przewidują dwojaki tryb inicjowania postępowania
ułaskawieniowego:
a) na wniosek,
b) z urzędu.

Ad a). Prośbę o ułaskawienie - stosownie do art. 560 kpk - może wnieść sam skazany, osoba
uprawniona do składania na jego korzyść .' środków odwoławczych, krewni w linii prostej, rodzeństwo,
przysposabiający lub przysposobiony, rodzeństwo, małżonek i osoba pozostająca ze skazanym we
wspólnym pożyciu. Taka prośba, która została wniesiona przez inną osobę, aniżeli wyżej wymieniona
lub jeżeli jest ona niedopuszczalna z mocy ustawy (np. złożono ją w odniesieniu do
nieprawomocnego wyroku), jest przez sąd pozostawiana bez rozpoznania.
Właściwym do orzekania o zasadności prośby o ułaskawienie jest sąd pierwszej instancji, który
winien rozpoznać sprawę odnośnie przedmiotowej kwestii w terminie 2 miesięcy - licząc od daty
wpływu podania (art. 561 kpk).
Podjęte w tej materii postanowienie winno zapaść w takim samym składzie, w jakim wydano
merytoryczne rozstrzygnięcie. Uzasadnienie dla tak sformułowanego postulatu stanowi fakt, że
sędziowie i ławnicy, którzy brali udział w wyrokowaniu, są najlepiej zorientowani we wszelkich
okolicznościach sprawy. Mogą też ocenić, na ile prawidłowo przebiega proces resocjalizacji i czy w
tym kontekście skazany zasługuje na ułaskawienie.
Aby zachować kolegialność w podejmowaniu tej niewątpliwie ważnej decyzji, ustawodawca
przewidział konieczność stworzenia składu ławniczego (jeden sędzia i dwóch ławników) w sytuacji,
kiedy w pierwszej instancji sąd orzekał w składzie jednoosobowym (art. 562 kpk).
Rozpatrując prośbę o ułaskawienie, sąd bierze pod uwagę wszystkie kwestie w niej podniesione,
a dodatkowo te, które zostały wskazane w art. 563 kpk Istotne jest więc zachowanie skazanego po
wydaniu wyroku, rozmiary wykonanej już kary, stan zdrowia skazanego i jego warunki rodzinne,
naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem, a przede wszystkim szczególne wydarzenia, jakie
nastąpiły po wydaniu wyroku.
Postępowanie ułaskawieniowe toczy się w myśl zasad określonych w art. 564 i 565 kpk z
uwzględnieniem opinii sądu pierwszej, a także - jeżeli w sprawie orzekał - sądu drugiej instancji.
Właściwy sąd rejonowy lub wojewódzki, który orzekał jako sąd pierwszej instancji, pozostawia
prośbę bez dalszego biegu, o ile stwierdził brak podstaw do wydania opinii pozytywnej. W sytuacji
zaś zajęcia diametralnie odmiennego stanowiska (opinia pozytywna) przesyła akta sprawy (lub
niezbędne ich części) Prokuratorowi Generalnemu wraz ze swoją opinią, celem podjęcia dalszych
decyzji.
Jeżeli w sprawie, w której wniesiono prośbę o ułaskawienie, orzekał również sąd odwoławczy, sąd
pierwszej instancji przesyła mu akta (lub niezbędne ich części) wraz ze swoją opinią (tak pozytywną,
jak też negatywną). Sąd ten pozostawia prośbę bez dalszego biegu tylko wtedy, gdy podejmuje
opinię negatywną, a identyczna została już wydana w sądzie niższej instancji. W pozostałych
wypadkach sąd odwoławczy przesyła akta sprawy - wraz z opiniami - Prokuratorowi Generalnemu.
Opinie pozytywne nie są dostępne dla osób legitymowanych do złożenia prośby o ułaskawienie
skazanego.
Prośbę o ułaskawienie - jeżeli choćby jeden z sądów zaopiniował pozytywnie - Prokurator
Generalny przedstawia Prezydentowi RP wraz z aktami sprawy i swoim stanowiskiem co do jej
zasadności.
Jeżeli prośbę skierowano bezpośrednio do Prezydenta RP, przekazuje się ją - stosownie do art.
565 ż 2 kpk - Prokuratorowi Generalnemu w celu nadania jej biegu z urzędu (art. 567 kpk) lub na
wniosek (art. 561 kpk).
Ponowna prośba o ułaskawienie, wniesiona przed upływem roku od negatywnego załatwienia
poprzedniej prośby, może być (fakultatywność) przez sąd pozostawiona bez rozpoznania (art. 566
kpk).

Ad b. Postępowanie ułaskawieniowe z urzędu władny jest wszcząć Prokurator Generalny, który
może żądać przedstawienia sobie akt sprawy z opiniami sądów albo przedstawić akta Prezydentowi
RP bez zwracania się o ich opinię. Impulsem do takiego szczególnego trybu postępowania może być
również decyzja samego Prezydenta RP (art. 567 kpk).
W ramach tego szczególnego trybu postępowania możliwe jest przedstawienie akt sprawy
Prezydentowi RP z negatywnym stanowiskiem sądów obu instancji.
W postępowaniu ułaskawieniowym (toczącym się z urzędu lub na wniosek) sąd wydający opinię
oraz Prokurator Generalny mogą wstrzymać wykonanie kary lub zarządzić przerwę w jej wykonaniu
do czasu ukończenia tego postępowania, o ile szczególnie ważne powody przemawiają za
ułaskawieniem, zwłaszcza gdy uzasadnia to krótki okres pozostałej do odbycia kary (art. 568 kpk).


4. Wyrok łączny
Zgodnie z art. 85 kk, jeżeli sprawca popełnił dwa lub więcej przestępstw, zanim zapadł
pierwszy wyrok, chociażby nieprawomocny, co do któregokolwiek z tych przestępstw i wymierzono za
nie kary tego samego rodzaju albo inne podlegające łączeniu, sąd orzeka karę łączną, biorąc za
podstawę kary z osobna wymierzone za zbiegające się przestępstwa. Może ona zostać orzeczona w
ramach tego samego postępowania, jeżeli sprawca został skazany za więcej niż jedno przestępstwo
lub w odrębnym trybie - o wydanie wyroku łącznego, jeżeli skazania miały miejsce w różnych
postępowaniach karnych. Mogły się one zresztą toczyć w sądach różnego rzędu i w dość odległym
przedziale czasowym.
Wyrok łączny - o ile zachodzą przesłanki wskazane w art. 85 kk wydaje sąd z urzędu lub na
wniosek skazanego albo prokuratora (art. 570 kpk).
Regulując właściwość sądu, który ma w tym przedmiocie orzekać, ustawodawca przewidział
szereg szczegółowych rozwiązań, a mianowicie:
- jeżeli w poszczególnych sprawach orzekały sądy tego samego rzędu, właściwy do wydania
wyroku łącznego jest sąd, który wydał jako ostatni wyrok skazujący w pierwszej instancji;
- jeżeli w pierwszej instancji orzekały sądy różnego rzędu, wyrok łączny wydaje sąd wyższego
rzędu;
- o ile nastąpił zbieg wyroku sądu powszechnego i szczególnego, o karze łącznej orzeka ten z
sądów, który wymierzył karę surowszą podlegającą łączeniu (art. 569 kpk).

W ramach przygotowania do rozprawy tyczącej wydania wyroku łącznego prezes sądu ocenia
zasadność złożonego wniosku i jeżeli dojdzie do przekonania, że nie zasługuje on na uwzględnienie -
z braku spełnienia przesłanek z art. 85 kk - kieruje sprawę na posiedzenie. Wówczas sąd wydaje
postanowienie o umorzeniu postępowania (art. 572 kpk), a jako że zamyka ono drogę do wydania
wyroku, można zaskarżyć je w drodze zażalenia (art. 459 ż 1 kpk).
O ile zachodzą natomiast podstawy do wydania wyroku łącznego, sąd zwraca się do zakładów
karnych, w których skazany przebywał, o nadesłanie opinii o zachowaniu się skazanego w chwili
odbywania kary, jak również o warunkach rodzinnych, majątkowych, a także co do stanu zdrowia
skazanego oraz danych o odbyciu kary z poszczególnych wyroków. Jeżeli jednak wniosek o wydanie
wyroku łącznego pochodzi od prokuratora, powinien zawierać wszystkie te dane (art. 571 kpk).
Charakteryzując przebieg postępowania przed sądem, trzeba mieć na względzie, że tylko w
pierwszej instancji istnieją pewne odrębności polegające na tym, że:
- stawiennictwo osobiste skazanego nie jest obowiązkowe, chyba że sąd postanowi inaczej;
- nie wydaje się zarządzenia o doprowadzeniu na rozprawę oskarżonego pozbawionego wolności;
- nie stosuje się regulacji zawartej w art. 84 ż I kpk;
- dla oskarżonego pozbawionego wolności, który nie ma obrońcy i nie był obecny podczas
ogłoszenia wyroku, termin do złożenia wniosku o sporządzenie na piśmie i doręczenie
uzasadnienia wyroku biegnie od daty doręczenia mu orzeczenia (art. 573 kpk).

W zakresie toczącego się postępowania - tak przed sądem pierwszej, jak i drugiej instancji -
mają odpowiednio zastosowanie przepisy o postępowaniu zwyczajnym (art. 573 i 574 kpk). W
praktyce będzie to oznaczać, że akt oskarżenia zastąpi wniosek o wydanie wyroku łącznego, który
zostanie odczytany po rozpoczęciu przewodu sądowego. W jego ramach sąd winien odczytać
wszelkie informacje dotyczące warunków rodzinnych, majątkowych i odnośnie stanu zdrowia
skazanego, a także opinie dotyczące skazanego oraz dane o odbyciu kar. Nie bez znaczenia będą
informacje załączone do spraw karnych, które zostały objęte postępowaniem o wydanie wyroku
łącznego.
Wyrokując w sprawie o wydanie takiego wyroku, trzeba oznaczyć - w miarę potrzeby - datę, od
której należy liczyć początek odbywania kary orzeczonej wyrokiem łącznym, oraz wymienić okresy
zaliczone na poczet kary łącznej. Pamiętać też trzeba, że w wypadku wymierzenia w wyroku łącznym
kary niższej od okresu odbytych i połączonych już kar pozbawienia wolności lub równej temu
okresowi, przewodniczący niezwłocznie zarządza zwolnienie skazanego, jeżeli nie jest on
pozbawiony wolności w innej sprawie. Przesyłając jego zarządzenie do wykonania, załącza się odpis
wydanego wyroku łącznego (art. 576 ż 2 kpk).
Z momentem uprawomocnienia się wyroku łącznego, wyroki podlegające połączeniu nie ulegają
wykonaniu w zakresie objętym wyrokiem łącznym. Są realizowane natomiast w tej części, w której
nie zostały objęte tą konstrukcją (art. 576 ż 1 kpk).
Wydany wyrok traci moc z chwilą wydania nowego wyroku łącznego. Taka potrzeba zajdzie np.
wówczas, kiedy zaistnieje konieczność orzeczenia o karze łącznej w odniesieniu jeszcze jednego
skazania przez sąd, mającego już miejsce po wydaniu wyroku łącznego. Konieczność wydania
takiego orzeczenia będzie zachodziła w szczególności wówczas, jeżeli choćby jeden z wyroków
stanowiących podstawę wyroku łącznego uległ uchyleniu lub zmianie (art. 575 kpk).